Skip to main content

Full text of "Zur Geschichte der Philologie und zur römischen Litteratur: Vier Abhandlungen"

See other formats


Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a projcct 

to make the world's books discoverablc online. 

It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 

to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from the 

publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to 
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying. 
We also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct and hclping them lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search mcans it can bc used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

Äbout Google Book Search 

Google's mission is to organizc the world's Information and to make it univcrsally accessible and uscful. Google Book Search hclps rcadcrs 
discover the world's books while hclping authors and publishers rcach ncw audicnccs. You can search through the füll icxi of ihis book on the web 

at |http: //books. google .com/l 



Google 



IJber dieses Buch 

Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im 
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde. 
Das Buch hat das Uiheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch, 
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann 
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles 
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist. 

Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin- 
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat. 

Nu tzungsrichtlinien 

Google ist stolz, mit Bibliotheken in Partnerschaft lieber Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse 
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdesto trotz ist diese 
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch 
kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen. 
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien: 

+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche Tür Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese 
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden. 

+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen 
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen 
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials fürdieseZwecke und können Ihnen 
unter Umständen helfen. 

+ Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über 
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht. 

+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein, 
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA 
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist 
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig 
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der 
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben. 

Über Google Buchsuche 

Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google 
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser We lt zu entdecken, und unterstützt Au toren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen. 
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter |http: //books . google .coiril durchsuchen. 



ZUR 

GESCHICHTE DER PHILOLOGIE 

UND 

ZUR RÖMISCHEN LITTERATUR 

VON 

HERMANN HAGEN. 



ZUR 



GESCHICHTE DER PHILOLOGIE 



UND 



ZUR RÖMISCHEN LITTERATÜR. 



VIER ABHANDLUNGEN 



von 



HERMANN HAGEN, 

ord. Prot an der UniTersität Bern. 



BERLIN. 
VERLA& VON S. CALVARY & Co. 

187 9. 



VORWORT. 



i/ie unter dem vorstehenden Titel: „Zur Geschichte der Philologie und zur 
römischen Litteratur" hier vereinigten vier Abhandlungen, welche wenigstens 
dadurch, dass sie sämmtlich als Ergebnisse des Studium's der Bemischen Hand- 
schriftensammlung erscheinen, mit einander in Zusammenhang stehen, sind in 
ihrer Eigenschaft als Gelegenheitsschriften bisher theils gar nicht, theils nur in 
wenigen Exemplaren dem Buchhandel übergeben worden. Dieser Umstand, 
in Verbindung mit der wohlwollenden Aufnahme, welche denselben Seitens der 
gelehrten Kritik zu Theil geworden ist, mag ihren Wiederabdruck recht- 
fertigen. 

Die erste Abhandlung, der Jurist und Philolog Peter Daniel von 
Orleans, zur Feier des Jahrestags der Gründung der Berner Universität 
(15. Nov.) für das J. 1873 verfasst, ist von Charles Thurot in der Revue 
critique, 1874 nr. 1, K. Dziatzkoin der Jenaer Litteraturzeitung 1874 nr. 26 
und im Rheinischen Museum XXIX p. 462 und von K. Bursian im Jahres- 
bericht über die Fortschritte der Alterthumswissenschaft pro 1874 besprochen 
worden. Im Jahre 1876 erschien davon eine französische Uebersetzung in 
Orleans, H. Herluison, 58 S. 8. bearbeitet von Paul de Feiice, welcher unter 
Beibehaltung des Textes die Anmerkungen theils kürzte, theils erweiterte, 
einen äusserst interessanten Ueberblick über die groben Irrthümer, welche 
bisher die Biographie P. DaniePs verunstaltet, vorausschickte und als Anhang 
statt der hier mitgetheilten philologischen Korrespondenz eine Sammlung 
von zwölf weiteren, meist zum ersten Mal herausgegebenen, aus der Bemer 
Bibliothek geschöpften Aktenstücken beifügte. Ds^ dieselben im Ganzen mehr 
für Orleans selbst Interesse haben, als dass sie über die philologische Thätig- 
keit P. Daniel's nähere Aufschlüsse gäben, so begnüge ich mich, diese Stücke 
hier kurz anzuführen: 

I. Brief Franz DaniePs an Peter Daniel (nr. XVIII. unseres Anhangs ver- 
vollständigt), n, Brief Calvin's an Franz Daniel, Vater (cod. Bern. 141 nr. 50); 



II 

in. Brief des Nämlichen an den Nämlichen (cod. Bern. 450, 48 nr. 66); 

IV. Brief des Nämlichen an den Nämlichen (cod. Bern. 450, 48 nr. 67); 

V. Cuiacius an Franz Daniel (cod. Bern. 450, 48 nr. 6); VI. Epitaphium auf 
Adrian Tumebus, ver&sst von Peter Daniel (cod. Bern. 141 nr. 205, vergl. 
unten p. 7 Atitti. 15) ; Vn. Brief von Franz Daniel an Peter Daniel über die 
lurisdiktion von Fleury (cod. Bern. 141 nr. 194); Vin. mehrere lateinische 
Gedichte von Franz Daniel (in dem Bande W. 103 der Berner Stadtbibliothek 
handschriftlich enthalten, vergl. unten p. 6 Anm. 10); IX. Brief von C. Perrot 
an Peter Daniel (cod. Bern. 141 nr. 201); X. Theodor Canter an Peter Daniel 
(cod. Bern. 141 nr. 211); XI. drei Briefe von G. Vaillant de Guellis (Pimpuntius) 
an P. Daniel (cod. Bern. 141 nr. 190—192); Xn. L. Danaeus an P. Daniel 
(nr. XVI. unseres Anhanges). 

üeber diesen Gegenstand ist seither noch eine weitere Monographie er- 
schienen: „Dne correspondance litteraire au XVIe siecle. Pierre Daniel avocat 
au parlement de Paris et les erudits de son temps d^apres les documents 
in6dits de la bibliotheque de Beme. Par L. Jarry, membre de la Societe 
archeologique et historique de TOrleanais. Orleans, H. Herluison 1876," 
96 S. 8. Laut einer Anmerkung auf S. 9 kannte der Verfosser unsere Arbeit, 
konnte dieselbe jedoch wie er sagt, wegen ünkenntniss der deutschen Sprache 
und weil seine eigene Arbeit schon zu weit vorgerückt war, nicht benutzen. 
Der Werth dieser sorgfältigen, auf Quellenuntersuchung beruhenden Studie, 
deren Hauptresultate mit den vorliegenden übereinstimmen, besteht vornehm- 
lich darin, dass die Figur Peter Daniels dazu dient, um zugleich nähere 
Mittheüungen über eine reiche Zahl von Personen aus Daniels Freundeskreise 
zu geben und die damaligen wissenschaftlichen und kulturhistorischen Ver- 
hältnisse zu beleuchten. Man vermisst dabei nur öfters direkte Belege zu 
den im Texte aufgestellten Behauptungen, sowie bei mitgetheilten Gitaten 
aus noch vorhandenen Briefen mitunter die für den Gebrauch meist den 
Ausschlag gebenden Daten. Auch die Angaben über diejenigen Stellen B emi- 
scher Handschriften, welche Aufschluss über gewisse Personen geben, wobei 
eine Scheidung zwischen förmlichen Briefen, welche dieselben verfasst oder 
von Andern erhalten haben, und blosser gelegentlicher Erwähnung in Briefen 
Anderer wünschbar gewesen wäre, können durch den neuen Katalog der 
Bemer Handschriften noch vielfach ergänzt werden, üeber die Schicksale 
der von P. Pet&vius angekauften Hälfte der Danielina (vergl. meine Abhand- 
lung S. 3 Anm.) belehrt uns Jarry p. 87 aus Deüsle, le cabinet des manu- 
scrits, dass nach P. Petavius Tod sein Sohn Alexander die ererbte Bibliothek 
durch den Ankauf von Manuskripten des Canonikus Jean de Saint- Andr^ 



m 

vermehrte: nach dem Verkauf des grösseren Theils der Sammlung an die 
Königin Christine von Schweden kam der Rest in die Bibliotheken von 
Mazarin, G. Joly, Bigot, Seguier, de Harlay und Gaignieres. Als Alexander 
Petavius starb, hinterliess er noch 300 Manuskripte, von denen circa 20 für 
den König angekauft wurden. Bei einem Verkauf der Drucke erwarb sich 
der Genfer Professor Ami Lullin etwa 10 Manuskripte, die er der Genfer 
Bibliothek schenkte, darunter die Papyrusblätter, des Augustinus. Ausserdem 
findet man noch versprengte Stücke der Petaviana in Leipzig, Gent, Leyden, 
London, Kopenhagen und Stockholm. Auf S. 13 sucht Jairy nachzuweisen, 
dass, wie DaniePs Vater Franz, so auch die Söhne gute Katholiken gewesen 
seien, da sich in den Briefen keine entgegengesetzten Angaben fänden. Doch 
spricht das innige Verhältniss Peter DaniePs zu dem haeretischen Kardinal 
von Ghastillon, dann zu Buchanan, Daneau, Fl. Ghrestien und namentlich zu 
Bongars, der ein ausgesprochener Galvinist war, für das Gegentheil. Die 
Stelle S. 7 Note 14 bezieht Jarry S.. 20 nur auf die Erlangung akademischer 
Würden: doch scheinen dds Danisius Worte zugleich auf einen damit zusam- 
menhängenden Beginn praktischer Thätigkeit hinzuweisen. Ueber die Frage, 
wann die Briider Daniel die Gerichtsbarkeit von Fleury erhielten (S. 12), 
giebt folgende von Jarry S. 21 nach den Akten aufgestellte Liste der Bailli's 
Aufschluss: Franz Daniel, Vater 1560, Pierre Ghalloppin 1561, Ren6 Mau^t 
1563—1568, Franz Daniel, Sohn 1573. 1574, Peter Daniel 1575—1603, 
P. Desboys 1604. Da Ren4 Mairat ein Onkel der Brüder Daniel war, so 
wäre demnach die Verwaltung von St. Benoist vierzig Jahre lang in der 
nämlichen Familie geblieben. Der S. 13, Anm. 31 theilweise abgedruckte 
Brief F. DaniePs, der sich des Längern über die lurisdiktion von Fleury 
verbreitet (ganz abgedruckt in der von P. de Feiice besorgten französischen 
Uebersetzung, Anhang nr. VE. S. 45—48), setzt zwar voraus, dass Mairat 
damals (20. Febr. 1567) noch bailli war, stellt aber die Bestallung der Brüder 
in nahe Aussicht. 

Ueber die Petronstudien DaniePs (S. 21) theilt Jarry S. 80 nach einem 
Manuskript von Dom G^rou (cod. 467 der Bibliothek von Orleans) mit, dass 
dieselben im J. 1585 bereits veröffentlicht worden seien unter dem Titel: 
Petri Danielis Aurelii i. c. notae in C. Petronii Turpiliani Arbitri Satyricon 
1585. Später seien dann dieselben in Lyon im J. 1598 von seinem Sohne 
Franijois Daniel noch einmal aufgelegt worden. Diesem steht aber die S. 21 
angeführte üeberschriffc in der Erhard'schen Ausgabe entgegen. Der näm- 
liche Dom Gärou behauptet auch, bei der Plünderung von Fleury im J. 1562 
sei ein vollständiger Gicero de Republica verbrannt (Jarry S. 26). 



Den Brief des Juristen Cantiuncola (S. 26) liätte nach Jarry S. 19, 
welcher den von Florens Christianus gebrauchten Ausdruck „anonymus" in 
der Bedeutung von „pseudonymus" nimmt, Peter Daniel selber verfasst. 
Noch füge ich aus Jarry p. 59 bei, dass Peter Daniel mit Madeleine Boivin, 
Tochter eines Advokaten in Blois verheirathet war, aus welcher Ehe im 
J. 1579 ein Sohn, Namens Rene Daniel entsprang, der im J. 1650 als Advokat 
in Blois starb. 

Die zweite Arbeit, Jacobus Bongarsius, erschien als Programm der 
Bemer Kantonsschule zu Ostern 1874: angezeigt von Ch. Thurot, Revue 
critique 1874 nr. 18, G. Lothholz in der Jenaer Litteraturzeitung 1874 nr. 26, 
A. Stern in den Göttinger Gelehrten Anzeigen 1874 p. 538—544, K. Bursian 
im Jahresbericht über die Fortschritte der Alterthumswissenschaft pro 1875 
und neuerdings von einem Ungenannten im Philologischen Anzeiger IX. p. 173. 

Der Text hat einige, theils durch erwünschte Belehrung Seitens sich für 
diese Fragen speziell interessirender Berufsgenossen, theils durch eigene Epi- 
krise veranlasste Aenderungen erfahren. So wurde namentlich p. 61 und p. 
143 der ursprünglich aufgestellte Satz, dass während des 17. und der ersten 
Hälfte des 18. Jahrhunderts (seit 1632 bis auf Sinner) die Kunde von der 
üebersiedelung der Bongarsiana nach Bern gar nicht in's Ausland gedrungen 
sei, auf Grund seither gewonnener besserer Einsicht in einschränkendem 
Sinne modifizirt, wie dies bereits in der Vorrede zum Gatalogus codicum 
Bemensium p. XXXVI. und p. LVI. geschehen war. Den Beweis für die 
Nothwendigkeit einer solchen Einschränkung findet man jetzt in dem zu 
Anfang dieses Jahres erschienenen Schriftchen von Dr. Albert Jahn: „Die 
Kunde und Benutzung der Bongarsischen Handschriften- und Büchersammlung 
der Stadtbibliothek in Bern. Ein Beitrag zur Literargeschichte Bern's, der 
Schweiz und des Auslandes," p. 6 — 13. Indem sich der Verfasser über diese 
Uebereinstimmung mit dem genannten Gelehrten auMchtig freut, kann er nicht 
umhin, sein äusserstes Befremden darüber auszudrücken, dass derselbe, statt 
die an den obengenannten Stellen der Vorrede des Gatalogus befindliche 
Modifikation einfach zu konstatiren, von der Voraussetzung ausgeht, als sei 
auch hier noch die Kunde von der Verbringung der Bongarsiana nach Bern 
in dem genannten Zeitraum rundweg in Abrede gestellt. Darnach werden die 
Worte der einen Stelle praef. p\ XXXVI: „bibliothecam Bongarsianam Bemam 
devenisse omnino nesciebatur ab exteris per centum fere et quinquaginta 
annos" frischweg übersetzt (S. 6): „Die Ausländer haben während ungefähr 
150 Jahren durchaus nicht gewusst, dass die Bongarsische Bibliothek nach 
Bern gekommen sei" Warum auch nicht? Heisst omnino nicht durchaus? 



Gewiss, wenn es nicht in seiner andern, ebenfalls wohlbekannten Bedeutung, 
welche da ist: „im Allgemeinen," „im Grossen und Ganzen," „gemeiniglich" an- 
gewendet ist. Aber woher soll der Leser das wissen? Darüber wird wohl der 
Zusammenhang, in welchem jene Worte vorgebracht werden, hinreichend 
Aufschluss geben. In der That lautet der ganze Satz, von meinem Gegner 
wohlgekannt, dagegen den Lesern seines Schriftchens auffallender Weise vor- 
enthalten, so: „Codicum Bemensium ante Sinnerum paene nulla fit mentio 
apud viros doctos, quae res duabus ex causis potissimum intellegitur, et 
quod bibliothecam Bongarsianam Bemam devenisse omnino nesciebatur ab 
exteris per centum fere et quinquaginta annos et quod ipsi Bemensium viri 
docti in alio litterarum genere sane praestantissimi hanc studiorum materiam 
iusto minoris habuisse videntur." Wie kann darnach an der Bedeutung der 
angefochtenen Worte noch ernstlich gezweifelt werden ? Und die andere Stelle 
p. LYI. der Vorrede? Heisst es da nicht ausdrücklich: „praesertim cum 
Sinnerus suo opere primus litterarum orbi thesauros Bemenses reseraverit 
antea tenuinon nisi perquam fama extra Helvetiorum fines notos"? 
Doch Nemesis ist gerecht; sie hat meinen Mitforscher auf den fatalen Einfall 
gebracht, diesen Satz wegen eines angeblich darin enthaltenen „grellen" 
Widerspruches, der gar nicht besteht, bei einer andern Gelegenheit S. 14 
zu citiren und — als Beweis, dass er ihn verstanden hat — obendrein noch 
wörtlich zu übersetzen, wie folgt: „Derselbe (Sinner) habe durch sein Werk 
zuerst der Gelehrtenwelt die bemischen Schätze erschlossen, die vorher nur 
durch eine sehr schwache Kunde ausserhalb der Grenzen der Schweiz bekannt 
gewesen seien." Heisst das auch durchaus nicht? Die einsichtsvollen Leser 
des Jahn'schen Schriftchens werden eigenthümUche Augen gemacht haben, aJs 
sie plötzlich auf diese Stelle stiessen und damit die durch die bedenkliche 
Hülfe einer mangelhaften Citation tadellos erscheinende Jahn'sche Polemik sich 
plötzlich in einen abenteuerlichen Windmühlenkampf auflösen sahen. Wenn 
übrigens Herr Dr. Jahn seine sonst ohne Frage dankenswerthen bibliographi- 
schen Nachweise über diesen Punkt mit dem Satze abschliesst (S. 13): „Es 
geht aber überhaupt aus allem bisher Gesagten zweifellos hervor, dass, der 
von Professor Dr. Hagen aufgestellten Behauptung zuwider, im gelehrten Auslande 
die Stadtbibliothek in Bern als Aufbewahrungsort der Bongarsischen Bibliothek 
längst vor dem Erscheinen des Sinner'schen Catalogs wohl bekannt gewesen 
ist, wenn man von der vorerwähnten irrigen Behauptung Mabillon's und seiner 
Nachschreiber absieht," so dürfte eine unbefangene Würdigung und Werthung 
der beigebrachten Belegstellen kaum zu einem so weit gehenden Ergebniss 
fuhren. Denn Mabillon und seine Nachschreiber, d. h. genauer gesagt die 



VI 

Verfasser der Voyage litt^raire de deux B^n^dictins, ferner Bayle, theilweise 
auch Moreri nnd Jöcher, repräsentiren Autoritäten, mit denen sich die Ver- 
treter der richtigen Ueberlieferung weder hinsichtlich des Einflusses, noch der 
Verbreitung in spezifisch gelehrten Kreisen messen können. Dies hat schon 
Sinner richtig gefühlt, der sonst nicht so energisch und eingehend die von den 
Ersteren in Umlauf gesetzte Nachricht als einen gewaltigen Irrthum bekämpft 
hätte. Nein, „wohl bekannt'^ war in jenem Zeitraum die Translokation der 
Bibliothek nach Bern sicherlich nicht. Dies zeigt auch die Thatsache, dass 
in jener Zeit eine Benutzung der Bemer Sammlung durch Gelehrte nur ganz 
sporadisch auftritt, während zu DaniePs und Bongars' Lebzeiten eine lange Reihe 
von Handschriften derselben unter ausdrücklicher Anfuhrung ihrer Namen 
in gelehrten Werken aufgezählt werden. Eben dahin gehört es, wenn ältere 
Werke, die sich speziell auf Bongars beziehen, von einer Benutzung oder 
auch nur Erwähnung unserer so reichhaltiges Material bietenden Sammlung 
Umgang nehmen, wie der im J. 1647 von Spanheim herausgegebene Briefwechsel 
von Bongars und Joachim Camerarius — um so auffallender, als in der Vor- 
rede Spanheim ausdrucklich auf die Bibliothek, welche Bongars besessen, zu 
sprechen kommt, s. unten S. 136 Anmerkung 248, — oder die Strassburger 
Sanmilung der Briefe Bongars' an Verschiedene und des von Lingelsheim 
mit ihm unterhaltenen Briefwechsels, in deren Vorrede sogar von der Mit- 
wirkung eines Strassburger Gesandten in der Schweiz gesprochen wird, ohne 
dass die Bongarsische Sammlung genannt oder benutzt wäre, siehe unten 
S. 60 u. f. Ich fiige noch bei, dass rucksichtlich der richtigen Werthung der 
aus der „Heutelia" geschöpften Belegstelle (Jahn S. 8.) nicht vergessen werden 
darf, dass daselbst Bongars' Name nicht nur durch die in dem Buche beliebte, 
das Verständniss im Auslande beeinträchtigende Silben- und Buchstabenum- 
stellung, sondern obendrein noch durch einen Druckfehler verdunkelt worden 
ist: er heisst nämlich dort Sargontius, vergl. cat. cod. Bern, praef. p. XXIV. 
Endlich ist die Beweiskraft, welche der von J. Kocher an Reiske im J. 1753 
geschriebene Brief (Jahn p. 11. 12.) in dieser Frage haben soll, dadurch be- 
deutend abgeschwächt, dass derselbe erst im Jahre 1783 veröffentlicht wor- 
den ist. 

Ausserdem hat Herr Dr. A. Jahn in der angeführten Broschüre noch zwei 
weitere Stellen aus der Vorrede des im J. 1875 erschienenen neuen Katalogs 
zum Gegenstand einer energischen Polemik erhoben, auf welche hier ebenfalls 
gleich geantwortet werden soll. Es ist an denselben von der Benutzung der 
Bemischen Handschriften und von den mit handschriftlichen Bemerkungen, 
Varianten u. s. w. versehenen Drucken der Bemer Stadtbibliothek die Rede. 



VII 

Rücksichtlicb des ersten Punktes wird entgegnet, dass nicht K. W. Müller 
(der vom J. 1833 bis Ende 1846 in Bern wirkte), wie der Verf. des Katalogs 
behauptete, einer der ersten Benutzer und Durchforscher der Bernischen 
Sammlung gewesen sei, sondern dass ihm andere Gelehrte darin vorange- 
gangen seien. Der aufmerksame Leser der betreffenden Stelle (praef. catal. 
p. XXXVI.) wird aber zunächst zu seiner Verwunderung sehen, dass dort nicht 
von den Gelehrten überhaupt, sondern speziell von den Bemischen Gelehrten 
und deren Verhältniss zu den Handschriften die Rede ist, wie der voran- 
gehende Satz deutlich zeigt, ein Zusammenhang, von dem Herr Dr. Jahn 
gänzlich schweigt Darnach ist sein nach vielen Gitaten auf S. 23. siegreich re- 
sumirter Gegenbeweis einfach gegenstandslos. Femer: die dort nicht ohne Grund 

gewählte Fassung: inter primos, qui hanc codicum perlustrandorum 

provinciam attigerunt (nicht primus, qui attigit) schliesst natürlich 
Männer wie Leonhard Usteri oder F. Hanthal (deren Interesse an unseren 
Handschriften übriges praef. p. L. u. LI. ausdrücklich hervorgehoben wird) 
und Andere nicht aus, dagegen gebot der Mangel an Raum, welcher dem 
Verfasser im Hinblick auf wichtigere Fragen, die noch der Lösung harrten, 
die grösstmögliche Knappheit zur Pflicht machte, Beschränkung auf die Haupt- 
epochen der Benutzung. Dass eine solche durch K. W, Müller repräsentirt 
wird, der sich nicht, wie seine Vorgänger, auf das Gollationiren bekannter 
Schriftsteller beschränkte, sondern daneben noch eine Reihe wichtiger und 
interessanter Nova an's Licht zog, wird für den Kenner der MüUer'schen 
Publikationen kaum eines eingehenden Beweises bedürfen. Führt doch Herr 
Dr. Jahn selbst bei Gelegenheit des dritten Streitpunktes, S. 26, eine Stelle 
aus einem Müller'schen Programm an, welche für dessen umsichtigen Blick 
in der Beurtheilung unserer Bibliothek glänzendes Zeugniss ablegt! Nach 
diesem ßauptvertreter der Bemischen Handschriftenforscher früherer Zeit 
folgt in dem angefochtenen Passus der Vorrede p. XXXVH. eine kurze Auf- 
zählung der ausserhalb Bern wohnenden Benutzer, zuerst der übrigen Schweizer, 
dann der Deutschen. Hier war es ein Versehen, wenn der Verfasser die von 
K. W. Müller ausgegangene Anregung neben Roth auch auf Orelli und Gerlach 
ausdehnte, während die letzteren doch schon geraume Zeit vor Müller ihre 
Bekanntschaft mit unseren Handschriften mehrfach dokumentirt hatten. 
Uebrigens findet diese üngenauigkeit, deren Berichtigung einer eingehenden 
Geschichte der bisherigen Benutzung vorbehalten war, darin ihr Korrektiv, 
dass in der Beschreibung der Handschriften selbst meist auf die einschlagenden, 
vor MüUer's Wirksamkeit in Bern fallenden Arbeiten Orelli's verwiesen worden 
ist. Diese, nach den kurzen Andeutungen der Vorrede des Katalog's, welche 



yiii 

sich noch dazu, getreu der auf p. Vin. der praef. ausgesprochenen Erklärung, 
auf die pars potissima, d. h. den philologischen Bestand der Sammlung be- 
schränkte, zur Ergänzung nothwendige Arbeit ist dem Verf. nun in dankens- 
werther Weise von seinem akademischen Kollegen, Herrn Privatdozenten 
Dr. A.Jahn abgenommen worden. Es ist derselbe um so mehr darüber erfreut, als 
die gründliche Vertrautheit mit diesem Gegenstände, welche sich Herr Dr. Jahn 
vor Jahren als mehrjähriger Angestellter der Stadtbibliothek zu erwerben Ge- 
legenheit hatte, ihn zweifelsohne besser zur erschöpfenden Lösung dieser Frage 
befähigte, als den Verfasser, der ohne je in offiziellen Beziehungen zur Bemi- 
schen Bibliothek gestanden zu haben, lediglich desshalb, weil er von der 
dringenden Nothwendigkeit eines neuen Katalogs und der Wünschbarkeit, 
dass ein solcher durch einen hiesigen Freund der Wissenschaft abgefasst 
werde, überzeugt war, als Privater zehn Jahre seines Lebens und ein 
schönes Stück seiner Gesundheit an die Herstellung dieser dornenvollen und 
weitverzweigten Arbeit gesetzt hat. Darnach war derselbe wohl auf mannich- 
fache Ergänzung und Berichtigung derselben, nicht aber auf lieblose und 
hämische Bekrittelung gefasst; immerhin ist es der Verfasser zufrieden, durch 
sein Vorgehen diese werth volle bibliographische Studie Herrn Dr. A. Jahn*s 
hervorgerufen zu haben: otiv ts öü' £pyo|i£vo) u. s. w.! 

Drittens hat sich Herr Dr. A. Jahn der dankenswerthen Mühe unter- 
zogen, ein Verzeichniss aller mit handschriftlichen Anmerkungen versehenen 
Drucke der Bemer Bibliothek anzulegen, welche vor dem Erscheinen des 
neuen Katalogs in gelehrten Werken genannt worden waren. Er hat deren 
47 Nunmiern ausfindig gemacht* von denen aber einige auszuschliessen sind, 
weil deren Benutzung nie in die Oeffentlichkeit gelangt ist, wie der S. 28 
unten erwähnten Fulgentius, der Martial auf S. 30 und der Guropolata auf 
S. 28; auch der Curtius ebendaselbst, da Freinsheim nicht die dort a^lgefüh^te 
Pariser Ausgabe, sondern eine — verloren gegangene — Aldina als von ihm 
benutzt erwähnt. Damit soll nun bewiesen werden, dass nicht, wie der Ver- 
fasser behauptete, nur wenige, sondern erklecklich viele dieser Drucke den 
Gelehrten bisher bekannt geworden seien.*) Dabei hat aber Herr Dr. Jahn 



*) Eine Anzahl davon hat Sinner in seinem Verzeichniss der Druckwerke 
der Bemer Bibliothek 1764 namhaft gemacht, welche Angaben in dem noch 
jetzt gebrauchten, ausserhalb der Schweiz schwerlich viel studirten Verzeich- 
niss von 1811 anonym wiederholt wurden: sein Handschriftenkatalog, 
auf den es bei der Frage nach der Verbreitung dieser auf Manuskripte be- 
züglichen Notizen allein ankommt, enthält davon Nichts. 



IX 

unterlassen, die Gesammtzahl der von dem Verf. angelegten Sammlung bei- 
zufügen, welche sich auf das Zehnfache beläuft! Zudem beziehen sich von 
den 19 auf das Ausland fallenden Nummern nicht weniger als 15 zusanmien 
auf einen einzigen Gelehrten, den Kieler Juristen und Philologen A. W. Gramer, 
welcher von seinen im Jahre 1816 in Bern angelegten, auf alle möglichen Autoren 
bezüglichen Excerpten zum grössten Theil keinen weiteren wissenschaftlichen 
Gebrauch gemacht hat. Wie wenig seine darüber veröffentlichten Angaben 
(A. W. Cramer's Hauschronik 1822 und daraus bei Ratjen, A. W. Cramer's 
kleine Schriften, Leipzig 1837 praef. p. XLVin. XLIX.) in weiteren und 
speziell philologischen Kreisen bekannt geworden sind, ergiebt sich aus der 
einfachen Thatsache, dass von seitherigen Herausgebern der von Gramer 
namhaft gemachten Autoren nur ganz wenige der einschlagenden Bücher 
beigezogen worden sind. Der Verf. kann somit auch hier keine sachliche 
Widerlegung anerkennen. 

Von den als Anhang S. 37—54: beigefügten, bisher ungedruckten Be- 
merkungen des genannten Juristen Gramer über die Bemer Stadtbibliothek, 
die derselbe im J. 1816 angelegt, ist das Wenige, das als Ergänzung der 
diesfallsigen Angaben des neuen Katalogs (namentl. für die juristischen Hand- 
schriften) zu brauchen ist, unter einer Masse theils jetzt überflüssiger, theils 
ungenauer oder falscher Angaben begraben. Doch ist der Verf. auch über 
das hierin Gebotene im Interesse der Sache erfreut, wie überhaupt über die 
mannichfachen reellen Ergänzungen, welche dem neuen Katalog durch das 
Schriftchen von Herrn Dr. Jahn zu Gate gekommen sind: dagegen verwahrt 
er sich energisch gegen ungerechte Anklagen und Insinuationen, deren eigen- 
thümliche Motivirung nur zu deutlich den Charakter unwissenschaftlichen, durch- 
aus nicht Haller'schen, auch nicht altbemischen üebelwollens zur Schau trägt. 

Sed haec hactenus: xo^^ ojiTuct^! 

Das als Anhang nr. I. beigefügte Tagebuch von Jakob Bongars über 
seine Reise durch Ungarn und Siebenbürgen im Jahre 1585 hat in dem Ver- 
einsarchiv für siebenbürgische Geschichte, neue Folge, Band XH. p. 354—367 
eine eingehende Besprechung und Erläuterung durch W. Wattenbach und 
E. von Friedenfels erfahren; ebenso wurde der erste Theil desselben von 
Albert Ilg in den Mittheilungen des Alterthums Vereins zu Wien 1874 p. 126 
besprochen. 

Als dritte Beilage tritt hier eine Sammlung von 36 (nr. VII. u. VHI. ge- 
hören zusammen) bisher ungedruckten Briefen von G. M. Lingelsheim, Bongars* 
langjährigem Freunde und Vertrauten, nebst einem von P. Denaisius an 
Lingelsheim hinzu, welche in der im J. 1660 zu Strassburg besorgten Aus- 



gäbe der Briefe von Bongars und Lingelsheim fehlen und sich in einem zu- 
sammenhängenden Originalfascikel auf der Berner Bibliothek erhalten haben, 
während die Originalien der übrigen dort veröffentlichten Lingelsheim'schen 
Briefe daselbst nicht mehr vorhanden ist. Dies erklärt sich wohl daraus, 
weil sie bei Bongars Tode von ihrem Verfasser zurückgezogen worden sind, 
vergl. unten S. 61. Ich füge bei, dass von Herrn Professor L. Anquez in 
Paris eine Studie über Bongars' politische Thätigkeit in Aussicht steht. 

Die dritte Abhandlung, de aliquot anthologiae Latinae carmini- 
bus, wurde im Sommer 1877 zu Ehren des fünfzigjährigen Doktorjubiläums 
von Herrn Professor Dr. G. Rettig im Auftrage der philosophischen Fakultät 
der Bemer Universität verfasst; vergl. darüber L. Havet in der Revue critique 
1877 und A. Riese in Bursian's Jahresbericht über die Fortschritte der 
Alterthumswissenschaft, 1878 p. 34; s. auch philol. Anzeig. 1878. 

Das vierte Stück, de Oribasii versione Bernensi, zum Stiftungstage 
der Bemer Universität pro 1875 geschrieben (vergl. Hermann Rönsch im 
Litterarischen Gentralblatt 1876; W. Schmitz in der Jenaer Litteraturzeitung 
1876; Bursian's Jahresbericht über die Fortschritte der Alterthumswissen- 
schaffe pro 1876 p. 255. 256; Ernst Ludwich in Fleckeisen's Jahrbüchern f. 
Philologie 1877 p. 571—576) ist hier mit einem kurzen Anhang versehen,, 
welcher die aus der Vergleichung der Bemischen Uebersetzung mit dem im 
fünften Bande des Daremberg^schen Oribasius (Paris 1873) veröffentlichten 
griechischen Texte sich ergebenden Resultate zusammenfasst. 
Bern, Mai 1878. 

Hermann Hagen. 



INHALT. 



Seite: 

I. Der Jurist xmd Philolog Peter Daniel aus Orleans 1 — 30 
Beilage: Unedirte Briefe von Jos, Scaliger, 
El. Vinetus, Ob. Gifanius, Job. Brodaeus, Lud. 
Carlo, Theod. Canterus, Lab. Danaeus, J. 

Gulielmius, Franz Daniel an Peter Daniel. . 30 — 52 

U. Jacobus Bongarsius 55 — 144 

Beilagen: A. J. Bongars' Tagebuch seiner 

Reise von Wien nach Constan- 

tinopel im J. 1585 .... 144—160 

B. J. Bongars' Pasquill gegen 

Fabian von Dohna . . , . 160 — 165 

C. Unedirte Briefe von G. M. 
Lingelsheim an J. Bongars aus 

den Jahren 1601 bis 1611 . 165—216 

III. De aliquot anthologiae Latinae carminibus et de 
tractatif aliquo Bemensi de philautia disputatio. 219 — 242 

IV. DeOribasii versione Latina Bernensi commentatio. 243—311 



DER JURIST UND PHILOLOG 



PETER DANIEL 



AUS ORLEANS. 



Sed hoc Gallis penitns persuasum 
esse apparet, non posse quem magnum 
aliquem iurisconsultam fieri, nisi phi- 
lologicis hisce stadiis probe instnic- 
tum, quod suo ex^mplo testatus . . . 
Jacobus Bongarsius editis in Justi- 
num notis .... Petrus Daniel, illud 
omnis anüquitatis proraptuarium mul- 
tis argumentis. 

Oasp. Scioppive d« arte criiica. No> 
rimberg. 1597, p. 20. 21. 



J, 



akob von Bongars, langjähriger -Gesandter König Hein- 
rich's IV. bei den Fürsten nnd Städten Deutschlands, der Be- 
gründer der reichen und ausgesuchten Handschriftensanunlung, 
welche zugleich mit einer ansehnlichen Menge von Druckwerken 
nach seinem Tode durch die Vergabung Jakob von Gravissets 
im Jahr 1632 in den Besitz der Stadt Bern gelangt ist, hatte 
einen bedetitenden Bestandtheil derselben im J. 1603 von den 
Erben des Advokaten Peter Daniel ans Orleans erworben. Jedoch 
ging nur ein Theil von dessen Bibliothek in seine Hände über: 
die Hälfte davon übernahm P. Petavius, nach dessen Tode sein 
Sohn die Manuscripte an die Königin Christine von Schweden 
(durch G. Voss' Vermittlung) verkaufte,*) die ihrerseits damit dem 
Vatican ein Geschenk machte. 



') Das heisst nur zum Theil: mehrere Handschriften der Danielina waren 
in Paris zurückgeblieben imd befinden sich jetzt in der dortigen Bibliothek, 
z. B. die codd. 1750 und 7929 des Servius (siehe .Thilo Rhein. Mus. XIV p. 
540 seq.) und die Cäsarhandschrift nr. 5763. Voss selber hat davon auch 
Manches erhalten oder behalten, so die Leidener codd. Voss. F. 79 u. 80 
des Servius, die Petronblätter u. s. w. 



4 Der Jurist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 

Diese Danierschen Handschriften, weiche zum grössten Theil 
aus der Klosterbibliothek der alten Abtei Fleury bei Orleans 
stammten, sind, was Alter und Güte anbetriflft, die wichtigste 
Erwerbung, welche Bongars je gemacht hat: ihnen hat die Bon- 
garsiana vorzugsweise ihren guten Ruf zu verdanken. Es ver- 
lohnt sich daher wohl der Mühe, über die Person und das Wir- 
ken des ersten Sammlers etwas Näheres in Erfahrung zu bringen, 
zumal da sich derselbe auch als Philolog durch mehrere treffliche 
Arbeiten, so namentlich durch die epochemachende Herausgabe 
des Servius einen geachteten Namen in der gelehrten Welt er- 
worben hat. 

Das einzige Werk, in welchem sich biographische Notizen 
über Peter Daniel finden, ist Michauds Biographie universelle, 
Band X, Paris 1833, s. v. Doch fliesst diese Quelle eben so un- 
lauter, als spärlich. Es wimmelt nämlich in jenem knappen, von 
einem gewissen Abbe Pataud herrührenden Artikel von so augen- 
scheinlichen Irrthümern, dass das Wenige nicht weiter Anzufechtende, 
was noch übrig, bleibt, doch nur einen fraglichen Werth bean- 
spruchen kann. So soll im nämlichen Jahre, in welchem Daniels 
Ausgabe des Querolus erschien (1564), Vitalis von Blois die 
Aulularia in Verse gebracht haben; ferner belehrt uns der Ver- 
fasser, dass Bongars sich Daniels Bibliothek zur Herausgabe der 
Werke des heiligen Justin bedient habe; endlich behauptet er, 
im J. 1599 seien zu Paris in einem Folioband Petri Danielis 
opera omnia erschienen, und dergleichen mehr. War somit von 
dieser Seite her so gut wie nichts zu gewinnen, so bot glück- 
licherweise die Berner Handschriftensammlung selbst einen aus- 
reichenden Ersatz. Dieselbe enthält nämlich neben seinen Codi- 
ces auch einen Theil seines Briefwechsels und seiner Papiere, 
aus welchen die nachstehenden Mittheilungen zum grössten, Theil 
geschöpft werden konnten. 

Als Daniels Geburtsjahr giebt Pataud das Jahr 1530 an, jedoch 
ohne weitere Begründung. Eine sichere Notiz hierüber fehlt. 
In seinen Briefen findet sich nur eine einzige Stelle, t^elche sich, 
und zwar nur allgemein, hierüber auslässt. Es beglückwünscht 
ihn nämlich im Jahr -1566 sein Freund Pomerius, dass ihm die 
Anwaltschaft der Kaufleute von Orleans übertragen worden sei, 
mit der Bemerkung, es sei nicht gering anzuschlagen, dass man 



er Jurist und Pbilolog Peter Daniel aus Orleans. 5 

ihm schon in so jxmgen Jahren einen so wichtigen Posten anver- 
traut habe.*) 

Sein Vater, Franz Daniel, war ebenfalls Jnrist, der sich je- 
doch auch für philologische Gegenstände interessirte.') Er wirkte 
als Sachwalter in der Umgegend von Orleans *) und genoss 
das Vertrauen des Kardinals Odo Coligny von Chastillon, welches 
dieser später in so hohem Masse auf seinen Sohn Peter über- 
trug.*) Femer erscheint er als ein vertrauter Freund Calvins, 
wie aus einer lebhaften Korrespondenz der Beiden hervorgeht, 
welche sich nach einer Abschrift P. Daniels in cod. Bern. 450 
und 141, in letzterem zum Theil in den Originalien vorfindet.') 
Diese schon seit früher Jugend gepflegte Freundschaft^ hatte den 
Varter Daniel bestimmt, seinen zweiten Sohn Franz anfänglich 



•) Cod. Bern. 141 nr. 231 v. 30. April 1566: Gratulor tibi Aureliano- 
rum mercatorum iura tibi credita. Habes in qno te exerceas et quibus gra- 
dibus i^ensim ad maiora conscendas. Mihi crede, Don postremum est, ista, qua 
aetate es, negotii ö eiusmodi praefici. 

•) Peter Daniel erwähnt ihn in handschriftlichen Zusätzen zum Querolus ; 
vgl. Band G. 130 der Bemer Stadtbibliothek, zweites Exemplar p. 7 der Notae, 
wo es zu den Worten: et hanc interpretationem secutus est Papias in suo 
Lexico heisst: quod sacrosanctae mihi memoriae vir optimus Frauciscus Da- 
niel pater mens primus admonuit. 

*) Brief von Nie. Beraldus an Jac. Viartius vom 1. April 1535 in cod. 
Bern. 450, 48 nr. 16: Venerat ad nos vir humanissimus Fr. Daniel Castellio- 
nensibus popularibus de more cunf socero ins dicturus. 

*) Vgl. den an den Kardinal gerichteten Dedikationsbrief des Querolus: 
Hoc semper maxime in votis habui . . . opportunum aliquod tempus mihi 
dari, quo defuncti patris tibi addictissimi vestigiis insistens meam erga te 
observantiam aliquo officii genere testarer. 

•) Cod. Bern. 450, 48 nr. 8. 10—14 17. 59—61. 64-68; cod. 141, nr. 
43 b. 44—47. 49. 49 a. 52-53. 55. 

') Fr. Daniel an Calvin cod. 450, 48 nr. 68, aus d. J. 1560 (das Datum 
fehlt, lässt sich aber aus sicheren Anzeichen feststellen): amicitiam, quae iam 
Jnde ab ipsa adolescentia inter nos inita est. Schon dieser Umstand genügt, 
um die Behauptung Patauds zu wiederlegen, P. Daniel stamme aus einer 
Familie, welche in den Hugenottenkämpfen sich durch fi:etreues Festhalten 
an der katholischen Kirche ausgezeichnet habe. Dagegen spricht^ auch das 
intime Verhältniss, in welchem sein Vater und er selbst zu dem als „Häretiker*' 
verrufenen Kardinal von Chastillon standen, femer die offenbare Versthnmung, 
mit welcher MabiUon von ihm spricht (siehe unten A. 20) und endlich eine 
Sammlung von Spottgedichten auf die Jesuiten und den Papst, welche sich 
unter seinenPapieren (cod. Bern. 148, vergl. meinen Katalog p. 213 seq.) vorfindet. 



6 Der Jurist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 

unter Calvins Aufsicht in Genf studiren zu lassen;^) später setzte 
derselbe seine Studien in Bpurges (bei Cujacius) fort.') Dieser 
Bruder tritt uns ein paar Mal in der Briefsammlung Peter Da- 
niels entgegen; auch er beschäftigte sich neben seiner juristischen 
Praxis mit Vorliebe mit philologischen Fragen, deren mehrere, 
besonders Juvenal, Franz Daniels Lieblii^sschriftsteller, betreffend, 
in dem Briefwechsel der beiden Brüder erörtert werden.") Er 
besass ebenfalls Handschriften, wenn gleich nicht von so grossem 
Werth und in geringerer Anzahl. ^^ Mehrere Bücher mit Band- 
bemerkungen, von seiner Hand, sowie ein paar ihm angehörige 



") Darauf nimmt ein Brief Calvins an Fr. Daniel vom 26. Nov. des J. 
1559 Bezug (cod. 450, 48 nr. 66), in welchem er von der heftigen Abneigung 
des Sohnes gegen das vom Vater empfohlene Studium der Jurisprudenz 
spricht, welche er, Calvin, vergeblich bekämpfe. In einem andern Brief 
(nr. 67) giebt er ihm das Zeugniss: poUet acumine, satis feliciter institutus est. 

*) Brief Calvins an Daniel nr. 67 vom 13. Februar 1560: Filius patrue- 
lem, quo iussisti, sequutus est, u. Daniels Antwort, ibid. nr. 68 : Tuas a pa- 
truele litteras accepi .... Franciscus cum fratre Petro tuo maxime hortatu 
iurisprudentiam düigenter amplectitur et studiose colit. Dazu stimmt die 
Angabe des jungen Franz in cod.* Bern. 341, der juristische Excerpte, Auf- 
zeichnungen von Vorlesungen u. s. w. von seiner Hand aus d. J. 1560 ent- 
hält, f. 3 b: Appuli Bituriges vigesima prima die Februarii et vigesüna octava 
lectiones audire coepi. 

") Siehe Anhang nr. XVIII und cod. Bern 141, nr. 199 (vom 8. Nov. 1565), 
sowie nr. 195 (vom 19. April 1569). Seine Juvenalstudien siud zum Theil 
in dem Band F 59 der Berner Stadtbibliothek niedergelegt. Der Jurist und 
Theolog Laberius Danaeus (Daneau) schreibt am 7. März 1565 an P. Daniel 
(bei Eortüm de societate Attica, Heidelberger Programm 1844, p. 12—14, auch 
Sinner cat. mscr. Bern. HI, 212 seq.): Quod de quibusdam meis in Juvenalem 
scholiis scribis, ea iam pridem manu mea exscripta dedi Francisco Danieli fratri 
tuo. Femer beschäftigte er sich mit Petron, wie die Noten zeigen, welche in der 
Ausgäbe des Georg Erhard (Goldast), Helenopolis (Frankfurt) 1610p. 57— 67 unter 
sdnem Namen erschienen und, wie der Herausgeber bemerkt, aus der Biblio- 
theca Bongarsiana stammten. Auch an eine Ausgabe der alten Kommenta- 
toren des Horaz hatte er gedacht, vgl. Brief an £rricus (Memmius) in cod. 
189 nr. 173: Existimavi, te institutum nostmm de Horatii vetustis interpre- 
tibus repurgandis manuscriptorum tuorum, si quos haberes, penuria retardari 
non fuisse^passurum. Ein paar Gedichte desselben finden sich handschrift- 
lich in dem Bande W 103 der Bemer Stadtbibliothek. 

'^) Er bietet davon seinem Bruder einige an in eine^I Brief vom 2. Mai 
1565 (cod. Bern. 141, nr. 198): J^ay recouvre ces jours passes des epistres 
d'Ovide et un Marcianus Capella escrits de main, lesquelles je vous offre, 
vous en avez besoing. Vergl. cat. cod. Bern. p. 649 und p. LXI. 



Der Jurist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 7 

Handschriften wurden seiner Zeit von Bongars in P. Daniels 
Nachlass anfgefonden und miterworben. 

Ein Jakob Daniel, welcher in der Ausgabe von Hadrianas 
Tnmebns' commentarii zn Yarros lingna latina, die dessen Sohn 
Odo im J. 1566 besorgte, als hauptsächlicher Förderer dieser 
Arbeit erwähnt wird, mag, da sich handschriftliche Notizen von 
Tumebus in Peter Daniels Sammlung vorfinden, wohl auch zu 
dieser Familie gehört haben.**) 

Peter Daniel war, wie Vater und Bruder, von Hkus aus Jurist 
und beschäftigte sich nur nebenher mit philologischen Studien. 
Im J. 1560 treffen vrir ihn in Bourges bei Cujacitls.") Vier Jahre 
später betrat er in Orleans seine juristische Lauft)ahn "); schon 
im Jahr darauf wird er von seinem ehemaligen Schüler Aemilius 
Perrotus darob bemitleidet, dass er durch die Gerichtsgeschäfte 
ganz und gar in Anspruch genommen sei.") Ueber eine Erweiterung 
seiner sachwalterlichen Thätigkeit im J. 1566 ist schon oben ge- 



**) Odo Tumebus in dem DedikatioDsbrief an Michael Hospitalis: Mult 
quidem reperimus (im handschriftlichen Nachlass des Vaters), ^ ed ita confusa 
et perturbata, ita situ et pulvere obducta et lituris defonnata, ut illa iacüe 
pro derelicÜs essemus habituri, nisi nobis in tanta rei difficultate Jacob 
Danielis in comitatu regio consiliarii Franciaeque relatoris auxilium adfuisset 
Qui cum se olim parentis nostn praeceptis institutisque formatum et eruditum 
meminisset, haec doctoris sui monumenta noluit aboleri. 

") Siehe oben A. 9. 

^*) Brief von Johannes Danisius, cod. 141 nr. 236 vom 16. Nov. 1564 
Gaudeo gratulorque Aureliae ad adipiscendum iuris nostri Laureum candidatum 
te nunc agere: bonis avibus, mi Daniel, ventis vela dederis! 

^') Cod. 141 nr. 205 (sine anno, aber aus d. J. 1565: denn die Rückseite 
hat Daniel dazu benutzt, um ein Epitaphium auf den im J. 1565 verstorbenen 
Tumebus darauf zu schreiben): sie habeto, me in Graecorum et Latinorum 
scriptis versaii, dum tu forensibus negociis distractus ac pene dilaceratus vix 
tuorum iudicum (indicum?) quieti (leg. quietem) tibi assumis. Diese ange 
strengte Arbeit hatte auch nachtheilige Folgen für seine Gesundheit. So 
schreibt ihm (cod. 141 nr. 174) Anianus Decontaeus in einem undatirten, 
aber auf Daniels frühere Lebensjahre zu beziehenden Brief: Yultus tuus et 
totns corporis habitus satis loquuntur, non eas esse vires tuas, quibus non 
debeas parcere; quin imo videntur egere crebra non soliyn relaxatione iaborum, 
sed et recreatione et refectione, si cupis olim prodesse tuis . . . Timeo Om- 
nibus et his praesertim, quomm facies non spirat innatas vires aut vege- 
tom robur. 



8 Der Jurist und Philolog Peter Daniel aas Orleans. 

sprochen worden.") Die Praxis warde durch wissenschaftliche 
Stndien unterstüzt: in einem Brief vom 7. März 1565 verspricht 
ihm sein Freund Danäus die Zueignung eines juristischen Werkes 
aus dem Grunde, weil das Beste daran Daniels Eigenthum sei.'0 
Aber nicht nur in Orleans übte er die Advokatur aus, sondern 
auch in Paris: gewöhnlich wird er in den Briefen advocat en la 
court de Parlement ä Paris betitelt.*®) Am wichtigsten jedoch 
und für seine Neigung zu philologischen Studien entscheidend 
war seine Stellung zum Kloster des h. Benedikt in Fleury bei 
Orleans, dessen Geschäfte er in der Eigenschaft eines Bailli be- 
soi^te. Bekanntlich stammen die besten und ältesten Handschriften 
Daniels aus dem nämlichen claustrum Floriacense, dessen Rechte 
er zu wahren hatte. Ueber diese auflFallende Thatsache gibt 
uns eine beachtenswerthe Quelle einen gewissen, wenn freilich 
nicht ganz befriedigenden Aufsehluss. Mabillon schreibt nämlich 
in seinem „De liturgia Gallicana" betitelten Buche bei Anlass einer 
aus dem Kloster Fleury stammenden Römer Handschrift Folgendes: 
Als im J. 1562 die Häretiker, d. h. die Hugenotten die Stadt 
Orleans eroberten und nach deren Plünderung die benachbarten 
Gebiete nach Raub durchstreiften, seien sie in* ihrer Beutegier 
auch nach Fleury gestürmt, dessen weltlicher Abt der Kardinal 
von Chastillon gewesen sei, selber ein eifriger Anhänger der Huge- 
notten.") Der Advokat P. Daniel nun habe auf eine geschickte Weise 
die Gunst des Kardinals benutzt, um die Handschriften der Floria- 



") Siehe A. 2. 

") Quod ad exemplaria et commentarios meos, quos ex deposito a Florente 
Christiano, optimo iuvene, recepi, attinet, sum eius animi opinionis tenax, ut 
in tuum nomen dedicentur et appareant, non quod eruditiorem illa te facere 
queant, sed quod amiciorem habeo neminem, coius omnia mea esse malim, quam 
te. Liber de iurisdictione dialogns est ... . Alter commentarius est de feadis et 
agro vectigali : is vero totus est taus et tibi a prima pene infantia dicatus, quem 
fovisti ispe tua manu et nascenti multum favisti, descripsisti et totum in eo 
tuum est, quod vivit adhuc et est superstes. Der früher in cod. Bern. 141 
befindliche, jetzt verloren gegangene Brief ist abgedruckt bei Kortüm, Heidel- 
berger Progr. 1844 p. 12—14 und in Sinners Cat. cod. Bern. HI, 212 seq. 

") Z. B. cod. 141, nr. 174. 

") Dieser seltsame Widerspruch löst sich, wenn man in den Memoiren 
von Castelnau (die Stelle bei Ruckgaber, Handbuch der Universalgeschichte 
1858 HI, 1, 259 Anm.) liest, dass die im Heere der Hugenotten eingerissene 
ZachÜosigkeit sie weder Freund noch Feind schonen liess. 



Der Jurist and Philolog Peter Daniel aus Orleans. 9 

censer Bibliothek von den Plünderern, die nicht viel daraus zu 
machen wnssten, theils durch List, theils durch Geld und gute 
Worte für sich zu erwerben. Darauf habe er aus einer dieser 
Handschriften Plautus' Aulularia (d. h. den Querolus) im J. 1564 
herausgegeben u. s. w.*') Hierauf verbreitet sich MabiUon über 
das fernere Schicksal der Danierschen Bibliothek, wie P. Petavius 
und Bongars sich in dieselbe getheilt hätten und schliesst mit 
der Nachricht, dass der an Bongars gefallene Theil sammt dessen 
übriger Bibliothek nach seinem Tode durch Janus Gruters Ver- 
mittlung vom Kurfürsten Friedrich von der Pfalz angekauft und 
nach Heidelberg gebracht worden sei: von hier sei sie im J. 1622 
vom Eroberer der Pfalz, dem Herzog Maximilian von Baiern weg- 
geschleppt und nach Rom verschenkt worden.**) Die letztere, auf 



'*) Diese oftmals, zum Theil ohne Angabe des Autors und ungenau be- 
nutzte Hauptstelle (so machen z. B. die Herausgeber der Hamburgischen 
Bibliotheca historica tom. H. Leipzig 1716 p. 113 Peter Daniel geradenwegs 
zum Abt von Fleury) lautet wortgetreu so (praef. cap. XH): Erit fortasse, 
qui inquirat, quo pacto haec missalia ex Gallia Romam deportata sint . • . • 
Nempe duo ex his per serenissimam Sueciae Regioam eo delata, tertium ex 
bibl. Palatina in Yaticanam. Et illa quidem duo ex Alexandro Petavio com- 
parata fuerant; hoc vero tertium ex Jacobi Bongarsii hereditate in principis 
Palatini potestatem venerat. Unde autem haec supellex sive Petavio sive 
Bongarsio provenerit, modo expouendum. Uno verbo dico: fere omnis 
ex biblioth. Floriac. Rem breviter narre. Cum anno 1562 haeretici Aurelia- 
norum urbe expugnata et expilata etiam finitima loca diriperent, praedae 
avidi etiam convolarunt Floriacum, cuius abbas saecularis tunc erat Cardinalis 
Castillioneus et ipse acerrimus haereticorum fautor, Huic inprimis acceptus 
erat Petrus Daniel causidicus apud Aurelianos eruditus et Fioriacensis Balli- 
vius: qui Cardinalis gratia dextere usus Fioriacensis Bibl. Codices mss. a 
praedatoribus, quibus nullius ferme pensi ^rant, qua arte, qua pretio fecile 
impetravit. Is anno 1564 ex uno horum Plauti Aululariam, ex alio Servii 
Connn. in Virg. anno 1600 vulgavit: Lupi Ferrariensis epistolae (herausge- 
geben von Papyre Masson 1588) primum ex eodem penu atque Justini editio 
(von Bongars) correctior prodierunt. 

**) L. 1. Anno 1603 mortuo Daniele Paulus Petavius Senator Paris, et 
Jacobus Bongarsius, Danielis ambo amici et affines, pacto cum eins here- 
^bus mille quingentorum irancorum pretio hos libros inter se partiti 
Sttut. Pauli portio Alexandro filio cessit; qui ex eis Andreae Chesnio 
suppeüas ad instruendam veterum Galliae Scriptorum coUectionem submi- 
nistravit suamque demum veterum codicum partem serenissimae Chris- 
tinae vendidit. Bongarsius publicis ab Henrico IV Francorum rege apud 
Gennanos negotiis admotus eam, quac sibi contigerat, portionem Argentoratum, 



10 Der Jurist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 

einem leicht erklärlichen Missverständniss**) beruhende Behaaptni^ 
abgerechnet, haben wir, wenn sich auch eine gewisse tendenziöse 
Färbung des Berichtes nicht verkennen lässt, doch im Allgemeinen 
kaum an der Richtigkeit der übrigen Angaben zu zweifeln, zumal 
da Mabillon als Gewährsmann dafür einen gerade aus Daniels 
Vaterstadt Orleans gebürtigen Advokaten anführt. 

Wie aber? Sollte Daniel wirklich damals so ohne Weiteres 
sich in den Besitz der ganzen Elosterbibliothek gesetzt haben? 
In der ßeise zweier Benediktiner tom. I, pag. 65 seq. findet man 
neben den gleichen Nachrichten, welche in der liturgia Gallicana 
stehen, noch den Zusatz, Daniel habe die Bibliothek des heiligen 
Benedikt immerhin nicht in dem Maasse geplündert, dass nicht 
mehrere Bücher seiner Begehrlichkeit entwischt wären. Zum 
Beleg dafür werden ein paar Handschriften aufgezählt, welche die 
Benediktiner dort noch antrafen.") Allerdings muss nach jener 



übt residere solitus erat, convehendam curavit eamque dcmum hospitae suae, 
quae Lugdunensis et gemmarii hominis uxor erat, filio, nomine Graniceto (leg. 
Graviceto) testamento legavit. Itaque dum Lutetiae Parisiorum anno 1612 
BoDgarsius ex morbo decubuisset, princeps Palatinus Jani Gruteri, biblio- 
tbecarii sui, persuasu Bongarsii librariam supellectilem Argentorati relictam 
numerata pecunia comparavit et in bibliothecam suam Heidelbergensem com- 
portari curavit. Denique belle inter Ferdinandum imperatorem et Fridericum 
Electorem Palatinum, qui de regno BoSmiae decertabant, exorto Bavaricus 
princeps facto in Palatinatum impetu magnam eins partem occupavit, Hei- 
delbergam anno 1622 in suam potestatem redegit, libros abstulit ex bibliotheca, 
plerosque sunmio Pontifici Gregorio XV dono dedit in Yaticanam bibliothecam 
tandem illatos. Haec' bibliothecae Floriacensis fortuna, qualem didicimus ex 
integerrimo viro Jacobe de Gives, apud Aurelianos regio advocato. Hinc 
conjicere licet, tria haec missal^a ex Floriacensis bibliothecae distractione 
Romam tandem appulisse atque duplici via istuc commigrasse cum aliis eins- 
dem bibliothecae libris. 

'') Die Bibliothek kam nämlich allerdings nach Heidelberg, aber nicht in 
die kurfürstliche Sammlung, sondern in das Haus des Rechtsgelehrten Lingels- 
heim, eines langjährigen Freundes von Bongars, in dessen Verwahrung sie 
bleiben sollte, bis der unter seiner Leitung in Heidelberg studirende junge 
Gravisset sie erfolgreich zu benutzen im Stande sein wurde. Auf diese 
testamentarische Verfügung gestützt erhob Lingelsheim später Einspruch gegen 
die Verschenkung der Bibliothek nach Bern. Siehe Bemer Rathsmanual aus 
d. J. 1628—1632 und meinen Katalog praef. p. XXVI— XXX. 

") L. 1. p. 66: Pierre Daniel ne pilla pourtant pas tellement la biblio- 
theque de S. Benoist, qu^il n'echap&t plusieurs volumes a sa cupidit^. Gar 



Der Juiiflt und Philolog Peter Daniel aus Orleans. H 

Katastrophe noch eine Zahl von Manuskripten in Flenry zuruck- 
-geblieben sein, wenn noch am letzten Dezember des J* 1566 
Daneau seinen Freund Daniel bitten kann, ihm gegen einen bei* 
gelegten Beyers, in welchem er sich dem Prior der Abtei von 
St. Benedikt gegenüber zum Empfang bekennt und dabei auf die 
ihm vom Abte, dem Kardinal y. ChastiUon gegebene Erlaubniss 
stützt, eine Anzahl Bücher (doch wohl Handschriften) aus der 
Klosterbibliothek zu yennitteln. **) 

Den Codex des Querolus, welchen nach Habillon Daniel erst 
seit dem J. 1562 sich erworben hätte, kannte er jedenfalls schon 
früher: denn es existiren einige Briefe des Brodaeus aus dem J. 
1561, in denen sich dieser auf Daniels Wunsch, der ihm das 
Original oder eine Abschrift dayon eingesandt hatte, über den 
litterarischen Werth des Querolus ausspricht.^) Da wir nun 
zugleich aus dem an den Kardinal yon ChastiUon gerichteten 
Dedikationsbrief der Querolusausgabe yernehmen, dass die freund- 
schaftlichen Beziehungen zum Kardinal nicht erst yon F. Daniel 
angeknüpft, sondern bereits yom Vater gepflogen und auf den 
Sohn yererbt worden waren"), so werden wir Mabillons Nach- 
richten dahin zu modifiziren haben^ dass Daniel, der schon früher 
des Kardinals Vertrauen genoss, zum Danke für seinen bei jenem 
kritischen Anlass bethätigten Diensteifer mit dem Geschenk eini- 
ger Handschriften belohnt worden ist. Daniel selbst berührt den 
Vorfall in der genannten Dedikation nur leise in folgender Weise: 
.„Ich glaube, diese Gelegenheit, dir meinen Dank abzustatten, 
habe sich mir jetzt dargeboten, wenn ich das, was du gütigst bei 
mir niedergelegt hast, nicht übelwollend in meinem Busen yer- 
steckt halte, sondern mit der grössten Aufrichtigkeit auf dich 



oatre plosieurs manuscrits, qai ont dejä servi aux aoavelies ^ditions des 
peres, aosquelles nos confrerea ont travailie, nous y troavftmes xux fort an* 
cien manoficrit de la Concorde des regles de S. Benoist d'Aniane suivi d^un 
recueil des oavrages des peres, qui a pour titre: „Liber de diversis yoluml- 
nibtts patram ezcerptas*^ 

^) Cod. 14t, nr. 290, Er verlangte folgende Bücher: 1) Volumen episto- 
lamm Aogostini ad illastres viros. 2) Eiosdem enchiridion. 3) Eiosdem Über 
contra. Mendatium. 4) Eiasdem über adversus haereticos. 5) Eiusdem über 
contra Jnlianum haereticam. .6) Volumen beatl Ambrosii de patriarchis. 

») Siehe Anhang nr. XI und XII. 

**) Siehe oben A. 5. 



12 Der Jurist and Philolog Peter Däciel aus Orleans. 

als Geber zurückfahre und mit deiner gütigen Erlaubniss der 
gelehrten Welt mittheile.^ '^ Der Kardinal mnss auch Andern 
von den Schätzen der ihm unterstellten Bibliothek gespendet 
haben; denn Daniel sagt weiter: „Möge ich nicht in den Fehler 
undankbarer Gesinnung verfallen, mit welchem jene Leute behaftet 
sind, die, nachdem sie durch deine Wohlthat herrliche Denkmäler 
alter Schriften erhalten haben, mit Hintansetzung aller Schaam 
in gemeiner Weise andere Quellen nennen." *®) Wenn sich nun 
unter Daniels Handschriften ziemlich viele vorfinden, welche mit 
der Jahreszahl 1564 versehen als sein Besitzthum angegeben 
werden, so wird die Vermuthung wohl erlaubt sein, dass ihm 
der Kardinal in Folge jener eben in dieses Jahr fallenden Dedi- 
kation neue Beweise seiner Liberalität gegeben hat. Uebrigens 
war schon der Werth des früheren Geschenkes ein bedeutender, 
wenn Daniel zum Schlüsse jener Widmung schreiben konnte, die 
Gabe dieses Baches entspreche nicht von Feme dem hohen Werth 
des grossen Schatzes, den er ihm zu verdanken habe. ") 

Nach dem Gesagten dürften die den Charakter Daniels ver- 
dächtigenden Andeutungen Mabillons, welche von Späteren vdll- 
kürlich und gehässig ausgemalt worden sind, als unbegründet 
dahinf allen. 

Ob Daniel bereits im J. 1562, vde Mabillon behauptet, Bailli 
von Fleury war, ist nicht nachzuweisen ; wir wissen nur, dass im 
J. 1565, während er in Paris verweilte, sein Bruder Franz die 
Geschäfte des Kardinals zu besorgen hatte. **) Dagegen erscheinen 

'') Id vero nunc mihi oblatum esse arbitror, si ea, quae apud me be- 
nigne deposuisti, non maligne suppressa in sinu tegam, sed summa fide ad 
te referam atque adeo bona tua venia in publicum proferam. 

^) Absit autem, ut in id ingrati animi Vitium incidam, quo tenentur, 
qui praeclara veterum librorum monumenta beneficio tuo nacti posito omni 
pudore illiberaliter alio transferant. Dies kann sich auch auf Uloyale Ent- 
Wendung, resp. Zuruckhaltang anvertrauter Bücher beziehen. 

**) Sed quia neque perpetuis in nos meritis tuis neque tanti thesauri digni« 
tati respondent etc. Aus dem J. 1564 sind 12 Handschriften datirt, nämlich cod. 
Bern. A. 57. A. 91. 13. 156. 160. 162. 208. 258. 321. 338. 568. 632. 633. 

*•) Brief Franz Daniels an s. Bruder cod. 141 nr. 198 vom 2. Mai 1565: 
J^ay este veoir Mons. le Cardinal de Chastiilou a Sainct ßenoist, qui m'a 
dit Tous avoir veu a Paris et par le moyen de Mons. de Rondeau. D m'a 
ordonne pcDsion pour estre a son conseil, jusques a ce que je puisse ezercer 
le baillage. 



Der Jurifit und Philolog Peter Daniel ans Orleans. 13 

im J. 1567 Beide mit der Jurisdiktion von Flenry betraut.") 
Diesen Posten bekleidete Daniel wohl bis an sein Lebensende: 
wenigstens lässt ihn noch im J. 1595 Bongars in einem Brief 
an Reineccins die Rechtspflege in Flenry ausüben. ") Er starb 
im J. 1603. ") 



**) Brief Franz Daniels an s. Bruder cod. 141 nr. 194 vom 20. Febr. 
1567: II (der Kardinal) veult changer et innover Testat de sa justice a son 
grand prejudice et a notre plus grand dommage. Parce qu'il entend de- 
membrer la Jurisdiction qu'a le Bailly du dit St. Beuoist sur toutea les cha- 
leoges dependantes du dit lieu et ddaisser toute cognoissance aux lieutenants 
presidans sur ces Ileus. Ce qu^ayant lieu vous pouvez cognoistre, que la 
promesse que Monseigneur le Cardinal nous a faicte, seroit de nul effect et 
que le Bailly ne seroit si non titulo tenus de toutes foys. J'ay entendu, 
qu'on est sur le point de besongner a cest afFaire en ceste sorte et que 
pour toute recompense il nous laiflsera le baillage de la seulle chalenge de 
St. Benoist. 

»») Cod. Bern. 149 b nr. 294 Argentor. XVI Julii 1595: Floriacum (nos 
Fleury vocamus) oppidum est ad Ligerim supra Aurelianum iniliaribus vestra- 
tibus quatuor, in quo ius dicit P. Daniel J. C. vir et suo merito et magno- 
rum virorum praedicatione clarus. Ei adiacet monasterium D. Benedict! 
opulens et amoenum: inde quod quaeris coenobium Floriacense. 

**) Cf. A. 21. Darnach könnte auch der Brief von Bongars an Lingels- 
heim vom 23. Juni 1603, aus Paris geschrieben (cod. Bern. 149 b nr. 197) 
darauf bezogen werden: Interim Aurelianum me conferam ad reliquias vi- 
^endas rei familiaris, sed trahit me maxime P. Danielis bibliotheca. Dass 
Daniel nicht über dem Druck des Servius (1598—1600) starb, wie Thilo, 
Rhein. Mus. XIY p. 586 wohl wegen der Vorrede zu den Nachträgen, in 
welcher vod Daniel in der dritten Person gesprochen wird, vermuthete, ist 
sicher. Denn noch im Juni 1601 spricht Bongars von ihm als von einem 
Lebenden, in einem Brief an Lingelsheim, cod. Paris. 7180 nr. 271: quod 
Danielis glossarium (das dieser anCommelin geliehen hatte, während Bonnu- 
tius im Namen der Commelinischen Erben dasselbe als ein Eigenthum Com- 
melins lange nicht hatte aus der Hand geben wollen) obtinuisti a Bonnutio, 
praeterqam publice tibi debet res litteraria, debeo et ego privatim, cuius tu 
fidem liberasti .... apud Danielem .... Daniel iam plane desperabat post 
vanam aliquot annorum spem. Aehnlich Lingelsheim an Bongars vom 81. 
Mai 1601, cod. Bern. 141 nr. 62: Optimi quoque et opera Gruteri nostri 
domi meae habeo P. Danielis glossarium et Chronicon Hierosolymitanum: 
impera quid iis fieri velis. Quamvis enim Bonnuüus volentem se dicat, sed 
in contutores pupillae Comelinae Cambierum et Grandhomium rem reiciat, 
tarnen cum constet, glossarium hoc esse Danielis et Gruterus recordetar a 
Comelino sibi indicatum, quod librum non emerit, tricas non feremus, sed 
Domino suum reddemus. Mehr wie eine Yermuthung klingt freilich Burmanns 
Nachricht über die Verhältnisse, unter denen Daniels Servius erschien (in der 



14 Der Jurist und Philolog Peter Daniel aas Orleans. 

Neben der angestrengten juristischen Besehäftignng fand 
Daniel noch genügende Zeit zn antiquarischen Studien. Diese 
sind es, welche ihn berühmt gemacht und ihm unter den Ge- 
lehrten seiner Zeit eine lange Reihe von Freunden erworben 
haben. Und zwar schätzte man ihn ebenso sehr als gelehrten 
Kritiker und Kenner des Alterthums, wie als einsichtsvollen und 
mittheilsamen Besitzer eines vorzüglichen Bücherschatzes. Eine 
schöne Zahl von Handschriften und Drucken der verschiedensten 
Autoren des klassischen Alterthums, wie des Mittelalters legen 
in zahlreichen Marginälnoten Zeugniss ab von dem unermüdlichen 
Fleiss und der erstaunlichen Belesenheit des Mannes, der für 
Alles, was aus früherer Zeit stammte, für die bedeutendsten 
Dichter, Eedner und Historiker der besten Zeiten, wie für späte 
Grammatiker, Glossarien und Scholienmassen das wärmste In- 
teresse an den Tag legte.'*) Und dieses Interesse wusste er 

Vorrede seiner Aasgabe): cum ipse P. Daniel tunc domesticis negotiis et 
litibus molestis occapatos editionem curate emendare impediretor novamqne, 
quam dare cogitaverat, morte praeventus recentare non potuerit. Siehe 
Anm. 65. Jany (Pierre Daniel et les ^rudits de son temps, Orleans 1876 
p. 83) lässt die Wahl zwischen 1603 and 1604. Für 1604 spräche ein Brief 
von Bongars an Johann Kirchmann in Rostock (Ep. clar. et doct. virorum 
ex bibl. Gudiana ed. P. Burmann, Utrecht 1697 nr. 56 p. 146, datirt: XVI. 
JuL 1604, wo es heisst: Danielem vixisse vere nobis nunciatum 
(es ist vobis zu lesen). Aber im nfimlichen Brief erklärt Bongars, dass er 
auf Eirchmann's letzten Brief (in welchem somit nach dem Obigen DaniePs 
Tod besprochen worden sein muss) etwas spät antworte, da er sich bis da- 
hin auf Reisen befunden hätte: tuis litter is — tardius respondeo, quod 
peregrinanti redditae. Eine weitere, für die vorliegende Frage nicht 
unbrauchbare Notiz finde ich in einem Brief des Joannes a Wouver an Joannes 
Kirchmann p. 276 der oben genannten Sammlung; derselbe ist vom 21. März 
datirt (XII Kai. April."! and enthält die Worte: Danielem obiisse ante paacos 
menses Puteani ad me perscripserunt. Da käme es nun darauf an, welche 
Ausdehnung man den Worten ante paacos menses beimessen will: 
dagegen scheint es allerdings darnach gerathener, Daniers Tod etwa an 
das Ende des Jahres 1603 zu versetzen. 

'*) Von seinen Spezialstudien wird weiter unten die Rede sein. Hier 
mag nur ein summarischer Ueberblick über die in der Bemer Stadtbibliothek 
befindlichen gedruckten Antoren gegeben werden, zu denen von Daniels Hand 
Randbemerkungen beigeschrieben sind, die theils in fortlaufenden Kollationen, 
theils in kritischen und exegetischen Kommentaren zu einzelnen Stellen, 
vielfach auch in Konjekturen bestehen. Es sind dies Ammianus Marcellinus, 
Aristoteles, Asconius Pedianus, Gensorinus, Oharisius, Cicero, Gornuti comm. 



Der Jurist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 15 

anch seiner ümgebimg einzafldssen. Es ist nicht unwahrschein- 
lich, dass die verwandte Thätigkeit des mit ihm schon frühe be- 
frenndeten Bongars ^) gerade dnrch Daniels Vorbild den mächtig- 
sten Impuls erhalten hat. Aber es sind anch sonst Anzeichen 
Torhanden, dass Daniel geradezu junge Leute erzogen und in das 
Alterthum eingeführt hat. So dankte ihm Aem. Perrotus in be- 
geisterten Worten f&r seinen Unterricht, was Daniel zu der be- 
scheidenen Antwort veranlasst, er lasse sich deshalb gerne seinen 
Lehrer nennen, weil er durch jenen als seinen Schüler dereinst 
mehr Ruhm und Ehre zu erlangen hoffe, als jener Kenntnisse 
nnd Erfolge ihm als Lehrer zu verdanken habe. **) Ein grösserer, 
anter Daniels Papieren befindlicher Aufsatz eines Ungenannten 
über einige Schollen des Eustathius zum ersten Buch der Ilias, 
die Aussprache des Griechischen betreffend, enthält zu Anfang 
die Notiz, der Verfasser sei durch Daniel, einen Mann von feiner 
Bildung, der den Studien der alten Litteratur eifrig ergeben und 
der Lehrer von des Verfassers Vetter Boitallaeus sei, zu einer 
näheren Untersuchung dieser Frage veranlasst worden. •^) Femer 



in Persium, Biomedes, Donati comment. in Terentiom, Frontonis differentiae, 
Fol^entiaSy Gellius, Isidoms, Lactantii comm. in Statium, Lupus Ferrariensis, 
Martialis, Oracula Sibyllina Graeca, Panegyiici Latini, Petronius, Phocas, 
Porphyrionis comment. in Horatiom, Probi catholica, (Plauti) Querolus, 
Quintilianns, Serenas Sammonicus, Servias, Statius, Suetonius, Sulpicius 
Severas, Symmachus, Theophrastus, Varro. Vergl. meinen Cat. ms. Bern. p. 
515--.552 und praef. p. LXI. 

' ") Der älteste nachweisbare Brief von Bongars an ihn stammt aus dem 
J«1578: Bongars war damals 24 Jahre alt. Dieser Brief, dessen Original ver- 
inisst wird, ist abgedruckt bei Sinner cat. ms. Bern. lU, p. 272 sq. 

'*) Brief P. Daniels an Aem. Perrotus cod. 141 nr. 285 Aureliae 10 Gal. Sept. 
1564: Quod vero, mi Aemili, in omnibus tuis litteris ita me observas .... facis 
quidem, quod gratum decet et memorem discipulum .... Non tarnen aegre 
feram abs te vocari me praeceptorem, quum ex te discipulo plus imposterum 
gloriae et famae sperem, quam ex me doctore fructus et doctrinae collegeris. 

'^) Cod. 450, 2: Cum veram et antiquam Graece pronuntiandi rationem 
elaboraremus ac instrueremur, D. Daniel, vir priscae literaturae studiis valde 
deditus atque magister Boitallaei (über denselben vergl. den von Eortüm 
Heidelb. Progr. 1844 p. 8 heraasgegebenen Brief Scaligers an Daniel, sowie 
^eine Ausführungen bei M. Schanz, Mittheilungen über Platonische Hand- 
schriften, Hermes XI p. 106—109) patrueUs nostri liberaliter eruditus nos 
amice monuit esse apüd Eustathium in 400. 401. 402. 403 versus Iliadis I doctri- 
nam, qaae multorum iudicio ab hac nostra sententia et consilio plane discreparet. 



16 Der Jurist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 

befanden sich noch vor einigen Jahren in cod. Bern. 189 einige 
seither abhanden gekommene Briefe von Huraltus an Daniel, in 
welchen ihn jener als seinen Lehrer anredet. Endlich findet sich 
in God. Bern. 450 ein Brief eines Anonymus, worinnen der Schreiber 
einem Freunde seinen 15jährigen Sohn anempfiehlt und, obwohl 
um dessen Erziehung in der Fremde etwas bange ^ sich doch 
damit tröstet, dass Daniel mit seinen vortrefflichen Eigenschaften 
dieselbe leiten werde ") Der Umgang mit der Jugend war ihm 
Bedürfaiss: so schreibt er dem jungen Guliehnius, der sich um 
seine Freundschaft beworben, '•) es könne sich für ihn nichts 
Angenehmeres ereignen, als wenn er durch Briefe strebender 
Jünglinge häufig begrüsst werde, *•) Und allerdings musste der 
Verkehr mit einem solchen Manne für strebende jugendliche 
Geister fruchtbringend sein, welcher, allem Schein und gezierten 
Wesen abhold, in dem gleichen Brief Wahrheit und Ehrlichkeit 
der wissenschaftlichen Arbeit so eindringlich empfiehlt: „Yergiss 
nie, dass sich durch kein anderes Mittel eine bedeutende Stellung 
oder guter Ruf erringen lässt, als durch achtes, gründliches 
Wissen: und hast du einmal diese Stufe erklommen, so wirst du 
es nie bereuen, dich an mich gewandt oder dich mit den Wissen- 
schaften abgegeben zu haben.**) * 

Daniel hat sich aber nicht nur pädagogisch, sondern auch 
litterarisch bethätigt. Wie er auf das liberalste andere, selbst ihm 
ganz unbekannte**») Gelehrte an den reichen Schätzen seiner Hand- 
schriftensammlung theilnehmen liess,**) so hat er auch d^rch 



'^) Nr. 26: Veram tarnen tua me valde consolatur confirmatio de illias 
viri sapientia gravitate doctrina, ciii tradere puenim cogitas . . . Mereri de 
me iile Dominus Daniel praedarius non potest, quam si iiiium quam maxima 
diligentia virtute et literis erudiat. • 

«») Siehe Anhang nr. XVn. 

^^) God. 450, 35: ßonum autem mihi sunt litterae tuae, ut cui iucun- 
dhis nihil possit contingerey quam studiosorum adolescentium epistolis crebro 
salutari. 

^') Ibid.: Meminerisque non aliunde aut rem aut bonam famam compa- 
rari, quam doctrina, quam si semel assequaris, futurum est, ut nee te mihi 
fidem adhibuisse nee litteris operam dedisse aliquandq poeniteat. 

**a) Z. B. Scaliger (siehe Anhang nr. I) und El. Vinet (siehe Anm. 85). 

**) Wie Bongars (Justin, Curtius, Hieronymi chron., Glossarien zu s. Aus- 
gabe des Justin 1581), Th. Ganterus (Martialis, siehe Anhang nr. XV), 
G. Gantoclarus (Julianus de Gaesaribus, zur Ausgabe vom J. 1577 u. 1583), 



Der Jaiist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 17 

«igene Arbeiten der philologischen Wissenschaft wichtige Dienste 
geleistet. Von diesen sind nur die Stadien zum Qnerolns, zu 
Petronins und zu Servius der Oeffentlichkeit übergeben worden, 
die zu Petronins erst nach seinem Tode.**) 

Den Querolus**) gab Daniel im J. 1564 heraus, nachdem er 
sich bereits einige Jahre damit beschäftigt hatte.*') Das Buch ist 
dem Kardinal Odo Coligny von Chastillon, Abt von Fleury, Da- 
niels Gönner gewidmet. Der Sitte jener Zeit gemäss folgen ein 
paar Gedichte von Freunden auf den Herausgeber, dann Text 
und Noten, denen eine klare, durchaus ruhige Abhandlung über 
den muthmasslichen Verfasser, Abfassungszeit und dergl. vorge- 
setzt ist. Daniel hatte die Mühe nicht gescheut, alles zusammen- 
zutragen, was er an gelegentlichen Notizen über dieses zu seiner 
Zeit verschollene Stück in Handschriften ausfindig machen konnte. 



Lud. Carrio (Macrobius, Sallust, Priscian, Minucius, Vegetios, Caesar: siehe 
Anhang nr. XIII, XIV), Chr. Colenis (Valerius Maximus: cod. Bern. I49b 
nr. 405), Comeünus (Glossarien: cod. 141, nr. 62 Brief Lingelsheims an 
Bongars), Fomerius (fragmenta vetustissima legum: cod. 141, nr. 231b), 
Oifanius (Gellius: siehe Anhang nr. YIII), J. Lipsins (Serviusdtate, siehe 
unten Anm. 77), P. Misinetins (Vegetius: cod. 141, nr. 216), Patisson (Petro- 
nins z. Ausgabe vom J. 1577, cf. ib. p. 108), P. Petavius (Avienus; cod. 450, 
nr. 54), Jos. Scaliger (Glossarien, Serviuscitate zur Ausgabe des Festus 1576 ; 
siehe auch Anhang nr. I), Elias Vinet (Censorinus: s. Anhang nr. VI, Carmen 
de ponderibus: Anhang nr. m) und noch manche Andere. So war er be- 
sonders mit Excerpten aus seinen Serviushandschriften freigebig, so dass ihm 
Gifianius sogar ernstliche Vorwürfe machte: s. Anhang nr. X. Auch die im 
J. 1573 veranstaltete erste Ausgabe eines vetus interpres zu Ovids Ibis, 
welche nach Daniels handschriftlichem Zusatz in dem Buche G 99 der Berner 
Bibl. ex bibliotheca S. Benedicti Floriacensis stammte (wohl der jetzt ver- 
lorene cod. Bern. 711; cf. Sinner cat. I, 543), sowie die Edition von Theo- 
4ulphi antistitis Floriacensis paraenesis ad iudices nunc recens edita ex mem- 
brana Floriacensi 1598 mögen seiner Güte zu verdanken sein, 

*•) Die durch Bongars' Vermittlung in der Frankfurter Ausg. des Cor- 
nelius Nepos vom J. 1608 mitgetheilten Noten Daniels enthalten fast nur 
Excerpte aus einer Handschrift. 

^) Der Titel läutet: Querolus antiqua comoedia nunquam antehac edita, 
■quae in vetusto codice manuscripto Plauti Aulularia inscribitur. Nunc pri- 
mum a Petro Daniele Aurelio luce donata et notis illustrata .... Parisiis 
ex officina Roberti Stephan!. 

^) Die privilegii auctoritas stammt bereits aus dem Ende des J. 1560; 
Briefe von Joannes Brodaeus über den Querolus aus dem J. 1561 finden sich 
im Anhang (nr. XI u. XII) abgedruckt. 

Hageo, Zur Oeachichie der Philologie. 2 



18 Der Jorist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 

Berücksichtigt man, dass er der editor princeps war, so hat man 
alle Ursache, mit der Methode und dem Resultat seiner Forschungen 
zufrieden zu sein. In den Noten selbst gibt sich das löbliche 
Bestreben zn erkennen, bei den Parallelstellen, welche zur Er- 
klärung des Sprachgebrauchs beigezogen werden, überall auf 
handschriftliche Ueberlieferung zurückzugehen. Wir sehen daraus, 
zugleich, dass Daniel sich bereits damals im Besitz von manch'^ 
wichtiger Handschrift befand. So erklärt er in der Vorrede, er 
besitze ein noch nicht veröffentlichtes Werk, das den Solinus 
nachahme und dessen Namen fälschUch an der Spitze trage; auf 
pag. 9 der Noten wird ein alter Kommentar zur Bibel citirt, auf 
p. 11 ein Codex des Priscian, p. 21 mehrere Handschriften de» 
Flavius Caper u. s. w. 

Dass Daniel mit dieser Ausgabe seine dahin gehenden Stu- 
dien nicht für abgeschlossen hielt, ersieht man aus seinen Hand- 
exemplaren, welche, nicht weniger als fünf an der Zahl, zu einem 
Bande vereinigt in der Nummer G 130 auf der Bemer Stadt- 
bibliothek noch vorhanden sind. Dieselben sind voll von Berichti- 
gungen, Zusätzen und sonstigen Bemerkungen (nr. 3 enthält unter 
anderem am Rande Varianten eines codex Pithoei), welche für 
eine zweite Ausgabe bestimmt waren.**) Diese sollte schon zwei 
Jahre nach dem Erscheinen der ersten folgen, wie das 5. Exem- 
plar zeigt, das vollständig zum Drucke durchkorrigirt ist mit dem 
veränderten Titel: Editio secunda. Antwerpiae MDLXVI ex offi- 
cina Christophori Plantini. Jedoch ist diese zweite Ausgabe nie 
zu Stande gekommen; auch in dem im J. 1595 in Verbindung 
mit Vitalis Blesensis erschienenen Abdruck, welchen Konrad 
Rittershaus veranstaltete, ist von Daniels* handschriftlichen Nach- 
trägen kein Gebrauch gemacht worden. Piese selbst sind neben 
ihrem exegetischen Werth auch deshalb interessant, weil sich Da- 
niel darinnen öfters über fernere Handschriften alter Autoren aus- 
spricht, die seither ihm zu Gesicht gekommen oder in seinen 
Besitz übergegangen waren/0 Ausserdem enthalten die glossirten 



**) Auf eine solche weist auch Danaeus hin, siehe Anhang nr. XYI u. 
Anm. 51. 

*'') Es werden darin citirt vetus interpres Virgilii, Isidori etymol., Servil 
codex S. Benedicti, vetus Papias, öfters lexicon vetus, vetus codex de vita 
Roberti Regis Francorum, ein lexicon Graecum B. Germani ParisiensiSi ein 



Der Jurist und Philolog Peter Daniel aas Orleans. 19 

Handexemplare noch zwei neue Gedichte, welche die zweite Ans- 
gabe zieren sollten. Das erste trägt die Unterschrift Delivre P. 
und lautet:**) 

Dom nobis Daniel mann sagaci 
Thesanros aperit vetnstiores 
Lethaeisqne datos aqnis libellos 
Lnci restitnens vetat perire, 
Ecee, divitior sibi snisqne 
Thesanros cnmnlat beatiores 
Non famm rapidas manns timentes! 
Ecee, tale sibi parat sepnlchrum, 
Cui vel invideant lovi minantes 
Regnm pyramides potentiomm, 
Qnod non tempns edax mensque fermm 
Aut vis fnlminis obmisse possit, 
Qnod nobisqne nepotibnsqne notnm 
Illins feret nsqne ad astra nomen! 
Das zweite (Exemplar 5) hat den Titel: Ad Petmm Danielem 
de hnins fabnlae inscriptione Francisci Danielis Carmen«) und 
lantet: 

Tarn bona, tam locnples, fmetn tarn divite plena 

Nnm Qnerolns dici fabnla inre potest? 
Dum scabra mendosis tnrpisve erroribns iret, 

Vnlnera dnm gereret non medicata mann, 
lila queri potnit: Qnerolns de nomine dieta est 

Vero ant si qno alio nomine digna magis. 
At niteat tersis cnm nnnc haec fabnla mendis") 
Et tot opes tacito cum tegat illa sinn,* 



dito griech. lat. Lexicon S. Benedicti, ein lexicon Graecum regis, femer ein 
Vetos interpres Epi&nii nondum vulgatas (cod. Bern. A 57>, Handschriften 
von S. Petras Ferrariensis und Dionysius abbas de saltu lunae, endlich 2 
Handschriften des Lacan und glossa Gomuti zu demselben. 

*^) Am Rand ist überall die dritte Person in die zweite umgewandelt. 

^*) Statt Francisci Danielis stand zuerst Lab. Danad; Danaeus erwShnt 
ein von ihm gedichtetes Epigramm auf den Querolus, welches der zweiten 
Ausgabe vorgesetzt werden sollte, in einem Brief an Daniel: siehe Anhang 
nr. XVI. 

*®) Von späterer Hand corrigirt: At niteat tersis a te nunc fabula mendisi 
Nnnc tersis a te niteat cum feibula m. und At niteat a te tersis iam f. m. 

2* 



20 ^^^ Jaiist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 

lam Querolus non est, ast Aulularia Planti, 
Magna qnod haec aori pondus, ut aula, gerat. 
Als das Buch erschienen war, fehlte es nicht an schmeichel- 
hafter Anerkennung. Sein Freund Daneau hebt die saubere und 
gelehrte Arbeit hervor und gibt ihm zum Beweis, wie sehr er 
sich für die Sache interessire, einige Winke für die zweite Auf- 
lage;") in einem weitem Brief •') spricht er sogar von einer läa- 
geren Reihe von kritischen Beobachtungen, die er nebst einena - 
Epigramm für ihn beilege. Aehnlich äussert sich Carolus Per- 
rotus, indem er nicht ansteht, Daniels Buch als Muster wahrer 
G-elehrsamkeit der sich breit machenden Afterwissenschaft gegen- 
über zu stellen. ") Dessen Bruder, Aemilius Perrotus, theilt ihm 
in einem ebenfalls aus dem J. 1565 stammenden Briefe die An- 
sichten der Gelehrten der Genfer Akademie über den Querolus 
mit.") Endlich spricht der zweite Herausgeber des Stückes, 

*^) Cod. 141, nr. 98: primum gratias tibi ago muneris oblati. Querolum 
enim magis tuuni, quam illius, cui inscribitur, Piauti accepi tersum et emen- 
datom atque doctissimis notis a te ülustratum et expenditum. Unum tarnen, 
lov. fap icpoi; <piXou(; xa^pTjaiez, deesse videtur, cui in secunda editione mederi 
poteris, ut tum Prologom illum ad Rutilium, tum Poetae ad populum in sua 
metra et numeros distinguas. Etsi enim clodo pede reliqua scripsit ille tuus 
Plautus, hos tamen, quod puto et quod olfacere mihi videor, scripsit certa 
ratione. Sunt enim senarii .... Dum Querolum bis legerem, incidi in locum, 
qui est pag. 32, ubi legitur intueare. Probe olfecisti mendam esse, tamen 
non restituis interpretans mitigare. Legendum arbitror inthurare a thure, thure 
placare. Diese Konjektur hat Daniel in den handschriftlichen Nachträgen 
(G. 130) acceptirt mit den Worten : Imo legendum inturare, quod me admo- 
nuit Lab. Danaeus vir doctiss. et mihi amiciss., ut incerare apud luvenal^n 
et Prudentium. 

") Siehe Anhang nr. XVI, auch cod. 141, nr. 113. 
*•) Cod. 141, nr. 201, Non. Mai. 1565: (redditae litterae tuae) cum ele- 
ganti illo tuo Querolo, quem toties iam revolvi tam gratus, ut plurimam te 
a me vel eo solo nomine gratiam iniisse lubentissime fatear. Et eum adhac 
non sine tuis Ulis notulis apud me habeo perpetuum sane eruditissimae tuae 
mecum necessitudinis laudatorem. Hierauf wird von schlechten Büchern 
gesprochen, denen entgegengetreten werden müsse : Pertinet vero ad exemplum 
tuus Querolus, cuius instituto si qui praeterea aut ignoti auctores publicum 
iuvare possunt aut recepti iam minus puri aut faciles extant, iis tu repur- 
gandis, Daniel, atque declarandis seriam operam collocare debes, si, ut alt 
ille, vis audere munus Apolline dignum. 

•*) Cod. 141, nr. 205 (ohne Datum, doch vergl. Anm. 15): Verumtamen 
ne tuae expostulationi desim, non ex mea, sed eruditissimorum huius acade- 



Der Jurist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 21 

Eonrad Rittershans (a. 1595} Daniels Vorarbeiten in dnrchans an- 
erkennender Weise: er hebt namenüich hervor, er habe in einem 
neuen Manuskript des Stückes, das ihm Joachim Gamerarius zu- 
gänglich gemacht, eine Menge von Verbesserungen Daniels be- 
stätigt gefanden/') Daher legte er seiner Ausgabe dessen Arbeit 
vollständig zu Grunde, druckte dieselbe mit allem Zugehör ab 
und schied nicht einmal in d^n Noten sein Eigenthum von dem- 
jenigen seines Vorgängers. 

Auch den Petronius gedachte Daniel herauszugeben, doch 
wurden seine dahin gehenden Forschungen erst nach seinem 
Tode veröffentlicht. ' Sie stehen in der Ausgabe von Georg Er- 
hard (Goldast), Helenopolis (Frankfurt) 1610, p. 75 — 98, der sie 
nebst anderweitigem reichen Material von Bongars erhalten hatte, 
unter dem Titel: Petri Danielis Aurelii J. C. notae, quas ipse 
vivus sub nomine Pierii Aureliani edere destinaverat. Dass 
Daniel an eine förmliche Ausgabe dachte, sieht man deutlich 
aus der den Noten vorgesetzten Einleitxmg, in der es unter An- 
derm p. 78 heisst: praetereundum non puto, quid hac editione 
a nobis praestitum sit. Neben der Benutzung einer alten Hand- 
schrift eines gelehrten Freundes (eruditi cuiusdam amici nostri)**) 
sollte diese Ausgabe auch eine Zusammenstellung aller zer- 
streuten Fragmente enthalten. Die Noten zeugen von einer 
fleissigen Benutzung der Glossare.") 



nüae professonim sententia respondeo. Comoediam tuam non quidem Plan- 
tinam videri, quod et tu non inficiaris, non tarnen ideo reiiciendam, qnippe qnae 
et graviter mnlta dicta et leporem quendam in sese contineat. De loquendi 
more non iidem sunt omniom calcoli. niud tarnen habeto, ex omninm iadicio 
illaan eomm, qui operibus nnper notalas libris veteram insperserunt, et lepidio- 
rem et omatiorem iudicari. Haec est eorom sententia, cui subscribam focile. 

'^y Im Dedikationsbrief an lanns Grater: in ea coUatione et plerasqae 
P. Banielis emendationes confirmatas et alias insnper novas deprehendi. 

^*) £s ist wohl der cod. S. Benedicti von Daniel selbst gemeint. 

1^^) In welche Zeit diese Stadien feilen, ist nngewiss: doch hingen die- 
selben wohl mit der Betheiligang Daniels an der editio Patissoniana des 
Jahres 1577 zusammen (den cod. S. Benedicti citirt dieselbe pag. lOS), was 
aach lanns Douza in der Vorrede zn seinen libri in praecidaneorum (1583) 
voraussetzt. Dort heisst es nämlich, nachdem P. Daniel lobend erwähnt worden 
(siehe Anm. 77): Inde enim sie quasi ex aumario depromta festiva illa ablecüs- 
simomm fragmentor9m symbola, de qua post omnes omnium collectas novis- 
sime ac recens nobis gratiam fecit is, qui Lutetianae editionis architectus cluit. 



22 Der Jurist nnd Philolog Peter Daniel ans Orleans. 

Die bedeutendste Arbeit Daniels, deren Vollendung von allen 
Seiten mit gespannter Erwartung entgegengesehen wurde, war 
die Ausgabe des Servius. Dieselbe erschien im Jahr 1600 nach 
jahrelangen Vorbereitungen: dem Horazischen nonum prematur 
in annum war doppelt und dreifach Genüge gethan worden.**) 
Als das Werk endlich zum Druck kam, theilte man sich freudig 
das Ereigniss mit.'*) 



••) Tidemann Gisius motivirt in einem Schreiben vom November 1574 
(cod. 141, nr. 171) seinen Wunsch, Daniel möge ihm zu einer Ausgabe der 
Werke des Juristen Duarenus behülflich sein, mit der Bemerkung, dass die 
Veröffentlichung der in Daniels Besitz befindlichen Schriften desselben nächst 
seinen Maroniana das Wichtigste sei, was er der Welt schenken könne: quo abs 
te seeundum Maroniana tua, quae habes, proficisci malus hoc tempore non 
potest. In einem aus d. J. 1578 stammenden Brief des Obertus Gifanins 
(siehe Anhang nr. X) wird auf die hohe Erwartung der Gelehrten hingewiesen 
und Daniel eindringlich getadelt, dass er durch allzu grosse Mittheilsamkeit 
andere Gelehrte das Beste wegschöpfen lasse. So hatte bes. ScaUger ihm 
viele Excerpte zu verdanken (cod. 141, nr. 37): le receus dernierement vos 
lettres avec les fragmens des aucteurs cites par votre Servius .... Je me 
suis fort bien servi de vos fragmens en mon Festus (ed. a. 1576). Derselbe 
wünschte ebenfalls ein baldiges Erscheinen des Werkes, vergl. den von Kortum, 
Heidelb. Progr. 1844 p. 8—10 veröffentlichten Brief an Daniel vom ersten 
Juli 1574: Au reste ie vous prie, que vostre Servius non lateat diutius et 
que vous le fiedses imprimer le plustot que vous pourres. Giüanius lässt es 
an wiederholten Aufforderungen nicht fehlen, vergl. cod. 141, nr. 160 (siehe 
Anhang nr. VUI) und cod. 141, nr. 167, XI. Febr. 1578: haeres tu de Servio 
tuo. Quando tandem pubHcabis et nobis omnibus rem gratissimam, tibi me- 
ritum conficies inmiortale ex immortali iUo beneficio? Ueber Daniels Apparat 
zu Servius und Vergil spricht sich Gifanius in dem Brief nr. 166 des cod. 
141 folgendermassen aus: Valde sum laetatas de Yirgilio tuo et D. Pimpnn- 
tius, quem avidissime expectamus. Sed audio Yirgilium tuum esse non inte- 
grum, sicut Servium potius tantum in Aeneida (er meinte wohl cod. 172). 
Habes tamen alios Yirgilios seu exemplaria Servil, unde et Georgica et Bu- 
colia multum adiuncto scriptore et emendari possunt. Quod arbitror te non 
praetermisisse. Auch Leute, die nicht direkt zu den philologischen Kreisen 
gehörten, interessirten sich lebhaft; dafür, so der Statthalter Du Bois von 
Limoges, vergl. den Brief von Yinet an Daniel, Anhang nr. YL Man sehe 
auch den Brief des Gnlielmius, Anhang nr. XYU. Schoppius (Scioppius) end- 
lich sagt in dem Buche de arte criüca 1597 p. 21: Petrus Daniel .... 
cuius Servium manuscriptum, uberrimum rerum bonarum penu, iam diu est 
quod nobis Galücani typographi debent. 

**) Brief von Thuanus an lustus Lipsius,. Sylloge epist. virorum illustr. 
ed. Burmann I p. 405; Gasaubonus an David Höschel (Oasaub. epist. nr. 165) 



Der Jurist und Phüolog Peter Daniel aus Orleans. 28 

Neben dem Text der Vergüischen Gedichte und dem Kom- 
meiitar des Servios enthielt das Buch noch Fnlgentins' Werk de 
<^ontmentia Vergiliana, sowie Excerpte des Junins Philai^yrins zu 
■den Bucolica und Georgica. Ferner fehlen weder die verschiedenen 
Titae Vergilii von Servius, Donat und Phocas, noch die auf Vergil 
bezüglichen Epigramme der lateinischen Anthologie. Zwei Ge- 
dichte von Freunden verherrlichen den Herausgeber. Es ist zu 
bedauern, dass Daniel so lange gezögert hatte, da ihm dadurch 
«ine sichere Scheidung des gesammelten handschriftlichen Materials 
erschwert worden ist. Er beklagt es selber in der Vorrede, dass 
er, weil ihm die in früheren Jahren benutzten Handschriften 
nicht mehr zur Hand seien, nicht genau angeben könne, aus 
v^relchen Quellen er die einzelnen Zusätze geschöpft habe. Dess- 
halb musste er sich damit begnügen, ganz allgemein anzugeben, 
wrelche Handschriften er vorzt^sweise benutzte.**) Ein sehr wich- 
tiges Manuskript, der Fuldensis, welchen Jakob Bongars ver- 
mittelte,**) konnte erst im letzten Augenblicke excerpirt werden, 



XITT April. 1598: Vidi nuper Latetiae aliquot Chartas eias Servii, qoi a Petro 
Daniele edebator. 

**) Es war dies für den sonst mit ängstlicher Genauigkeit arbeitenden Mann 
eine peinliche Lage, die ihn druckte : dies zeigt sich auch darin, dass zu der nur 
wenige Zeilen haltenden Vorrede eine Menge von Entwürfen vorliegen, in denen 
bald dieser, bald jener Ausdruck geändert ist. Während die schliessliche Re- 
daktion von 5 benutzten Handschriften spricht, ist in einigen Concepten (cod 
189 nr. 47) nur von vieren die Rede, indem in denselben der Turonensis wegge- 
lassen ist. Ueber diese Handschriften siehe Thilo Rhein. Mus. XIV, p. ^5 seq. 

*^) Die darauf bezüglichen Papiere hatte Caspar Schoppius besessen. Auf 
Bongars' Bemühungen bezieht sich ein Brief desselben an Lingelsheim in cod. 
Paris. 7128 (M^moires de Bongars, tome IV) nr. 15 vom Jahre 1598: Servius 
sub praelo est et eius eleganter cxpressam primam paginam misi Norinbergam 
ad Gamerarium cum littms ad Schoppium, si forte, quae habet in primum 
•et secundum Aeneidos, Banieli impetrem. Quae obtulit mihi ultro. Femer 
Tier Briefe an Gamerarius (ed. Spanheim nr. 182, 183, 180 und epist. Bongarsii 
«t Lingelshemü, Argent. 1660, p. 46, sämmtliche aus dem J. 1598) und zwei 
Briefe an Schoppius (coli, epist. Bongarsii et Lingelshemü p. 55 und 58 aus 
d. J. 1599). Auch bei Fulvius Ursinus hatte er für seinen Freund angeklopft 
<cod. 149b nr. 226, ohne Datum): abs te, Ursine, virorum optime, et publieo 
«t bonarum litterarum et litteratorum doctorumque hominum nomine et priva- 
tim meo Petrique Danielis mei peto etiam atque etiam, ut veterem illum inter- 
pretem tuum (wohl Philargyrius) aut ad nos transmittas aut exscribendum ei, 
qui tibi has reddet, nominis tui litterarumque studioso iuveni tradas. 



24 Der Jurist und Philolog Peter Daniel aus Oiieans. 

als der Druck bereits in vollem Gange war. In der Frage der 
EonstituiroDg des Serviustextes beschied sich Daniel einfach damit, 
anfs Genaueste der handschriftlichen Ueberlieferung zu folgen, 
auch da, wo sie offenbar fehlerhaft und leicht zu verbessern war.**) 
Und darin besteht unläugbar das grosse Yerdienst dieser Ausgabe, 
welche bei allen ihren aus den oben angeführten Yerhältnissen 
zu erklärenden Mängeln eine neue Aera der Serviuslitteratur be- 
gründet hat. Jedenfalls dürfte das XJrtheil der Scaligerana,**) 
von Baillet in ungemessener Weise verschärft,**) in seiner Allge- 
meinheit als unberechtigt erscheinen.**) 

Daniels sonstige philologische Studien sind oben Anm. 34 



•2) Vergl. die Vorrede zu den Excerpten des Fuldensis: praesertim cum 
se in hoc tarn religiosum praebuerit Petrus Daniel, ut, quae ei etiam erant 
emendatu facillima, depingere nihilominus, quam fingere satius duxerit. Dass 
übrigens Daniel auch auf dem Gebiet der Konjekturalkritik, wenn er es ein- 
mal betreten wollte, Treffliches leistete, wird mehrfach anerkannt, so von 
Elias Yinet, der ihm eine verzweifelte Priscianstelle mit den Worten zuschickte: 
Restitues, scio, feu^ile, quo praestas ingenio eruditione et diligentia, oder wenn 
er ihm für ein paar Konjekturen zu Solinus mit der Bemerkung dankt: in 
Solino nostro multa scite restituis (siehe Anhang nr. V). 

•*) P. 310: Servius de Daniel est bon, mais ce n'est qu'une partie .... 
II ne faut pas douter, qu'on n'en trouve beaucoup de fragmens et de parcelles- 
dans des vieux exemplaires. 

**) Jugemens des savans sur les principauz ouvrages des auteurs, tome 
n p. 180: Mais il se trouve des manuscrits de ce commentaire plus amples 
et plus corrects que celui qu^il nous a donn4. 

^) Manche Fehler im Einzelnen sind auf Rechnung des Korrektors zu 
setzen, wie Bongars in einem Brief an Schoppius (cod. I49b nr. 402, Francof. 
XXVI Sept 1600) ausdrücklich erklärt: Servii editionem novam qua ratione 
ad te mittam nescio .... Tentabo fidem librarii Yeneti lo. Bapt. Ciotti et 
Servium ei concredam. In eius editione negligenter versatus corrector. (So 
wurde z. B. als Uebersender des Fuldensis Marcus Ycrserus statt Velserus 
genannt). Nam ei nullus adfuit P. Daniel. Wie genau sonst Daniel in sol- 
chen Dingen war, sieht man aus der warmen Schilderung des Danaeus in 
cod. 141, nr. 104: Sed te in Aulularia tua excudenda totum esse cogito, inter 
ipsos artifices anxie versari, summo mane a diluculo ad prelmn consistere, 
maculas et errata, si quae inciderint, corrigere, et, quae est animi tui vigilantia 
simul et Providentia, nihil omittere, ex quo über ille tuus tersus et venustus 
in manus hominum venire possit. Als Ursache, welche Daniel verhinderte, 
den Druck des Servius zu überwachen, gibt Burmann in der Vorrede zu seinem 
Servius negotia domestica und lites molestae an. Vergl. Anm. 33. 



Der Jurist and Phüolog Peter Daniel aus Orleans. 25 

angedeutet. ••) Er beabsichtigte auch eine alte lateinische Ueber- 
setznng von Epiphanius de ponderibns et mensnris herausznge- 
ben.*0 Besonders zahlreich ist der Apparat zu den lateinischen 
Grammatikern. Die schon im Jahr 1565 von seinem Bruder 
Franz an ihn gerichtete Aufforderung, sich mit der Herausgabe 
derselben zu befassen, ist demnach nicht ohne Wirkung gewesen, •«) 
aber zu einem festen Abschluss gels^ngten diese Studien nicht. 
Das einschlägige Material wurde später von Bongars an Putsch 
gesandt.") 

Da»iel arbeitete aber nicht nur ftr sich, sondern auch für 
Andere. Als Daneau eine Tertullianübersetzung veröffentlichte, 
Hess er sich die Mühe nicht verdriessen, überall aufs Genaueste 
dem Uebersetzer nachzuarbeiten, so dass ihn dieser geradezu als 
Vater des Buches bezeichnen konnte.") Ferner bemühte er sich, 

••) Auf Priscian und Soünus weist noch ein Brief von Etias Vinet hin 
(siehe Anhang nr. Y und Daniels Brief ibid. nr. lY): auf luvenal ein Brief 
von Danaeus bei Kortüm, Heidelb. Progr. 1844, p. 12—14. Eine Spezialunter- 
suchung über mulcare und mulctare erwährt Theod. Ganter (siehe Anhang 
nr. XY ). Noch manches Andere findet sich in cod. Bern. 189, welcher aller- 
lei philologica enthält. Als Entdecker der glossae S. Germani preist ihn 
Morhof polyhist. lY, cap. Yll nr. 13. Yergl. auch Scaligerana p. 135 s. v. 
Oermani und s. v. glossaires. 

") Dabei wurde er von Daneau unterstützt: eine von diesem durchkorri- 
girte Abschrift seines Codex (der jetzige cod. Bern. nr. A. 57) ist noch vor- 
handen in cod. Bern. 189. Yergl. Daneaus Briefe an Daniel in cod. 141, nr. 
96, nr. 109 und namentlich nr. 101 : Itaque non recte aestimasti, qui tamdiu 
tuam de Epiphanio versionem ad me mittere distuleris: nihil gratum magis 
evenire nobis potest, quam si te in Theologorum nostrorum lectioue diligenti 
opera versari intellexerimus addesque.animum ad eundem auctorem pervol- 
vendum. 

*^) Cod. Bern. 141, nr. 193: pensez, si vous deviez iamais faire imprlmer 
Caper Phocas Agroecius que chascun attend par de la. Aehnliche Wünsche 
äusserte Oifanius, siehe Anhang nr. Yin. 

") Siehe Bongars' Brief an Lingelsheim in cod. Paris. 7128^ nr. 269 
vom XI Juli 1604, wo es heisst, er habe Putsch unter anderem auch mitge- 
theiit notas recentiores quas puto esse P. Danielis in Cassiodorum Agroetium 
et Gaprum. 

'«) Bei Kortüm L L p. 12--14 (Non. Hart. 1565): Quant^^n sit tuum in 
me meisque ornandis Studium, experior, mi Daniel, qui nee operae nee labori 
tao parcas, quo versio nostra de TertuUiano nitida et emendata in vulgus 
exire poasit. At certe is übellus, quandocumque nasoetur, te merito et aequiori 
iure parentem, quam me ipsum agnoscet, qui tantnm olei et operae in eo 



26 D^ Jurist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 

ffir ein nachgelassenes Werk des Brodaeus einen Drucker za 
finden, wobei ihm Gifanius seine Mithülfe zusagte.") So wird er 
auch dem ihn behufs einer Ausgabe um Mittheilung von Schriften 
des Juristen Duarenus ersuchenden Tidemann Gisius seine Hülfe 
nicht versagt haben.") Femer gab er einen Brief des Juristea 
Claudius Gantiuncula an Andreas Alciatus heraus.^'*) 

Auch eine Veröffentlichung von Epigrammen Buchanans ist ihm 
zu verdanken/*) Dazu bestimmte ihn nicht nur die Freundes- 
pflicht, sondern auch sein warmes Interesse an Gedichten, deren 
er selber welche schuf. Möglich ist, dass in der Gedichtsammlung 



extergendo poliendo fovendoque posaeris. Aehnlich cod. 141, nr. 96, 98 
und 101. 

'*) Gifenius an Daniel, XI Febr. 1578 in cod. 141, nr. 167: Velim autem 
te per hunc auiigam mihi rescribere, quid de Brodaei annotationibus fieri 
yelis: nam hoc mercatu dabo operam, ut cum typographis agatur de Ulis 
excudendis. Bei der Allgemeinheit des Ausdrucks ist es nicht sicher, ob dar- 
unter derjenige Theil der Miscellanea zu verstehen ist, welcher jetzt noch in 
der Bemer Sammlung sich befindet, oder die Anmerkung zu den griechichen 
Epigrammen, welche im Jahre 1600 in Frankfurt bei Andr. Wechel erschienen. 
Denn das Daniel diese hatte zum Druck befördern wollen, ist deutlich in der 
Vorbemerkung angegeben: Sed raptum hoc opus a latronibus ex bibliotheca 
y. €1. Yictoris Brodaei, huius nostri nepotis, iam olim redemerat et destinatum 
incendio servaverat bonis conservandis libris litteris et litteratis adiuvandis natus 
P. Daniel: et typographis edendum saepius obtulerat Sed et hanc liberalem 

sane artem avaritia corrupit. Wecheliani tandem editionem haut inviti 

susceperuni 

^') Cod. 141, nr. 171: Qua de re peto abs te, mi doctissime D. Daniel, 
ut pro tuo in onme genus doctrinae literarumque vetere et bene spectato 
studio operam naves, si recuperasti e Germania (Duareni scripta), ut quam 
primum huc transferantur, si secus, ut recuperes et a Duareni manibus im- 
mortale des iurisprudentiae studiosis beneficium, quod (quo ?) abs te secundum 
Maroniana tua, quae habes, proficisci malus hoc tempore non potest. 

^^) Nach Pataud, Orleans 1561, wie es scheint, anonym. Vergl. einen 
Brief von FlorensGhristianus an Daniel (cod. 141, nr. 132): Accepi Epistolam 

illam Cantiunculae ad Alciatum Legi illam libentius non solum quia 

.... sed etiam quia epistolam tuam elegantem legere mihi licuit. De qua 
nihil aliud dicam (neque enim licet amico amicum in os laudare, praesertim 
ab assentationis vitio tantopere alieno) nisi quod suum auctorem referat et 
dvu)vü^o(; me non fallere queat. Lecta mihi bis aut ter semper magis ac magis 
allubescit. Der Brief ist ohne Datum. 

w) Ob. Gifanius an Daniel IV Id. Mart. 1567 (cod. 141, nr. 159): Vidimus 
hisce diebus Epigrammata Dn. Buchanani a te edita, qua re dici non potest 
quantum omnes tibi debeant. 



Der Jurist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 27 

des cod. Bern. 148 das eine oder andere Stück Daniel zum Ver- 
fasser hat. Ein skizzirtes Epitaphium anf Tumebns hat sich in 
cod. 141, nr. 205 anf der Rückseite eines Briefes erhalten. Auch 
auf diesem Gebiet tränte man ihm ürtheil nnd Geschmack zn: 
so wenden sich zwei Dichter an ihn mit der Bitte, er möge ihre 
poetischen Erzengnisse seiner Kritik nnterwerfen, nnd zwar be- 
ruft sich der eine ausdrücklich darauf, dass ebenfalls Andere 
bereits in gleicher Weise von seinem ürtheil hätten Nutzen ziehen 
dürfen.^») 

Daniels Gelehrsamkeit, seine weitschichtige Belesenheit, sein 
scharfes Urtheilsvermögen, sein feiner Geschmack werden von 
seinen bedeutendsten Zeitgenossen anerkannt. Carrio schreibt in 
seiner Ausgabe des Sallust, er sei vom innigsten Streben nach 
Erforschung des gesammten Alterthums beseelt und mit der 
grössten Erfahrung darin ausgestattet;'*) ähnlich sprechen sich 
lanus Douza,") Schoppius,") DaneauT*)tnnd Andere**) aus. Tide- 

^*) Es sind dies Vaillant de Guellis und Adamson; der erstere schreibt 
in Brief 192 des cod. 141: ie vous ay tousionrs estim^ non seiüement pour 
honune studieux, nuds comme persone practiqne et de bon iugement, pour 
vous prier sur ceste coniiance de lire attentif^ement mes dits vers ponr apres 
resouldre de les faire imprimer ou supprimer; der andere, cod. 141, nr. 213: 
£go iam Jobum heroico cannine absoivi et querelam de miseriis huius temporis 
babeo in manibus. Ütramqae, priusquam quicquam de edendo statuero, ad 
te mittam, at tuo iudicio non minus uti possim, quam hi, qui ante in eodem 
studio cucurrerunt. 

'•) Scholia in Sali. bist, fragm. p. 286 (Antv. 1579): Verba autem Sal- 
lostii, quae a Servio absunt, primus e schidis (sie) viri omnis antiquitatis 
stodiosissimi iuxta ac peritissimi Petri Danielis in lucem dedit amicus noster 
losephus Scaliger. 

'^) Praecidaneorum lib. m p. 190 ed. Georg. Erhard. 1610: Satyricon ilUud 
Peironii Arbitri in libros plures diribitom tributum ac dispartitum fuisse 
satis magno argumento est nobis veteris glossarii fiducia, quod apud litterar 
tissünum antiquae fidd castodem Petrnm Danielem nostrum in publicos potias 
quam privatos usus adservari intelligo. Ebenderselbe ad. SaU. bist notae 
Antv. 1580 p. 50: Pragmenta tria .... ex vetustis et Servianis doetissimi 
Petri Danielis schedis necdom publicatis Lutetiae descripta atque inde porro 
^ V. G. lustum Lipsium ab adolescente lectissimo Andrea Schotto gratifi- 
<^di causa Lugdunum nostram transnrissa. 

") De arte critica Norimb. 1597, p. 21. Siehe P. 1. 

^*) God. 141, nr. 104 (Brief an Daniel): quae est animi tui rigUanfia 
simul et Providentia. 

**) So nennt ihn lanus Gruter in einem Brief an Konrad Bittershaus 



28 ^^^ Jorist und Philolog Peter Daniel aufl Orleans. 

mann Gisius betont seine Allseitigkeit, sein Stadium vetas et bene 
speetatnm in omne genns doctrinae litteranunqne.^') Besonders 
lobt man an ihm seine Genauigkeit in der Benutzung, resp. im 
Kollationiren von Handschriften; Gifanius gibt ihm das Zeugniss, 
dass er am allerbesten wisse, wie gewissenhaft man Alles, selbst 
das Fehlerhafte der Handschriften in's Auge fassen xmd ver- 
werihen müsse.®*) Und dieses bestätigt auch Bongars in .der 
Frankfurter Ausgabe des Cornelius Nepos vom J. 1608.®*) Aus 
dieser allgemeinen Werthschätzung erklärt es sich auch, warum 
Bongars die Daniel zugedachte Dedikation des von Christoph Colerus 
unter Bongars' Mithülfe herausgegebenen Yalerius Maximus mit 
der Erklärxmg motivirt, sein berühmter Name werde das Buch 
einmal den Guten angenehmer machen und ihm zugleich gegen 
die UebelwoUenden wirksamen Schutz gewähren®*). Es war also 
keine leere Schmeichelei, wenn Anianus Decontaeus in einem 
begeisterten Panegyricus ^on ihm rühmte, dass viele bedeutende 
und hochgestellte Persönlichkeiten ihn sich durch Gefälligkeiten 
zu verbinden suchten"): 



in dessen Ausgabe des Querolos (1595) multae antiquitatis peritum et de 
Omnibus litteris dudum bene meritum. Hundert Jahre später Mohrhof polyhist. 
üb. lY cap. YII nr. 13: Petrus Daniel Ictus Aurelianensis celeberrimus. 

8») Brief an Daniel III Non. Nov. 1574, cod. 141, nr. 171. 

^*) Brief an Daniel cod. 141, nr. 166 vom 20. Juni (sine anno): De 
Lucretio Turnebi quod promittis, valde te rogo ut perficias et ut onmia, etiam 
quae menda videantur, xocx« jiixpov ac subtilissime describenda eures. Nosti 
tu unus omnium optime, quam religiöse omnia et mendosa sint imitanda. 
Wie sorgföltig er das vorhandene handschriftliche Material benutste oder 
benutzt wissen wollte, zeigt auch eine Stelle in einem Brief £1. Yinets: An- 
hang nr. y Ende. 

^) In der Vorbemerkung zu den am Schluss abgedruckten, aus Bongars' 
Bibliothek gelieferten Excerpten Daniels aus einer alten Handschrift: cui (Petro 
Danieli) in hoc genere religione accuratione et diligentia certet nepo. Das Vor- 
wort rührt entweder direkt von Bongars her oder ist unter seinem Einfluss ge- 
schrieben. Im Eingang wird er solertissimus antiquitatum indagator genannt. 

^) Brief von Bongars an Daniel cod. Bern. 149 b nr. 405: ne sine patro- 
cinio opus hoc prodiret in publicum, visum ei praescribere darissimom 
nomen tuum, quo et bonis gratior et a malignis tutior veniret in manus 
hominum. Glaritudo nos ipsa tui nominis ad hoc invitavit: invitavit antiquis- 
simus et optimus codex tuus, qui praecipuam Golero novae editionis occar 
sionem dedit. Es ist dies der jetzige cod. Bern. nr. 366. 

®'^) Cod. 141, nr. 173. Auch Bongars hebt die praedicatio magnorum 



Der Jurist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 29 

Qnae tibi tarn charo reddam pro pectore dona, 
foelix. clari soboles patris? En erit unquam, 
üt memorem testari animnm in taa commoda possim? 
Et parte ex aliqna bene facta reponere nostris? 

Non etenim hae nobis vires, contendere ut aequo 
Certantes tectun possimns pondere, pridem 
Invitom sna quem meditatur tollere fama 
Et populis propria spectandnm prodere luce! 
Nam momm qnamvis animiqne modestia pugnet 
Synceris contenta bonis secnraque laudnm, 
Ventosae qnas ferre solent snffiragia plebis, 
Egreditnr patrios laeta tarnen alite fines 
Yix iam se capiens solitis tua gloria metis 
lam nnlli non nota bono. Quid pendere viles 
Possimtis pnlli, quos vix vicinia novit? 
Aut qnae illi a nobis olim sit gratia digna, 
Quem sibi tot proceres meritis vincire laborant? 

At victo saltem et tibi se debere fatenti 
(Si magnis neqnennt humiles prodesse) .manebit 
Accepti qnondam officii mentisque benignae 
Aetemnm pectns memor et stndiosa volnntas, 
Hoc nno maerens a te certamine vinci. 
Caetera nam facilis cedit tibi. Snscipe, victor, 
Captivnm imperioqne tno vinclisque tumentem, 
Tarn grata nnrnquam cupiat qui compede soivi, 



virorom besonders hervor. Siehe Arnn. 32. So wünscht Elias Vinet schon 
im J. 1563 in einem Brief an Joannes Burtanus eifrigst, in die Zahl seiner 
Freunde aufgenommen zu werden (cod. Bern. 450, 48 nr. 81 Bnrdigalae 
quinto GaL Sextil. 156B): Danielem vero istom tuom meis verbis plarimum 
Salutes velim quem cupio meum etiam esse .... De eins libris et tibi et 
illi habeo gratiam. Nur in den Scaligerana finden sich einige Stellen, welche 
nicht mit dieser allgemeinen Anerkennung übereinstimmen wollen (z. B. p. 
138 s, V. Glossaires. Les glossaires ne valentrien pour le Grec, mais seulement 
pour le Latin. P. Daniel, qui n^^toit pas des plus doctes, les avoit trouvez k St. 
Gennain, les montra k Mons. Turnebus et a moy), jedoch sprechen sich die 
vorhandenen Briefe Scaliger^s an Daniel (vergl. Anhang nr. I und die zwei 
von Kortüm progr. Heidelb. 1844 p. 8—11, übrigens ungenau veröffentlichten 
Briefe), wie andere Stellen der nämlichen Scaligerana (p. 296: Savaro, luretus, 
P. Daniel, Freherus docti; p. 310: Servius de Daniel est bon) ganz anders aus« 



30 ^^^ Jurist und Philolog Peter D^aniel aus Orleans. 

Imo nt iucundo tibi nos admantina nexn 

Perpetuum religet, doctorum o magna Toluptas! 

Das Alles machte Daniel nicht eitel; dem jungen Gxdiehnius, 
der von seiner elegantissima subtilitas iudicii gesprochen,^) schreibt 
er zurück, er verbitte sich künftig solche Ehrentitel, da er auf 
dieselben keinen Anspruch machen könne und unbegründetem 
Lob nxm einmal nicht nachjagen wolle.^^) 

So war es denn dem ausgezeichneten Manne beschieden ge- 
wesen, noch bei seinen Lebzeiten die wohlverdiente Anerkennung^ 
in reichem Maasse zu gemessen. In den folgenden Jahrhunderten 
erlosch das Andenken an ihn immer mehr, bis es in der neueren, 
auf gründliche Durchforschung sämmÜicher Quellen aller Gebiete 
dringenden Zeit durch die von vielen Seiten in Angriff genommene 
Benutzung seiner vortrefflichen Sammlung wieder wach gerufen 
wurde. Dazu mögen auch diese Zeilen das Ihrige beitragen! 



ANHANG. 

Unedirte Briefe von Gelehrten an Peter Daniel.*) 

I. 
Jos. Scaliger an P. Daniel. 

Jos. Scaliger Danieli suo s. Non possum dicere, mi Daniel, 
quantum me bearit amicitia tua» de qua si taceam, ingratus vi- 
dear. Neque velim hoc dictum putes, tanquam omnes illius 
fructus perceperim, cum maiores multo futuri sint illi, quos ex 



••) Cod. 141, nr. 126, siehe Anhang nr. XVIL 

^^) Cod. 450, nr. 35: Istos autem titulos, quos mihi in epistola tua as- 
cribis, velim nt impostemm omittas, quandoqoidem et mihi non competunt 
et inanem istam laudem nee venor nee capto. 

*) Bei der Auswahl dieser Briefe sind besonders solche berücksichtigt, 
welche philologisches Interesse haben. Sämmtliche sind an Daniel gerichtet 
mit Ausnahme von Brief IV, welcher dessen Antwort auf Brief III enthält 



Per Jurist and Philolog Peter Dudel aus Orleans. 81 

illius continnatione cooBequi neoesse est Quin eüam ne 6x illis 
qoidem, quanti qnanti Uli Bunt, eam aestiinari yelim, aed potiua 
ex illa integritate toa, a qua amor ille tnns in me natos est, ut 
amares, qnem nnnquam antea vidisses, praeterea Uli crederes 
libros tnos, quem et aliqua literarum cognitione valere nee fide 
carere tibi persnaseris. Nam de tao optimo Lexico, quod mihi 
commodasti, hoc vere dieere possum, me hactenus nullom libmm 
tractasse, ex quo plus fructus coeperim. Infinita quidem in eo 
errata sunt, sed illa sunt, ex quibus illum fruetum eoepi. Adeo 
feliciter mihi versatus esse videor in illis emendandis. Sed nisi 
reliquum ad me miseris, vix mihi satisfecero de illis quatemio- 
nibus, quos iam accepi, cum ipsi auxerint mihi desiderium eorum, 
qui inter manus tuas restant. Quare oro te, mittas ad me illos, 
ut, simulac eos exscripsero, tibi emendatos remittam. Ego fai 
Biturigibus, ubi conveni J. Cuiacium, qui mihi illius Lexici por- 
tionculam dedit eorum, quae continentnr sub litera V. Sed nihil 
est, nisi tu totum mihi mittas. Videor etiam mihi Graecum illud 
proverbium Juvenalis divinasse ex prioribus vestigiis eorum cha- 
racterum, quos tu mihi exscripseras. Nam cum ita scriptum faerit: 
AITOC PEa>EAAKETE ANAPa KINAIAOC, primum aperte Xi-d; scrip- 
tum est, quod significat ,simplicemS deinde in caeteris manifesta 
vestigia apparent vocis Graecae acps^ir};, quod et ipsum ,simplicem*, 
et, quod ait vetus interpres, ,facilem' significat. Deinde cum 
xivaiooc, non xivaioov legatur, facile inducor, ut legam avopox(vai5oc, 
quo modo et Lucillius quoque dixerat ^moechocinaedus' iioi/oxivaiBo;. 
Itaque restat tantum verbum, quod non possum excogitare, puto 
tarnen ita reponendum: 

SolllCltent XiTo; o' «(peXnJ; t' £<pu avSpoxivaiSo^. 

Vocat autem dvopoxivaiSov, ut Lucillius moechocinaedum, ut iam 
admonui. Quin etiam multum iuvat vetus interpres, qui ita in- 
terpretatur: »dulces sunt mores, idest faciles et flexibiles viri 
mollis.* Nisi ita legerit: 

Tu, quod magis ad sensum quadrare aut ad vestigia propius ac- 
cedere tibi videbitur, eliges. Mittas ad me quoque Papiae Lexi- 
con, quod trades Pererio; ego vero precium solvi iubebo. De 
Varrone autem nostro, non est quod pluribus eum tibi commendem. 
Satis enim confido, tibi curae fore. Est tamen, quod te moneam. 



S2 ^^ Jarist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 

In tertio libro Annotationum mearum, qni est sextns Über Varronis, 
ubi disputat ipse de Delphormn nmbilico, velim haec verba re- 
ponas in annotatione, quae incipit: ,Ut tesauri specie*, in fine, 
inqnam, tn repones: ,qnanquam simplicius faerit, ei dicamus 
foramen quoddam allatum esse Delphis, nt ibi esset quasi the- 
saurus quidam, qnod Graeci vocamnt ojicpaXov a similitudine hu- 
mani umbilici.' Haec tu statim, nt acceperis literas meas, reponas 
Yelim, et me certiorem facias. Vale. IX. Cal. Apriles. Tnffoni. 



n. 

EL Yinet an P. Daniel. 

Monsieur, j'ay receu voz letres du mois de Janvier demier, par 
lesquelles me faictes mention de quelques autres letres et ausquelles 
dictes, que je n'ay respondu. Si ce sont Celles du mois d'Octobre, 
je vous assure, que je vous ay escript deux fois depuis, en quelqne 
part, que Ton aie porte mes letres. Je vous remercie de Sueto- 
nius, lequel je liray et confereray au premier loisir. Je voudrois, 
que monsieur de S. Ivrez (Jorez?) eust trouve ung imprimeur pour 
Sidonius, qu' il a corrige. Mais qu'est devenu monsieur Amariton, 
qui m'avoit promis aide touchant les lieux de son pais, que je 
ne puis bien cognoistre, moi qui ne foz onques en Auvergne? Je 
m'envoisung de ces jours, s'il piaist a Dieu, assaillir le 18 livre 
de Priscian, auquel je feray tout ce, que me sera possible et le 
vous anvoyeray et a monsieur de Malassize et autres bons et 
savantz amis, pour y fere le reste. J'ay faict du mieux que j'ay 
pu l'an passe au livre de versibus comicis, lequel je vöus feray 
voir par ung mien amy medecin, qui s'en doit aller philosopher 
de par de la a ce printemps. Javois les deux vers de l'Iliade, que 
m'envoies, mais cellui de l'Odissee m'a beaucoup plus travaille 
pour ce que la rhapsoedie n'est nommee. Mon vieil livre avoit: 
nEAEKTHMIAN HAEC KAI HAPHON. Le v.ostre a ung mot apres ce 
jjLsyav, qui est Odys. E, mais le mot de axiicapvov, qui est necessaire 
en ceste part, est a quatre vers de la. Bref, je pense, que Tauc- 
teur avoit escript, comme il y a "Oloo. 1 : 

icsXsxüv |is"jav TjBs oxsicapvov. 



Der Jurist tmd Philolog Peter Daniel aufi Orleans. 83 

Si non, qne rescrivain aie mis rfik pro 151, conune en Homere y 
a r^i. n y a pron d'autres lieux, qui m'ont plus travalle, qne 
ceslni la et si ay perdn ma palne. Vons verres le livre toutes- 
fois eji beaacoup meilleur estat, qu'il n'estoit et y penserez, 
comme moy, a qnelque vostre loisir. Je n'ay pu rien apprandre 
de ^hisingos'. Si c'est translation, il fandroit voir le Grec, qoe 
je n'ay encores pn recognoistre. Monsienr de Ferion (?) m'a 
mande, qn'il n'a rien, mais qn'il pense, qne fen son pere avoit 
envoye qnelqne choze a Lion pen de jonrs devant sa mort. 
Je pensois, qne monsienr Bncanan fast venn de par de ca ponr 
y finir le reste de ses jonrs. Dien le garde de tont mal qnelqne 
part qn'il soit. • Monsienr Scaliger fait bien, de se ponrmener, 
cependant qn'il est jenne et qn'il en a bon moien. J'ay este 
anssi aize de savoir de ses nonvelles. Qnant a Qnerolns, monsienr, 
je vons assnre, qne ne sanrois, de qnoy vons y aider. le n'ay 
si bonne veno (?), qne j'y *aie pn advizer, qne reprandre. Anssi 
pense je, qne y avies bien ponrven. Monsienr de Means me 
dizoit de par de ca, qn'il avoit qnelqne vieil Ansonins de par 
de la. Je le prieray nng de ces jonrs de m'en aider. Je me 
recommande a voz bonnes graces, Monsienr, et prie Dien, vons 
avoir en sa garde. De Bonrdeans ce 15 de Fevrier 1566. Vostre 
hnmble servitenr Elie Vinet. J'ay anssi rabille Rnfin. de metris 
Com., mais je n'ay ven ancnn vieil livre, qni enst le Grec, qni 
n'est pas bien en plnsienrs partz. 



m. 

El. Vinet an P. Daniel. 

^od. ^em. i4i, nr. iU. 
Desnnt plane mihi verba, qnibns gratias agam efferamqne, 
qnam incnndae mihi fnemnt literae tnae: qnanvis in eis mihi 
mnlta tribnas, qnae neqneam agnoscere. Ego antem non reda- 
mem talem vimm de me tarn bene meritnm? Imo vero enm ob* 
servabo diligentissime et colam, dnm vivam praedicaboqne apnd 
omnes, illi me plnra debere, qnam dissolvere nnqnam possim. 
Misit antem et Cniacins noster Lntetia accersitnm vetns aliud 
exemplar Amaritonis Loiselli, ex qno et ex tno et alio, qnod ab- 

Hagen, Zur Gescbiehto der Philologie. 3 



34 Der Jurist uod Pbilolofi: Peter Daniel aas OrleaD& 

hinc trienninm commodavit Engolismae Tilios Brionensis epkco- 
puB, aUquid iam me spero effectnrom. Codex autem taus, sicut 
et quotcnnque vidimus veteres^ mntilum habet versnm in car- 
mine de ponderibus: 

Tes longo spatio latoque notetur.' 
ISjTovi sie complent: 

Tes longo spatio latoque notetur in anglo.' 
Sed qnid hie istad ^in anglo'? Quod ego sane faeile crediderim 
a sciolo qnopiam faisse snppositnm. Anetorem ipsum sie potius 
scripsisse divinarem: 

Tes longo spatio latoqne notetur et alto.' 
Quod rogas de Solino, eum itenun eastigavi quidem, sieut iam 
antea seripsi ad Burtanum nostrum, ex vetustissimorum eodicum 
fide, sed nondum emisi. Exemplar nostrum yos ante videre cu- 
pio , quam edatur, ut et yos aliquid operae isti polyhistori navQr 
tis et ita plurium studio et diligentia in lucem melier exeat. 
'Yer saerum' etiam habuerunt alii ex nostris antiquis codieibus, 
quod verbum in libri tertii capite tertio decimo Plinii mei et in 
extremo commentariorum Servil in librum septimum Aeneidos 
corruptum quoque reperi, quemadmodum ad Guiacium seripsi, 
qui me de eodem Solini loeo proximis literis monuerat. In enu- 
merandis autem auctoribus, quos emendare sum aggressus, quia 
Gomutunt Persii interpretem a nobis volgatum*) praetermittis, 
eum ad yos haud dum pervenisse existimavi. Quare ipsum ad 
te mittere mihi visum est. Videbis ergo et antiquissimi doctissi- 
mique, quantum audio, grammatici Yieem dolebis. Yale. Burdi- 
galae pridie Nonas Oetobris 1568. 



IV. 
P. Daniel an EI. Vinet.**) 

^od. ^ern. 450, nr. 6i. 
Non Decemb. Eeee eommodum ad nos litterae tuae per- 
veniunt, Tir doetissime. Nam et Gomutum avide desiderabamus. 



♦) a 1563. 

*•) Der Brief, ein Concept, hat keine Aufschrift, doch lehrt der Inhalt, 
dass er an Vinet gerichtet ist und den vorangehendeo Brief beaDtwartet. Der 
zweite Theil bezieht sioh auf Solin. 



Der Jurist und Phüolog Peter Dasiei aus Orleans. 35 

et HotomaimB noBter hnins saecnli clariss. inrisconsidtas hae 
nnper iter faciens enm vehementer a nobis petierat, quem non 
paiieoB ante amios etiam emiserat in lucem Rob. StephanuB, nt 
ex bibliotheca Gesneri intelligo. Hunc alii Probum nominant. 
Anctor' tarnen ille, qnisqnis sit, nnnquam aatis commendatog. 
Qua ratione igitur tarn antiqnnm et dignnm mnnnB compensare 
posBim? Interim valde laetor, tibi nostra faiBse grata et probata 
Priseiani exemplaria. Qnod ad yerBum mutUam in carmiiie de 
ponderibns seribis, addendnm in fine ^et alto' pro 'in ai^lo', 
nimintm tanqi^^ a Bciolo qnopiam Bnppoeitnm, valde probo, ged 
qnoniam in veteribns codicibuB et impreBsis et inannBcriptiB la- 
cxma est in medio verBU, putarim non in fine vitiatom e$Be, inu> 
ante dno ultima verba nonnihil reponendum. De SoUno optbüum 
eqoidem semper iudieavi, ut a te emendatior exiret in lueem et 
si quando volueris, quae in eum adnotavimus ex vetuatiBS. et 
' optimo codice, ad te mittam, nisi maviB noB veBtnun e^emplar 
videre, ut scribiB. 'Ver sacrum' apud Plinium iam animadver- 
teram nee in meo codice cormptnm, non item apud Servium (manu- 
scriptum autem illum habeo), ubi 'sacrum': tamen legi in antiquo 
impresso bene *ver sacrum'. Pag. 37 b 'nee ignis adponitur in 
haue congeriem cum porricias intulemnt'. Vetus meum exemplar 
habet 'prosicias intulerunt', rectius, quomodo etiam legisse videtur 
CameTB. Festus enim 'prosicium' exponit, *quod prosectum proii- 
citar'. Amob* üb. 7. advers. gentes haue eandem ipsam locutio- 
nem usurpat: 'Quod si omnes has partes, quas praesicias dicitiB, 
aceipere dii amant suntque illis gratiae' etc. Neque alibi legere 
memini hoc verbum. (Yerbum mihi neque usquam lectum antea 
neque auditum.) Pag. 103 b 'Aegyptium limitem, qua ad Deltae 
cacumen tendit, incolunt populi' etc. Deltae cacumen, quod ab- 
surdum erat. Vetus habet 'dia cetaumen' idest Biax6xau|uvY]y, par- 
tem torridam et inhabitabilem propter vim inflammationis sive 
debacchationem et ignis adustionem. Sic enim explieat Acron 
ad illud Hör. lib, IQ. od. m.: ^Qua parte debacchentur igneiB\ 
ubi vulgo male xepau)iivY]v legi admonuit Nannius. Aetna et Mysia 
sive Maeonia a Graecis Biaxexau^ilvYj nominantur apud Vitruvium 
Hb. n cap. 6. Inde et apud eundem lib. 8 cap. 3: xcrcoxcxoüVLsvT]«; 
vinum, quod nulli elegantia cedit'. De quo Plinius lib. 19 cap. 

7 et Strabo lib. 12 et 13 extr. Meminit et huius regionis Stepha- 

3* 



36 D^ Jurist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 

ntts icepl xoXsttiv. Ibidem paulo post in pennlt. pag. linea 'ad quas 
commercia Arabes undique gentiom snbvehunt': vetas menm 
exemplar habet 'Arabes Indique subvehnnt', idest Indi populi. 
PartictQam 'gentium' nt adderent imperiti librarii, fecit, ut opi- 
nor (coniicio), corruptum verbnm 'undique' pro 'indique'. Si ali- 
ter legas, quis sensus esse possit, non facile perspicio. Pag. 18 a 
'cuius inspectandi cupidine L. Flaccum legatum Metellum etiam 
ipsum impendio admodum captos miraculo quod auditu refata- 
verant oculis potitos': in meo codice 'admodum' glossa positum in 
eontextum ab imperito librario inductnm. Adve^bia enim sunt 
xao'z6ori^a 'impendium' et 'admodum.' Pag. 31a 'alisque impendio 
madefactis' et pag. 90b 'quos impendio diligunt' et in epistola 
ad Adventum: 'studuisse me impendio fateor', quorum locus nuUus 
ea glossa contaminatus fuit. Nee apud idoneos auctores sie con- 
ixmcta reperientur usquam: bene apud Ciceronem et Gellium 
legimus 'impendio magis' pro 'impendiosius', si dicere liceat. 



V. 
Elias Yinet an P. Daniel. 

i^od. ^em. i4i. nr. i4i. 
Elias Vinetus P. Danieli S. P. D. Binas a te accepi literas, 
priores quinto Idus Januarias, alteras XVIII Kai. Februarias, 
officii utrasque et humanitatis plenas. De Comuto*) quod scrip- 
tum fuerat in bibliotheca iUa, legeram, et Jacob. Gupilum 
aUosque amicos nostros, qui Lutetiae erant, de hoc percontatus 
fueram. Sed negarunt omnes, vidisse se unquam eum Persii 
interpretem et Robertum Stephanum edidisse*) nbn alterius, quam 
Nebrissensis in Persium commentaria. Gaudeo autem plurimum 
de isto Veneto') exemplari, ex quo et altero illo tuo et eo, 
quod post Pictaviensem editionem nobis commodavit Joannes 
TiUius Brionensis episcopus, alteram editionem spero longe 



*) Die Worte de Comuto — soli ut isti finden sich bereits abgedruckt 
in Otto Jahns Persius praef. p. CXVU, jedoch nicht mit der wünschbaren 
Genauigkeit. 

«) A. 1549. 

') Die editio prineeps des Gomutus. 



Der Jurist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 37 

emendatiorem fore. In eo Tillii codice etiam 'Brisin' ßcriptüin 
est pro 'Bris enim', de quo verbo nihil plane comperi. Sed 'Clo- 
antem' 'Cleanthem' esse debere semper existimavi. Dia de 'Tu- 
cetis', qnae Fnlgentius escas regias foisse scribit, non unius sunt 
interpretis. Cnius verbi vestiginm nescio an nunc extet ullum 
in Italia, sed qnidam nnper apud me Hispanus contendebat, 'Tu- 
cinam' suam (sie illi suillam camem vocitant), 'Tucetis' istis 
esse prorsns cognatam. 'Phisingi' deniqne nostri ipisenni' snnt 
in Tillii nostri codice, qui sie habet hoc loco: 'Labeo poeta La- 
tinus fait, nt Fnlgentius in libro etymologiarum ait, qui Carmen 
et opus Homericon vertit in Latinum et placuit non magis audito- 
ribus, quam lectoribus. Eins versus est: 

Crudum manduces Priamum Priamusque pisennos.' 

Quod vero ad Juvenalis vetustem interpretem attinet, quum Ber- 

nae suus liber*) mihi redendus foret, ut ista Cornuti commenta- 

ria facilius possem agnoscere, si forte alicubi in ea inciderem, 

aliquot loca, in quibus Comutum citaret vetus interpres ille, in 

meo codice descripseram, quae ex tuo Lovaniensi') totidem mihi 

verbiß describis, ut etiam iam videam, antiquum hunc common- 

tatorem iampridem formis, quod minime suspicabar, vulgatum 

fuisse. Hoc eiusdem est interpretis, quod reperimus ad versum 

136 primae satyrae: 'Solebant antiquitus triclinia stemere et tres 

ordines lectorum, in uno quorum dominus cum familia sua dis- 

eumbebat, in alio domina cum puelHs suis, in alio vero hospites, 

sed Romani modo cenabant soll, ut isti'^ In Solino nostro multa 

Seite restituis, quem a nobis iterum emendatum iam accepisses, 

si quid esset otii a provincia. Quam tamen 'Diacecaumenen' le- 

gisti apud Vitruvium, ea in nostris exemplaribus est 'Catacecau- 

mene' et longo diversa a SoUni 'Diacecaumene'. Prisciani locum 

istum non habuit exemplar, quod misit nuper optimus et doctissi- 

mus ille Cuiacius, sed in nostro &ic depravatus fuit. Restitues, scio, 

• facile, quo praestas ingenio, eruditione et diligentia. 

'Vindico' quoque in utraque significatione invenitur, tam pro 
laeso, quam contra laedentem accipiendum. Unde 'vindicta' non 
solum 'poena', sed etiam 'liberatio' accipitur. Persius: 
Vindicta postquam mens a praetore recessi. 

*) Es ist der jetzige cod. Bern. 223. 
») Siehe 0. Jahn 1. 1. p. CXVm. 



38 ^^^ Jurist und Phiiolog Peter Daniel aus Orleans. 

Unde et ^assertio' tarn a Servitute in libertatem, quam a über- 
täte in servitium trahi significat, qnod apud Livinm in multis 

legimas iocis. Attici TINA nOTENAEAEFES. xai nOTENA lU^e<;. 

Simile Terentius in Adelphis: 

aperite aliqnis actutom ostinni. 
Attici i ex snpervacno adiicinnt. nxdxtov iv oü|jlico(3i<|) EATE a XTON. 
ETOC PAP TI TOrro Ix". Terentius in Andria: 

Subtristis vistis est esse aliqnid. 
IIXdxü)v IxiTacpitp TINOO AFABONO pro cuius causa. Cicero Philipp. 11 : 
niud Gassiannm eui bono, idest cuius gratia ant ad cuius bonum. 

Attici TOT nAEIONOC BCTIN OYTOC dvxi xoo HPOMONio T<|) xipöei EC 

TIN. Frequentissime hac figura utuntur nostri. Sallustius in Ju - 
gurthino: Homines veter.*) 

Quod autem scribis, illi non posse vetusta superesse exem- 
plaria, qui antiquos scriptores emendare aggreditur, hoc ita om- 
nino habet. Quare quae pro tua singulari in me benevolentia 
mihi tarn liberaliter offers, videre et conferre cum meis cuperem, 
sed non video, qui facile fieri possit. Primum enim perquam 
paucos invenias, qui tanto locorum intervallo onus portare velint 
gravius. Deinde non tutum est, cuivis rem tanti pretii commit- 
tere. Quae in causa fuerunt, cur nondum tibi tuorum quicquam 
reddiderim. Oonstitui tarnen per Pictavienses tabellarios, qui huc 
frequenter commeant et quorum fidem in multis iam sum exper- 
tus, aliquid conari. Tibi Pictavos ad Enguilbertum Mamefium 
illum nosl^rum (utinam tam doctum, quam bonum. virum!) mittam, 
qui cotidie istuc euntes nanciscetur, quibus recte det, quae ad 
te pcrferri vdim. Vale. Burdigalae. Nonis Februariis. 



VI. 
El. Yinet an P. Daniel. 

^od. ^em. i4i nr. i45. 
Monsieur, j'ai este fort ioieus, quand j'ai eu entendu par 
voz lettres, que vostre Censorinus vous avoit este rendue. Pour 

*) Am Rand: v. cod. Regis habet a^aO^oD, von Daniels Hand. 

*) Vindico — veter. = Prise. XVm p. 365, 8 — p. 366, 1 ed. Hertz. 
Vinet theilt die Stelle nach einer ihm gehMgen oder zustehenden Hand- 
schrift mit. 



Der Jurist and Philolog Peter Daniel aus Orleans. 39 

ce, qne mon paqmet detmonroit par les diemiiM plus, qn^il ne d«-* 

voit, j'ai nn temps eu bele pew, qu'U faßt perdn. Mais Dien 

soit lou^! Je ne sai, qne c'est de ce po^te, dont me partes, fors, 

qne Monsienr de la Scala m'en fit voir 7 on 8 yers l'an passe, 

ponr me pronver qnelqne chose, qn'il entend dn prezmer Bonr- 

deanB, dont il parle. Si c'est chose, qni yaille, il seroit bon, de 

le fere imprimer, et qnand ne tronveries de par de la aizeement, 

qni le vonlnst pnblier, il pent estre, qne nostre imprimenr le 

feroit, si la chose est petite, comme je pense entendre. J'ai 

tronve ces yers bons et aidans a TAnsonins. Mais je vons prie, 

qne ne Tons baille la poine, de }e me fere copier, si n'aves gens 

bien a commandement, et ne mettes rien par chemin, qne n'en 

gardies antant. Nostre Ansonins ne s'acheve encore par fante 

de tel papier, qne celni, dont on la coimnanc6. Je me recom- 

mande cependant a vos bonnes graces et de tons nos antres 

amiß et vons prie, qnand anres moien de voir monsienr l'advocat 

Brisson, Ini dire, qne le remercie de la bonne sonyenance, qn'il 

a de moi. Dien Ini doint longne et henrenze vie et a vons 

ansBi. De Bonrdeans ce 20 Mars 1578. Vostre hnmble servi- 

tenr Elie Vinet. Monsienr, demieremant, qn'ai ven en cete vile 

monsienr dn Bois, lientenant de Limoges, il m'a charge a vons 

soUieiter de pnblier ce commentaire de Servins, qn'aves plns 

entier stur le Virgile. Je vons en prie bien fort; mais cependant, 

si avies leisir de fenületer snr le vers 616 dn 9 Aen. on i a: 

^et habent redimicnla mitrae' 
et voir, s'il i a la 'calaticns' comme ans impressions, vons me 
feries grand plaizir de m'en advertir. 



vn. 

EUa« Vinet m P. Daniel.*) 

"ßod. ^em, i4i, nr. i43, 
Monsienr, je pensois bien qne vons ne esties sans grandz 
empeschementz, qnant ne m'escrivies si sonvant, qne antresfois et 



*) Der Schlnss fehlt jetzt; Sinner (Gat. Cod. Bern. lU p. 199) sah den 
Brief noch ganz und gibt als Datum an: 'Bordeaux 20. Juli 1578.' 



40 I^ei* Jurist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 

pax ce vons excnsois assez sans vous travaller de ce fait (?). 
Je ne me tormente plus de Aemilins Probus, depnis qu'ay veu 
les impressions demieres de Basle et ne le voulois si non pour 

le fere lire Je vons remercie de ce fragment de Nepos, 

de la correction de Pansanias et des epitaphes d'Ansone^ lequel 
j'ay cest hiver rabille dn mienx, qne m'a este possible et envoye 
a Lion ponr Pasqnes demieres. Je dis en qnelqnes annotations, 
qne Ton pnbliera aveqne le Censorinns, qne je donte, qne ce, 
qni est cap. 20 de natnrali institntione, et tont le reste jnsqnes 
a la jSn soit de mesme anctenr, on, s'il Test, ce n'est de mesme 
livre. Je dis d'avantage, qn'il y a a penser, si ce livre la est 
rentier escript de Censorinns on qnelqne epitome. Vons me 
feres grand plaisir, de m'apprandre qnelqne choze de cela, com- 
bien qne je pense, qn'a present rimprimenr soit apres ces anno- 
tations, qni avoit imprime le texte des devant, qnHl allast a 
Paris et m'en avoit envoye. Je vons remercie anssi de Solinns. 
Je collationneray votre copie et la vons renvoyeray le plns tost 
qne ponrray. Cest 'ad Boreae partes' je l'avois ven anssi aillenrs at- 
tribne a Priscianns: mais* qniconqne l'aie fait, il s'imprime aveqne 
Ansonins. Je serois tenn a monsienr Brisson et antres aveqne 
moy, s'il me ponrroit mettre hors de poine tonchant Priscian, 
mais ponrtant ne le pnis je gnere aider de ce, qn'il me demande. 
Car de ces Normans je n'ay pas len beanconp plns de choze 
qne Ini et vons en voz historiens imprimes; fors qn'en ces vienlx 
livres il se tronve. Ainsi je ne sai, comment qnelqnes choze ad- 
jonster par les anciens ponr lenr memoire. Ainsi fen monsienr 
de Chorrai lientenant de S. Maxent en Poiton me monstra et 
presta en sa maizon, il y a environ de 30 ans, la vie de Carolns 
Magnns faicte par Eginhart: a la fin de laqnelle y avoit sept on 
8 fol. de l'histoire de France: et la des Normans et d'antres 
qnelqnes memoires, qne ne me sonvenois avoir ven aillenrs. Je 
croi, qne les heritiers dn dit fen sienr ont bien garde ce livre, 
comme j'entens, qn'ilz sont gens de letres et qne monsienr Brisson, 
qni n'est de loing de la, ponrra aizeement le retronver. Qnant 
a moi, je n'ay de ces gens la ancnne anciene histoire, qne a 
la fin de la belle histoire .... 



Der Jurist and Philolog Peter Daniel aas Orleans. 41 

vm. 

Ob. Gifanius n P. Daniel. 

Monsieur, j'ay estö bien ayse d'entendre quelqne chose de 
vous par ce bon seigneor sumomme le Procurenr, que vous 
cognoissez et combien que il m'a dit de vostre sante, et qne 
soyez apres pour faire achever ce que je vous avois pri6 (j'entens 
moy le formulaire de Marculphus): neanltmoins j'eusse plus tost 
voulu cognoistre cela par voz lettres, lesquelles me fönt scavoir 
tonsjours quelques bonnes choses. J'avois donn6 Charge a Theo- 
dose Biholius C?) de bailler a Francfurt a Jaques du Puys l'Ho- 

charger quelques livres d'icy, il trouvoit mieulx d'y adjouster 
r Homere icy, ce que puis il n'a point faict; or trouvant le dit 
du Puys partant le voulois bailler a ce Procureur, mais estant 
a pied je ne Tay voulu presser. Je trouveray donc moyen par 
la voye de Lorraine de le vous envoyer. Des livres nouveaulx 
de ces foires je n'ay encores veu .... d'importance. Le Ubraire 
de Yenize m'a dit, que Sigonius de iure antiquo Bomanorum 
s'imprime a cest heur, mais bien reveu et aultrement faict, qu'au 
paravant, comme il me disoit. Je crois que un livre nouveau 
Beineri Beineccii syntagma de regibus variis imprime a Basle 
f. est bon. Gar combien que je ne Taye pas veu encores, 
toutes fois je cognois le personnage, qui est docte en ces genea- 
logies etc. Hotoman aussy a publie quelque chose sur le Gesar 
et le Sambucus aussy. J'espere toutes fois, que mea quoque 
symbola non erit aliquando infructuosa aut ingrata, his licet me 
antevertentibus. Quand a vous, Monsieur, tout le monde attendt 
voire, flagitat tuum Servium. Quare fac tandem, ut omnium votis 
doctorum et studiosorum respondeas et bene merendo de bonis 
artibus te ipsum omnibus carissimum et in posterum celeberri- 
mum reddas. Je crois, que ayes trouve quelque chose en vers 
digne d'estre publik. Utinam in veteribus grammaticis uno volumine 
edendis (quorum quidam adhuc non sunt editi) aliquando operam 
praestare volles. Nam te scio posse. Quae res magnam, mihi 
crede, utilitatem studiosis et doctis omnibus esset adlatura. 
Marculphum avide expecto, mercedem in describendo a te datum 



42 Der Jurist und Philolog Peter Daniel ans Orleans. 

continno ad te cnrabo. Yemm unnm est praetera, qnod snnmiis 
a te precibus impetratum velim, nt in Lncaretio, in quo expo- 
liendo elaborare cnpio, me aliqnantnm adintes. Poteris enim, si 
a D. Memmio vel aliunde ' vet. libri alicuins scriptnras descriptas 
mihi mittas. ütinam Tnmebi codicem nancisci (qnod tibi diffi- 
cile non erit) possis et ex eo varias lectiones, qnas et Lambinns 
habnit) ad me perscribas. Qnod te, nt facias, vehementissime te 
rogo. Bgo mrsns qua in re (?) cnmqne potero, gratissimnm om- 
ninm officiomm genere et obseqnio me tibi ostendam. Agellinm 
iam exorsns est Theodosins, cnins specimen ad te mitto. In eo 
spero meam in te gratitndinem intellectnm iri. Qnod superest, 
rogo te, nt per hnnc, qni brevi hnc est reditnms, de illis aliquid 
certi rescribas et de Baldnino ac Lambino, an nnlli eomm pos- 
tnmi libri brevi sint proditnri. Jam enim pridem Theodosinm 
poUicitns est Baldninns mnitaqne alia et ille et Lambinns. 
Velim qnoqne seire, cnr s. Fomerins in snis Selectionibns eden- 
dis non pei^at. De lexico qnoqne inris novo a Verrntio (qnem 
pnto mihi esse familiariter notnm) edito, qnid in eo ille novi 
attnlerit, velim qnoqne te ad me perscribere. Miror antem Pe- 
trnm Fabmm tanto Intervalle nihil amplins edere, de qno etiam, 
nt et de Pithoeo nostro, qnid agant, qnaeso te, ne graveris per 
hnnc ad me rescribere. Vale, mi doctissime et amantissime Daniel ! 
Salntem dicee D. Pimpnntio V. C. et D. Memmio V. A., D. 
Brissonio, Pithoeo, Gisio, Aegidio, aiiis amicie. Argentorato 
27 April. Tni amantissimns Ob. Giphnoins. 



IX. 
Ob. Gifanins an P. Daniel, 

"ßod, ^ern. i4i, nr. i64. 
Monsieur et ami Daniel! Combien que j'attens jonmeUement 
nne bonne nouvelle en Faffaire, que vous scavez etc. Quant a 
mes estudes, ilz sont bien tronbles de cecy. Yide tamen, quid 
animadverterim etai leviculum. In Livio üb. 3 ex 1. v. ita leg. 
observavi: 'Getemm neminem maiore cura occnpatis animis verum 
esse, praeindicium rei tantae afferre, sibi placere de eo quo' etc. 
'Yenun non esse' idest 'non esse aequum', 'non decere', nt quis- 



Der Jurist und Phiiolog Peter Daniel aus Orleans. 4$ 

quam praeiadiciam afferat rei tantae maxime cum animi grayio« 
ribiiB rebnß sxmt occupati. Si locnm conferre voles, facile videbis^ 
quid GlareanuS) Shenanus et SigoniuB hie egerint Nosti 'verum' 
pro 'aequo iusto' poni: 'verum est' 'par est': Horat.: 'Metiri so 
quemque suo modulo ac pede verum est.' Sic quoque idem 
Livius alibi saepe est locutus üb. 35, üb. 40 et üb. 23. Sic 
leg. puto contra Sigonium: 'pro bis tautis totque victoriis verum 
sacrum diis immortaUbus agi haberique.' Sententia videtur 
esse ista: dicebat namque Mago frater Hannibalis, ob tantas res 
a fratre gestas iustum esse ac debere sacrum agi et haberi diis 
immortaUbus Eartbagine. Sic enim lib. 39 'aequum' dixit: 'Petiit 
a patribus, ut aequum censerent ob remp. bene ac feliciter gestam 
et diis immortaUbus honorem haberi iubere et sibi triumphum 
decemere'» Quaeso te, ut brevi istic tibi adesse possim et ut 
haerere istic aUquamdiu sit necesse et tamen ut aUquid habeam. 
Vale, amice candidissime! Dn. Pimpuntio, Dn. Maemio et Pithoeo 
ac Dn. Brissonio me ut commendes, te oro. Ramus dixit Gantero, 
vix esse spem de Symmacho. Sed tu faciUus omnia. AureUano 
raptissime. VI. Id. Febr. 1567. Tuus ex animo Gifanius. 



Ob. Gifanius an P. Daniel. 

S. D. Saepe diuque te rogavi, vir doctissime, ut Chronicam 
iUam de rebus gestis nepotum CaroU Magni, in qua et foedus 
est inter ,eos sermone Germanico et GaUico conscriptum, ab D. 
TiUi heredibus commodato sumptam describendam mihi curares. 
Idem et nunc te vehementissime rogo, ut mea causa id eures. 
Scio, te gratia tna et auctoritate facile id consecuturum, quod 
Bodinus iam est consecutus. Nam in libris suis de rep. foederis 
verba quaedam commemorat. De Servio tuo magna multorum 
hominum doctorum est expectatio, de quo miror, te id pati, ut 
optima quaeque alii deUbent, cum possis tuo beneficio omnia in- 
tegra reservare, si primo quoque tempore totum in lucem proferas. 
Utinam vero Francicarum aut GaUicarum rerum scriptores histo-* 
ricos et chronicographos una D. Pithoeo aUquot in lucem profe- 



44 ^®f Jurist und Phiiolog Peter Daniel aas Orleans. 

ratis, quos scitis multos in vet. bibliothecis latere. Nos in Ger- 
mania nostroß fere protnlimus, Othonem Frisingensem, Lambertnm 
Schaffhabni^ensem, Helmoldum, Gonradnm a Lichtenau etc. In 
Gallia praeter Gregorinm Tnronensem et Adonem vixdnm ullus 
est editus. Nam Gaguinus, Monstreletius recentiores sunt. Nac- 
tus ego sum hie Symmachum pervetustum in libros 9 distinctum, 
mntilnm tarnen, de quo tibi D. Guachotius, cui has litteras tibi 
reddendas dedi, testificari poterit. Enm dabo operam nt primo 
qnoque tempore typis descriptns divnlgetur. Liber est egregins, 
qnocmn ne dignus quidem est D. Cuiacii liber, quo et ipso sum 
usus, qui comparetur. Quod reliquum est, peto a te, et D. Pim- 
puntium salvere a me iubeas perofficiose et D. Pithoeum, cuius 
ad fratrem D. Franciscum ut hae litterae curentur, magnopere 
mea interest. lam enim quadriennium est et quod excurrit, cum 
ei iibrum Ant. Augustini, in quem constitut. aliquot in C. de- 
sideratas et lulianum aliaque coniecit, Ilerdae editum Romae a 
me emptum hie (huic?) utendum dedi nequedum eum reciperavi. 
Salutem quoque dices doctissimo D. Puteano. Quaeso te, ut ad 
proximum mercatum Francofart. per lacobum Du Puys aut mer- 
catorem Parisiensem (Pierre de la Chorde, devant la Croix de 
ferr, rue de S. Martin) certi aliquid de his tuisque de rebus 
perscribas. Vale, vir doctissime. Argentorato in feste Epiphaniae 
1578. Toto pectore tuus Ob. Giphanius. 



XI. 
Joh. Brodaens an P. Daniel. 

'^od. ^em. i4i, nr. 24/ a, 
loa. Brodaeus Petro Danieli S. P. D. Accepi literas tuas, 
quibus me hortaris, ut obscujos Plautinae Aululariae, quam ad 
me misisti, locos explieem. Ego si id praetare iustis de causis 
nequeo, te, ut mihi ignoscas, vehementer rc^o, cui huiusmodi 
studiis vacare in praesentia vix per otium licet: omnem enim 
meam curam atque operam divinis scriptis Hebraicisque literis 
impendo. Omnino tamen id, quod postulas, aggrederer, primum, 
ut tibi morem gererem, deinde, ut Compini*) voluntati obsequerer, 

*) Ein Brief des Brodaeus an Nie. Compinus in dieser Angelegenheit 



Der Jurist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 45 

cni non parere scelus pntarem, nisi Tomebnm hominem emdi- 
tissimnm (cuins discipulmn 8i me esse profitear, mnltnm mihi 
assumam) in omnes Planti fabulas commentarios propediem in 
Incem emissnrom certo scirem: ad qnem si matnre codicem tnnm 
miseris, cnm mihi gratissimum feceris, tum virum optimnm tibi 
perpetuo devinxeris. Compino ac Fornerio meo nomine salntem 
plnrimam dices. Vale. Turone IUI No. Octob. 1561. 



xn. 

Joh. Brodaens an P. Daniel. 

^od. ^ern, i4i, nr. 242. 
Anlnlariam tuam cnrsim legi, de qua quid sentiam, paacis 
dicam. Ea omnino Planti esse mihi non videtnr, primnm qnia 
hnins antor anrei rami, cnins lib. 6 meminit Vii^ilius, fabnlam 
attingit, idemqne Apicinm nominat. Constat porro, Virgilinm et 
Apicinm aliqnot post Plantom saecnla vixisse. Deinde, quod 
nnlla& prorsns dictiones, quae a No. Marcello ac Festo explican- 
tnr, in tna Anlnlaria comperio, contra vero plerosqne in nostra 
hac typis excnsa passim apud eos offendes. Postremo nos valde 
movet dissimilis ntriusqne scriptoris oratio ac Stylus: nam Plantns 
facetiis ac salibus refertns est atque antiquitatem redolet, quae 
in tue desidero omnia. Habeo et alias longe certiores notas, quae 
eos numquam fallere solent, qui multum tempus in legendis poetis 
contriverunt. Vale. 17 Cal. Decemb. Turonibus. 



ist noch vorhanden, datirt Turone Gal. Nov. 1561 (cod. Bern. 450, 48 nr. 4), 
welcher lautet: lucundissimae mihi fuerunt literae tuae, quibus tibi gratum 
fore ostendis, si Petro Daniel! satisfecero. Ego tametsi gravissimis studiis 
detentus sim Hebndcisque literis omnem operam impendam (nam humanio- 
ribus discipUnis iamdiu multam salutem dixi), non tamen ab» te accusari of 
ficium meum patiar: tibi igitur morem geram Plautinamque Aululariam, si 
eam ad me remiserit Daniel, perlegam, nonnullos forte locos illustrabo, in 
quibus explicandis neque omnem laborem meum neque industriam positurum 
me assero. Nam et susceptarum rerum onere, quae brevi in lucem pro- 
dibunt, premor quoque et amicis alia a me flagitantibus (^eram navo. Vale. 
Turone Cal. Novembr. 1561. 



46 "^^ Jurist und Phüolog Peter Daniel aus Orleans. 

xin. 

L. Carrio an P. Daniel. 

^od. 55em. y4/, nr. iS2. 
L. Carrio P. Danieli suo S. D. Macrobius tuus, mi Daniel, 
una cnm fragmento ad te redit Alterum vero, cuins mihi con- 
suetndo *et utibilis est etiamnum et necessaria, tantisper apnd 
me retinere certnm est, dxun tua praesentia et suavissima allo- 
cntione desiderinm tui, quod vix fero, aliquam partem minueris. 
Biturigis certorum negotiorum Aurelias venimus fortasse an octo 
diebus illic haesuri. Interea, quod eommodo tuo fiat, Donatum 
Guiacii, quem Biturigas mecum feram, ad me mitti per sane 
cupio. Sic enim me facere Cuiacius noster voluit, qui aliud 
Donati exemplar longo Optimum nuper nactus est. Si te domi 
esse primo tempore cognovero, erit fortasse, ut istuc excurram. 
Scribe, si quid in commentariis tuis Virgilianis Toteres interpretes 
ad illum locum lib. 5 Aeneid.: 

Intentaque brachia remis 
Intenti exspectant signum 
olim annotarint. Vale, mi Daniel, et me ama, quod certe mu- 
tuiter feceria. Neque enim diligi a te contentus sum. Aureliis 
e coUegio D. Columbae 5 Idus Novembris 1580. 



XIY. 
L. Carrio an P. Daniel. 

i^od. ^em, i4i, nr. i53. 
L. Carrio Petro Danieli suo. Exspectavi, mi Daniel, ut Priscia- 
num et Minucium ad me mitteres, quod hactenus factum non esse 
doleo, peto ut primo quoque tempore fiat. Interea Vegetium et 
Caesarem remitto, et de eorum usu mihi concesso amo te. Si 
quid apud me est, quod tibi usui esse potest, ut tuo utere. Bes 
Flandricae eodem fere statu sunt, quo ante, neque quid futurum 
sit, satis scimus. Tu siquid intellexisti, fac ne nesciamus. Liber 
Scaligeri nondum absolutus est; ne emendationes quidem meae. 
Simul exierint, faciam videas. Vale, mi Daniel, et me ama. 
Aureliani XII Eal. Junias 1583. 



Der Jurist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 47 

XV. 
Theodor Canter an P. Daniel. 

^oi, ^em. 44i, nr. 2i0, 
Quam mihi gratae faerint literae taae (amicorum optime) 
quantaque animi laetitia geBtiverim iis inspectis poat longam et 
dintamam expectationem, verbis exprimere satis non possim 
idque multis de causis, tum quod te etiamnmn optima ac bona 
valetadine frai intellexerim, quam tibi perpetuam ac diuturnam 
opto ac precor, tam quod ex iis cognoverim animi tui erga me 
benivolentiam atque promptitudinem, ut qui tam prompte ac libera* 
liter ea, quae a te petieram, executus fueris neque diutumitatem 
temporis aut locorom longinquitatem amicitiae nostrae (quam 
semper firmam ac ratam velim) nubeculam aliquam obduxisti. 
Ego vicissim pro mea virili omnibuB modis conabor atque etiam 
operam dabo, ne per me stetisse videri possit, quominus smceram 
et non facatam amicitiam inter noB colamus et exerceamus. De 
Carrione quod scribis, sedulo curabo atque hominem ipsum, si 
potero, conveniam. Statim enim post festum Paschalis ipse cum 
uxore Antverpiam proficiscar et postea Brogas (est enim ibi mihi 
negotium ex parte uxoris) ibique etiam Goltzium ipsum conveniam; 
quod si habeat, statim mittam. Opinor autem te vidisae eundem 
Firmici librum Ai^entbrati impressum. Placet certe mihi iUe 
libellus, Bed dolendum, tam multis Ulum scatere mendis. Magno- 
pere autem gratum est, quod de Amobio manuscripto spem ali- 
quam nobis facere videris. Utinam iUum autorem alicubi invenire 
posses! Quod si eveniret, Dens bone, quam non noctu et inter- 
diu Uli operam daremus! Quam alacri animo illius editionem 
moliremur! Qualibus et quantis te praeconiis et laudibus ex- 
toUeremus tanti ac tam magni beneficü autorem ac repertorem? 
Quare etiam atque etiam te rogatum atque oratum velim (si 
non mea, saltem publici commodi causa), si ullo modo fieri possit, 
illum autorem nobis impetres. Teque hoc sedulo etiam pro so- 
lita tua humanitate facturum, non dubito. Quod autem ad studia 
nostra attinet, scies nos brevi volente Deo Variarum Lectionum 
libros aliquot edituros, in qnibus cum aliorum, tum etiam tui 
^epissime mentionem facio honorificam. Libenter enim fateor, 
^de profecerim. Tum etiam coUectionem fragmentorum Euripidis 



48 I^^i* Jurist und Phüolog Peter Daniel aas Orleans. 

ex diversis Graecis scriptoribns consarcinatam, qnibus Parmenidis 
et Empedoclis versus multos ex iisdem Graecis antoribus collectos 
eoronidis loco snbiiciam. Memini autem, me aliquando apnd te 
videre Parmenidis aut Empedoclis sphaeram Graecis et Latinis 
versibns descriptam, qnos versus si a te impetrare possem, libenter 
cum meis coniungerem. Volo etiam nunc loca quaedam a me 
emendata tecum communicare. Apud Censorinum in libro de 
natali die cap. 3 sie legitur: 'sed prior illa sententia, qua semper 
humanum genus fuisse creditur autores habet Phythagoram Sa- 
mium et Cireium Lucanum et Architam Tarentinum', ubi ego 
pro 'Cireium Lucanum' libenter legerim 'Ocellum Lucanum', nisi 
si quid tu melius ex vetustis tuis codicibus proferas. Nee hoc 
nomen solum corruptum legitur apud Censorinum, sed etiam apud 
diverses alios autores Graecos, ut nos latius in Variis nostris de- 
clarabimus. In quibusdam enim oü xsXoj, in aliis 6 'HxsXXo; legitur. 
Apud Cornutum Persii interpretem satyra 5 pag. 70 sie legitur: 
'Et oenophorum aptas ] oenophorum vas vinum ferens, oTvoq enim 
vinum est, de quo est illud: 

Vertitur oenophori f. s. n.' 
Quem versum ego hoc modo restituendum censeo: 

Vertitur oenophori fundus, sententia nobis. 
Vocabulum illud 'mulcare', de quo mihi alias plurima loca emen- 
data ostendisti, mendose etiam legitur apud Apuleium lib. 4 
Asini Aurei: 'nam lumbis elevatis in altum, pedum posterioribus 
calcibus iactatis in eum crebriter iam mulctato graviter atque 
iacenti' etc., ubi pro 'mulctato' libenter 'mulcato' legerim. Hinc 
'commulcare', quo utitur libro 8: 'indidem sese multimodis com- 
mulcant ictibus' etc., pro eo, quod est 'mulcant'; 'con' enim, ut 
notum est, in compositione nihil significat. Et apud Donatum 
interpretem Terentii in Andria act. 3 sce. 4 [ : 'porro ] in faturmn 
deinceps, temporis adverbium vel adhortantis, ut porro q. q. que', 
ubi non dubito legendum pro primo q. 'Quirites', nigi tu quid 
melius attuleris ex antiquis membranis. Quintilianus lib. 9 circa 
finem: *Itaque ubi est necesse, affectamus etiam tumorem, qui 
spondeis atque iambis maxime continetur: 

Hypero argus sceptra mihi liquit.Pelops.' 
Sic hie versus legitur in omnibus, quos ego quidem viderim, im- 
pressis codicibus, et in nonnullis in margine positum est üTrspojxo; 



Der Jurist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 49 

pro 'hyperoai^us.' Sed ego legendum contenderim: 'Impero Argis.' 
Quaeso te, consnle de hoc loco manuscriptos taos Quintilianos. 
Sed de his in praesentiarom satis, ne tibi mea garmlitate nau- 
seam movere videar. Saluta, quaeso, meo nomine quam officio- 
sissime D. Pimpnntium, Auratnm et Thorium et reliquos amicos. 
Scribas mihi, quaeso te, quid factum sit de Scaligeri catalectis, 
an nondxon prodierint. Et si quid novorum librorum apud vos 
editum -sit, quaeso, conmnmica. Bene vale, amicorum optime. 
Raptim 28 Martii a. 71. Tuus ex animo Th. Canterus. Martia- 
les tuos primo quoque tempore tibi restituam. Pimpuntii Virgi- 
lium in dies expectamus. 



XVI. 

L. Danaeus an P. Daniel. 

'iiod. ^ern. i4-1, nr, i03, 
P. Danieli suo L. Danaeus in Christo S. P. D. Relegeram 
non modo oso-spov, sed saepius Plauti tui Querolum, mi Daniel, 
sed ut attentius et düigentius eundem recenserem, fecit postrema 
tua epistola. Quanquam enim is est scriptoris lepos et fabulae 
huiusmodi sales, ut etiam invitum cogant et lubentem retineant, 
tamen quid non precibus tuis concederem, quando nihil est 
aequins, quam me tibi mutuas operas praestare, qui in meis re- 
bus procurandis neque labori neque industriae tuae peperceris? 
Ac certe primum avide tanquam diutumam sitim explere cupiens 
legeram (iampridem enim a me exspectabatur hie tuus Querolus) 
neque quicquam aliud observaram, quam quod de verbo 'inturare' 
te monueram literis. Sed cum placuisset liber, relegi scrupulo- 
sius neque praetermittere constitui quicquam, quod non caperem, 
quantum possem, animo et cogitatione. Quae res effecit, ut anno- 
tarem multa, quae non nisi emendata vel intelligi vel probari 
mihi non viderentur posse. Quae ego ad te mitto omnia; rationes 
addidi, quae percurrenti et tanquam alio festinanti tamen statim 
occurrerunt, de quibus a te calculum ferri cupio. Iampridem 
huic literarum generi vale dixi, quemadmodum aixmt, et haerent 
tantum tanquam de antiqua memoria quaedam. In Egiphanio 
autem tuo perlegendo et observando spero me fore diligentiorem. 

Hages, Zar Geschieht« der Philologie. ^ 



50 ^^f Jurist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 

Eas antem annotationes nostras in tunm Qnerolnm edine velis 
vel sit operae pretinm, esto tnmn omnino liberum iudicium. 
Si edantnr, addetur aliquid gratiae novo autori, qui iam pluribus 
placuisse apparebit. Quibusdam in locis a te dissentio. Tu, 
quid placeat, videris. Annotationes istas in mundum, ut aiunt, 
redigere non potui, innumeris pene meae Xsi-oüp^ia«; oecupationibus 
distractus. Tarnen legi possunt et facile describi. Si quo in loco 
me honorifice appelles in iis, quae a me excogitata sunt, non 
displicet et proderit fortasse, quamquam ego eiusmodi non sum 
appetens laudis. ütcunque epigramma Latinum scripsi, quod in 
editione secunda tuo operi et Querolo praefigi, si placet, velim 
cum nominis mei adiectione, uti infra transcriptum invenies. 
De locis communibus alias tecum agam. De conmientariis in 
ius civile, fortasse non erit illud scripti genus multis inutile, et 
scio placuisse quibusdam. lUa dico commentariorom genera, nnum 
de iurisdictione, alterum de feudis; tertium de repudio etc. ab- 
ortivus partus est. Plura ad te scribere parantem mille negotia 
distrahunt et Interpellant. Itaque finem faciam. Vale, Dens 
te servet incolumen! Uxor mea te salutat quam officiosissime. 
Gratias habeo ingentes ob coniectanea JosepM Caesaris: sunt 
illa docta et variae lectionis plena. Iterum vale. Datum 4 Non. 
Octob. Tuus ex animo et ex asse Danaeus. 



XVII. 
J. Gnlielmins an P. Daniel. 

i^od. ^OTi. i4i, nr. i26. 
J. Gulielmius P. Danieli V. CL. S. Vide confidentiam meam, 
eruditissime et clarissime P. Daniel! Cum has quaestiones ad 
Plautum vulgarem superioribus diebus et iis colligerem dignitatis 
et aurae popularis gratiam a doctissimorum virorum genio, quo- 
rum mihi amicitia in Galliam appellenti magnam partem patuisset, 
ausus sum iam te appellare et, cui me nomine nondum cognitum 
scirem, eum tarnen flagitare publice illum thesaurum, quem a te 
iamdiu exspectamus omnes Latinae antiquitatis et germanae poe- 
tices sjtudiosi. Si peccavi aut potius, quia peccavi, ignosces 
iuvenili ardori meo et in te incitatissimo amori. Sic me Jos. 



Der Jurist und PMloIog Peter Damel aus Orleans. 51 

Scaligeri ad Festtim divinae notae e tuis nartheciis plnrimum et 
aüctae et omatae, sie aliomm landes, sie tua scripta cepenmt, 
ut stndinm hoc tni menm et insinuandi me tibi cupiditatem ce- 
lare diutius ant d . . . re non potuerim, Libri exempl . . ., 
qnod cum Ms litteris mitto, habebis .... ins animi pignns, levi- 
dense fortasse et non dignnm ista elegantissima [snb] tilitate indicii 
tni: cnins modi tarnen a me pancis mensibns edolari pot .... 
Qnodsi non displicebit tibi ratio [in] dicandi et corrigendi nostra, 
CO ... . non leve adiicies ad alia maiora .... nanda. Nam 
ad M. Ciceronem incohata multa, aflfecta qnaedam habeo, sed 
haec maiomm vigiliamm institnta perfici cogitate et conqnisitis 
iindique anxiliis perpoliri volnnt. Qua in re amici mei etiam 
tnam benignitatem mihi promtam et paratam poUicentur, quem 
in nobilissimam bibliothecam Ciceronis plnrimas membranas con- 
gessisse audio. De quo exspecto sententiam et voluntatem tuam. 
Unum nunc peto, ut me ames amantissimum tui, vir clarissime. 
Vale. Lutetia Parisiorum XI Kai. Novembris anno XXCIll (1583.) 



xvm. 

Franz Daniel an P. Daniel. 

Cod, ^ßem..i4i, nr. i9S. 
Mon frere! Les petites occnpations, que j'ay «eues ces jours 
passez, ont este canse de ce, que je ne vous ay sitost escrit, 
comme je vonldroys avoir faict pour vous contenter des notes de 
Cuiacius, que je vous envoye maintenant. J'ay recouvre ces 
jonrs passez des epistres d'Ovide et un Marcianus Capella escritz 
de main, lesquelles je vous oflfres. Vous en avez besoing, et 
d'aultant, que je ne pense vous avoir satisfaict sur quelques 
passages de Terence, lesquels me demandies quelque temps a. 
Seachez, que dans l'argnment ou perioche de l'Andria au vieil 
exemplaire de monsieur Roussard, qui est escrit Langobardicis 
literis, il y'a 'desponderat'. Dans le mien, qui n'est moins an- 
cien et que je trouve en plusieurs passages bien correct, y a 
^desponsaverat', le tont escrit en Tun et l'autre fort disertement. 
Dans le mien aussy je trouve qu'il est repugnant d'avec celuy 
dn dit sieur Roussard et des imprimez. Car le mien a 'puemm' 



52 I^er Jurist und Philolog Peter Daniel aus Orleans. 

et non 'puemlum', et puls apres 'ex insperato agnitum', mais les 
imprimez et celuy du dit sienr Boussard n'a point 'ex'. Dans 
tout les deux escritz 11 y'a a la fin 'hanc Pamphilo dat' et non 
comme anx vulgaires 'dat Pamphilo hanc'. Quant au demier vers 
de la perioche des Adelphes 'exorato suo patre duro Demea' 11 
est dans celuy du dit sleur Roussard, mais dans le mien ny cela 
ny l'argument n'y sont. Je vous prie, sy nous volons sortir 
quelque chose de Agroetlus, Caper, Fronte, Beda et autres, 
comme Fulgentlus non imprlme et plusleurs autres, qu'avez. Et 
8i les demiers livres du sieur Tnmebus sont achevez, je vous 
supplie, nous en envoyer. Mens. VaiUant m'a Charge derechef, 
de' vous prler de luy retenir l'Aristophane Grec et Theocrlte a 
Cent dlx solz, conmie m'avez mande et vous en envoyeray un de 
ces jours Targent par celuy, qui portera les memoires de notre 
cause de ... . J'ay este veolr Mens, le Cardinal de ChastlUon 
a Sainct Benoist, qui m'a dit vous avoir veu a Paris et par le 
moyen de Mens, du Rondeau 11 m'a ordonne penslon pour estre 
a son consell jusques a ce, que je puisse exercer le ballliage, 
etc. etc. D'Orleans ce mercredy deuxiesme de May 1565. Votre 
frere et mellleur aml Franc. Daniel. 



JACOBUS BONGAKSIÜS. 

EIN BEITRAG ZUE GESCHICHTE DER GELEHRTEN STUDIEN 

DES 16.— 17. JAHRHUNDERTS. 



Legendi et scribendi me non tarn 
. fructos et gloria, quam Studium ipsum 
exarcitatioque delectat, qaod mihi 
nulla umquam res eripiet 

Bongars^ Wahlsprach zu Anlang 
von cod. Bern. A. 44. 

JJer Mann, mit dessen Leben und Wirken sich diese Blätter 
beschäftigen, hat, obwohl ein Fremder, der sich nie längere Zeit 
in der Schweiz aufgehalten, anch Bern nur mit dem fluchtigen 
Fnsse des Touristen besucht hat, doch für jeden Bemer eine 
ganz besondere Bedeutung: verdankt ihm doch unsere Stadt 
mittelbar jenen köstlichen Schatz ausgesuchter Handschriften und 
Bücher, durch welchen die Bemer Stadtbibliothek nicht nur bei 
ihren Schwestern in der Schweiz, sondern auch weithin im Aus- 
land ein Gegenstand gerechter Bewunderung geworden ist. Noch 
mehr aber beansprucht Jakob Bongars das Interesse des wissen* 
schaftlichen Arbeiters, zunächst des Philologen: denn dieser yer- 
ehrt in ihm einen der eifrigsten und selbstlosesten Förderer seiner 
Wissenschaft, den feinsinnigen Emendator des Justinus und ersten 
Herausgeber der so hochwichtigen Prologe des Pompeius Trogus, 
endlich den klugen und geschmackvollen Sammler des Schönsten 
und Besten, was an alten handschriftlichen Zeugnissen zu finden 
war xmd zwar nicht etwa nur in einzelnen Zweigen, sondern fast 
auf allen Gebieten der antiken Litteratur. In hohem Grade muss 
sidii aber auch der Historiker für ihn interessiren: denn dieser be- 
wundert in ihm nicht nur den geschulten Diplomaten, ja einen 
der bedeutendsten Träger des politischen Lebens am Ende des 
sechzehnten und Anfang des siebzehnten Jahrhunderts in einem 
Zeitraum von fast 30 Jahren, sondern auch den in gewissem Sinn 



56 Jacobus BoDgarsius. 

noch nnübertroffenen Heransgeber wichtiger Sammelwerke, wie 
der scriptores Hnngarici nnd der Schriftsteller der Krenzznge, 
der hochberühmten Dei gesta per Francos, an deren Abschlags 
ihn nnr der Tod gehindert hat. 

Man erwarte aber hier kein abgerundetes, vollständiges 
Lebensbild des merkwürdigen Mannes. Die Anforderungen, welche 
die heutige Zeit mit Recht an eine richtige Biographie stellt^ 
sind zu bedeutend, als dass denselben in dem engen Rahmen 
einer Programmabhandlung genügt werden könnte, nicht davon 
zu sprechen, dass, obgleich für gewisse Partieen der Stoff ungemein 
reichlich fliesst, doch nicht wei;^ige Punkte seines Lebens wegen 
des absoluten Mangels dahin gehender Aufschlüsse unaufgeklärt 
bleiben mussten. Es hat sich daher der Verfasser dieser Zeilen 
darauf beschränkt, die wissenschaftliche Seite des berühmten Dip- 
lomaten besonders in's Auge zu fassen und seine sonstige Thätig- 
keit nur streifweise zu berühren. 

Eine Biographie Bongars' musste übrigens mit aller land- 
läufigen Ueberlieferung, welche noch dazu spärlich genug von 
einem Kompilator zum andern hinüberrinnt, auf das Entschie- 
denste brechen: nur ganz allgemeine Züge, welche der Verfäl- 
schung oder missverständlicher Entstellung nicht ausgesetzt sein 
konnten, durften beibehalten werden. 

Diese landläufigen Traditionen, aus denen auch Sinner noch 
geschöpft hat, gehen alle auf den Artikel Bongars bei Bayle zu- 
rück: dort ist das Ganze auf kaum zwei Folioseiten, die An- 
merkungen inbegriffen, zusammengedrängt. Moreri, Zedier, Iselin, 
Jöcher, Sinner und auch später noch Diderot und Tabaraud, der 
Verfasser des Artikels 'Bongars'in der Biographie universelle von 
Michaud, Alle sind — mehr oder weniger gefälschte — Extracte 
daraus. Bayle selbst giebt nur dürftige Mittheilungen, die meisten 
ohne Angabe des Fundortes und ohne im Mindesten denjenigen 
Theil des Stoffes zu erschöpfen, der bereits damals dem Wissenden 
leicht zu Gebote stand. Selbst eine in neuerer Zeit erschienene 
Arbeit von Gustav Emil Lothholz,*) welche den vielversprechenden 
Titel: de Bongarsio singulisque eins aequalibus führt, hat die 

*) Weimarer Programm 1857 bei Böhlau und Leipzig bei Teubner, 4*, 
16 S. Davon beschäftigt sich nur ein kleiner Theil mit Bongars selbst; 
das Ucbrige enthält biographische Notizen über Zeitgenossen. 



Jacobus Bongarsius. . 57 

üntersnchung kaum einen Schritt weitergeführt. Man findet in 
jener Abhandlung nicht nur nichts Neues, sondern auch das Alte, 
bereits von den früheren Erbrachte ist theils unvollständig, theils 
ganz unkritisch verwerthet.*) Wir müssen andere Quellen auf- 
suchen. Diese fliessen uns reichlich 

1) in dem Briefwechsel Bongars', und zwar dem gedruckten 
und dem theils in Bern, theils in Paris handschriftlich 

erhaltenen; 

2) in seinen litterarischen Publikationen, besonders deren Vor- 
I reden; 

3) in dem gedruckten und ungedruckten Briefwechsel gleich- 
zeitiger Gelehrter und Staatsmänner, welche mit Bongars 
in Berührung kamen, sowie in den Vorreden derjenigen 
litterarischen, historischen und philologischen Publikationen, 
welche unter den Auspizien und der liberalen Förderung 
Bongars' entstanden sind; 

4) in den zu Bern befindlichen Kollektaneen, Studien, Auf- 
zeichnungen, welche von der mannichfachsten Art sind und 
einen tiefen Einblick in die Vielseitigkeit des Mannes er- 
möglichen; 

5) in den Gesandtschaftsinstruktionen, die sich zum Theil in 
Bern, zum Theil in Paris befinden;«) 

6) in den acht Bänden Memoires de Bongars, welche unter 
den Nummern 7125—7132 in der Bibliothöque Nationale 
zu Paris aufbewahrt werden.*) 

*) Man erstaunt, wie trotz der eingehenden Ausführungen Sinner's der 
Verfasser das alte Mährchen reproduziren konnte, dass Bongars in Bern ge- 
storben sei, cf. p. 12. Auch über das Verhältniss Bongars' zu seinen Zeit- 
genossen fehlt die gewünschte Aufklärung: denn eine solche kann durch 
eine blosse Aufzählung beliebiger Namen, wie sie hier vorliegt, nicht be- 
schafft werden. Endlich vermisst man ein genaues Eingehen auf die littera- 
rische Produktion Bongars' : neben einer flüchtigen Andeutung der Gesta Dei 
werden nämlich nur die Justinstudien hervorgehoben, 

*) Die in Bern befindlichen stehen in Cod. A 42 a b c (vergl. meinen 
Katalog p. 47 seq.) Es gehören hieher die Nummern: 29 (vom J. 1593), 
30, 31 (-1594), 9 (1599) 12, 36, 16 (1609). 

*) Von diesen acht Bänden war es dem Verfasser durch die gütige Ver- 
mittelung des hohen Bundesrathes, dem er an dieser Stelle noch einmal 
seinen wärmsten Dank ausspricht, ermöglicht, wenigstens drei, die Nummern 
7125, 7128 u. 7130 hier in Bern in Müsse untersuchen und für seine Zwecke 



58 . Jacobus Bongarsius. 

Die wichtigste Quelle ist und bleibt aber der Briefwechsel. 
Derselbe ist zum Theil in drei gedruckten Sammlungen niederge- 
legt, die jedoch von höchst ungleichem Werthe sind. Dieselben sind: 
1) Viri Illustris Jacobi Bongarsi Epistolae ad Joachimum Ca- 
merarium medicum Norimbei^. (Sohn des berühmten Theo- 
logen). Lugd. Bat. Ex. offic. Elzeviriorum 1647. 
Es enthält diese Sammlung nur die Briefe Bongars' an Ca- 
merarius, 183 an der Zahl, chronologisch geordnet, vom J. 1588 
XX. Mai bis XII. Sept. 1598. Die Herausgabe besorgte Friedrich 
Spanheim, welcher der Sammlung auch einen Brief an Ludwigi 
Camerarius, den Sohn Joachims, vorausgeschickt hat;*) dieser 
hatte ihm eben den Briefwechsel mitgetheilt und ihn zur Her- 
ausgabe aufgefordert, wie schon die ersten Worte der Dedikation 
zeigen: Redit ad te, v. i., Bongarsianum opusculum, cuius me 
editorem esse voluisti et in eo Bongarsius tuo benificio redivivus. 
Diese Ausgabe ist vortrefflich;*) nur Schade, dass nicht auch die 

ausbeuten zu können. Aus dem reichen Material, das dieselben darboten, 
lässt sich auf eine erhebliche Ausbeate auch der fünf anderen schliessen, 
die, w^l sie Aktenstücke enthielten, leider nicht den Weg über die Grenze 
finden durften. Nr. 7125 enthält in 92 Nummern last lauttr originale 
Aktenstücke, von denen sich 1—27 auf das J. 1589 u. 1590, und zwar auf 
die damals durch Bongars^ Vermittelung mit Dänemark gepflogenen Unter- 
handlungen beziehen; Nr. 28—35 betreffen die Strassburger Angelegenheiten 
aus dem £nde von 1603 und dem Anfang von 1604; Nr. 36—46 enthalten 
Briefe aus dem J. 1596; Nr. 47—73 Akten zur Strassburger Angelegenheit 
aus d. J. 1602; Nr. 74—76 Briefe von Mansfelt und dem Kurfürsten von 
der Pfalz, April 1600; Nr. 77 einen Brief Kaiser Rudolfs an den Bischof 
von Strassburg, 6. Sept. 1597; Nr. 78—82 Akten zum Strassburger Handel 
vom J. 1600; Nr. 83—85 dito aus d. J. 1597 u. Nr. 86—92 dito aus d. J. 
1600. Die beiden anderen Codices enthalten fast nur Briefe von Bongars 
an Freunde und Diplomaten in Brouillonform; Cod. 712S mit 329 Stücken, 
von denen 1—36 dem J. 1598; 37—73 d. J. 1599; 74-76 d. J. 1601; 
77—80 d. J. 1600; 81—164 d. J. 1599; 165-168 unbestimmter Zeit ; 169—207 
d. J. 1603j 208—313 d. J. 1604; 314—318 d. J. 1605; 319-329 d. J. 1606 
angehören. Cod. 7130 enthält 558 Stücke, 1—190 aus d. J. 1600; 191—356 
aus d. J. 1601; 357—533 aus d. J. 1602 u. 534—558 aus d. J. 1603. 
Obwohl dies meist Briefe an Freunde sind, ist doch in denselben so häufig 
von Politik die Rede, dass man begreift, warum die Krone diese Faszikel 
nach Bongars^ Tod herausverlangt hat; Cod. Bern. 149 b, welcher durchaus 
ähnliche Beschaffenheit hat, war damals vergessen worden. 

») Vergl. unten Anm. 248. 

*) Die Originalien dieser Briefe befinden sich jetzt in der Münchener 



Jacob US Bongarsius. 59 

Briefe von Joachim Camerarias an Bongars beigegeben sind. 
Diese scheinen in der Gesammtmasse verloren; in Bern befinden 
sich unter Bongars' Papieren deren nnr noch zwei:') offenbar 
hatte man bei Bongars' Tod dieselben aus seiner Yerlassenschaft 
zurückgezogen nnd dabei diese zwei zufällig übersehen.*) Der 
Verlust dieser Sammlung ist um so schwerer zu ertragen, als aus 
den ^dirten Briefen Bongars' an Camerarius sich ergiebt, dass 
sie einen wahren Schatz von politischem und historischem 
Detail enthalten haben müssen. 
2) Jacobi Bongarsi et Georgii Michaelis Lingelshemi epistolae. 
Argentorati ex officina Josiae Staedelii 1660. 
Diese Ausgabe bildet eine willkommene Ergänzung zur vori- 
gen: sie enthält mit Ausnahme eines einzigen Briefes an Came- 
rarius vom 25. Oktober 1598 (P- 44 seq.), der in der obigen 
Ausgabe an seiner Stelle steht, lauter neue Briefe. Und zwar 
zerfällt die Sammlung in vier Abtheilungen. Seite 1 — 93 stehen 
vermischte Briefe Bongars' an Andere; Seite 97 — 321, chronologisch 
geordnet lauter Briefe Lingelsheim's an Bongars, 1 38 an der Zahl, 
vom 6. Januar 1600 bis zum 29. Juli 1611; dann folgen Seite 
322 — 337 unter dem Titel: Epistolae Electorum et principum etc. 
Germaniae ad Jacobum Bongarsium im Ganzen zwölf, nach den 
Namen der Betreffenden, also nicht chronologisch geordnete Briefe, 
meist französisch; endlich hat der Herausgeber noch auf Seite 
338—349 eine Reihe von anderen Briefen berühmter Gelehrter, 
ebenfalls nach den Namen geordnet, beigefügt, sieben an der Zahl: 



Bibliothek, wohin sie neuerdings mit dem Reät der berühmten Autographen- 
sammlang der Gamerarii gekommen sind, vergl. die Abhandlung von Halm: 
üeber die handschriftliche Sammlung der Gamerarii und ihre Schicksale, 
München 1873, p. 8 Anm. Einer gütigen Mittheilung Halm's zu Folge ent- 
halten die in dieser Sammlung stehenden Briefe Bongars' nicht mehr, als in 
der Spanheim'schen Ausgabe zu finden ist, was eine nähere Untersuchung 
überflüssig machte. 

') Cod. Bern. 141, Nr. 270. 

®) Dass überhaupt beim Ableben von Freunden die üeberlebenden gerne 
i^e Briefe wieder an sich nahmen, besonders wenn dieselben Zeugnisse 
jahrelanger Vertrautheit enthielten, sieht man deutlich aus dem 28. Brief 
Lingelsheim's an Bongars (p. 147 der Strassburger Ausgabe vom J. 1660), 
wo es bei Gelegenheit des Todes von Lobbetius heisst: De litteris tuis ad 
ipsum datis memor ero operamqae dabo, ne in aliorum manus perveniant 



60 Jacobas Bongarsius. 

zwei von Joseph Scaliger, drei von Janns Gruter, je einen von 
Lanrentins Bochellns und Thomas Segherus (Fegherns). 

Als Herausgeber figurirt der Typographns selbst. Wo hatte 
aber dieser die Briefe herbekommen? Darüber giebt er Aufschlnss 
in einem kurzen Vorwort:*) 'Du vrirst hier die Briefe Bongars' 
und Lingelsheim's lesen, eine reiche Fundgrube von Gelehrsam- 
keit und von Beweisen politischer Einsicht, durch die gütigi Ver- 
mittelung eines iTochgestellten Mannes, welcher, Gesandter unseres 
berühmten Staates in der Schweiz,*®) von dem erlauchten Manne 
Franz Veyraz") sie zur Veröffentlichung erhalten hat. Diese hatte 
dieser ehrwürdige Greis, welcher 12 Jahre Hausgenosse Bongars' 
und sein Sekretär gewesen war, ihrem Wortlaut nach abgeschrie- 
ben. Wir aber haben aus gewissen Gründen Einiges lieber aus- 
gelassen und die Stellen durch Punkte bezeichnet. Der Einsichts- 
volle wird den Grund davon leicht einsehen'. Man sieht, die 
Quelle dieser Edition war eine vorzügliche. Es ist daher bei 
der verhältnissmässigen Korrektheit derselben sehr zu bedauern, 
dass sich in den Briefen so viele absichtliche Lücken vorfinden,") 
namentlich in den Briefen Lingelsheim's, da uns erst deren Aus- 
füllung das eigentliche Verständniss derselben zu erschliessen ver- 



^) Leges hie Bongarsii et Lingelshemii epistolas multa eruditione et 
variis prudentiae documentis plenas beneficio nobilissimi amplissimaeque 
dignitatis viri, qui inclytae Reip. ad Helvetios legatus a clarissimo viro Dn. 
Francisco Veyrazio eas, ut lucem viderent, accepit. Has venerandus hie 
senex, qui in eontubernio iliustris Bongarsii duodecim annos eidem ab epistolis 
vixerat, deseripsit integras ; nos autem rationibus quibusdam adducti quaedam 
punctis signata omittere maluimus. Quod quo consilio factum, prudentiores 
faeile agnoscent. 

") Sehr wahrscheinlich ist dies Johann Jakob Friden gewesen, welcher 
wenigstens unter dem 23. Okt. 1658 im Hemer Rathsmanual N. 134 als 
Gesandter Strassburg's in der Schweiz erscheint. 

**) Die Hand dieses Sekretärs findet sich hin und wieder in Cod. Bern. 
149 b, welcher eine Art Konzeptbuch darstellt. Veyraz wird in dieser Eigen- 
schaft auch in einem Briefe Bongars' an Lingelsheim, Cod. Paris 7128, Nr. 
191 erwähnt. 

^*) Solche in den Briefen Bongars' an Lingelsheim lassen sich übrigens 
grösstentheils mit Hülfe der Konzeptbücher in Bern und Paris ausfallen. 
So steht z. B. p. 63 der Strassburger Ausgabe servandi rem . . ., während 
in dem Original Cod. Bern. 149 b, Nr, 190 servandi rem Argentinensem zu 
lesen ist. Siehe unten Anm. 23 a. 



Jacobus Bongarsius. 61 

mag. Eine Menge historischer Verhältnisse, persönliche Beziehun- 
gen u. s. w., die in diesen Briefen berührt werden, entbehren 
somit so lange der Aufklärung, bis die Lingelsheim'schen Originalien 
wieder aufgefunden sein werden. Diese hatte Lingelsheim ohne 
Zweifel selbst bei Bongars' Tode sofort zurückgenommen: nur so 
erklärt es sich, dass von den edirten Briefen desselben sich kein 
einziger mehrin der hiesigen Sammlung entdecken lässt. Dagegenbe- 
sitzen wir hier eine Reihe von Briefen, siebenunddreissig an der Zahl, 
der 36. nüt einer Einlage, einem Brief von Denaisius an Lingels- 
heim,**) welche in der genannten Ausgabe nicht zu finden sind 
und noch der Herausgabe harren. Dieses eigenthümliche Ver- 
hältniss erklärt sich am Besten, wenn wir annehmen, dass ein 
Stoss dieser Briefe, eben der Faszikel, den wir hier haben, noch 
bei Bongars' Lebzeiten verlegt wurde, so dass einerseits der 
Sekretär keine Abschrift nehmen, andererseits die Rückgabe an 
Lingelsheim nicht erfolgen konnte. Möglich ist auch, dass bei 
Bongars' Ableben während des Zusammensuchens dieser Faszikel 
übersehen wurde: dann müsste man aber auch zugleich annehmen, 
dass Franz Veyraz die Kopie der Briefe, der Lingelsheim'schen 
wenigstens, auch erst nach Bongars' Tod angelegt habe, was 
nicht gerade wahrscheinlich ist. Auch würde in diesem Falle der 
Herausgeber sicherlich der gütigen Mitwirkung Lingelsheim's Er- 
wähnung gethan haben. Mag dies nun zugegangen sein, wie es 
will, jedenfalls enthalten diese Bemer- Briefe ein höchst reiches 
und interessantes Material, das einer Spezialbearbeitung und Ver- 
öffentlichung durch einen Historiker nicht unwürdig wäre."*) 

Wollte man nach den Beziehungen des Franz Veyraz zu dem 
Strassburger Gesandten in der Schweiz vermuthen, es seien von 
jenem unsere seit 1632 nach Bern gestifteten Manuskripte benutzt 
worden, so wäre dies ein sehr voreiliger und vielfach, z. B. schon 
durch das Fehlen der genannten Briefe in der Ausgabe widerleg- 
barer Schluss. Im Gegentheil, man wusste während des ganzen 
siebzehnten und theilweise auch während des achtzehnten Jahr- 
hunderts nur wenig davon, dass diese herrliche Sammlung nach Bern 
gekommen war. Mabillon, der ruhige, kühle Kritiker, dessen Reise 
zweier Ben ediktiner stets ein klassisches Muster wissenschaft- 

*») Cod. 141, Nr. 57—92 c. Es sind lauter Autographe Lingelshehn's.. 
"») Dieselben bilden jetzt eine Zugabe zu dieser Arbeit. 



62 Jacobus Bongarsius. 

lieber Forschung bleiben wird, glaubt noch im Jahre 1685 in 
seiner Liturgia Gallicana steif und[fest, Bongars' Bibliothek sei nach 
Heidelberg und von da durch Raub in den Vatikan gekommen.**) 
Bongars' Sekretär war kein Gelehrter; dass die Briefe Lingels- 
heim's nach der Zeit geordnet wurden, verstand sich von selbst; 
die erste und wichtigste Abtheilung jedoch ist weder nach der 
Zeitfolge, noch nach Personen oder Sachen angeordnet, sondern 
wie Kraut und Rüben regellos durcheinander geworfen. Es er- 
schwert dies, da jeder Inde^ mangelt, den Gebrauch ungemein.") 
Diesem letzteren Uebelstand hülfe die dritte Sammlung ab, wenn 
nicht ein anderer, grösserer, sie fast unbrauchbar machte, nänilich: 
3) Lettres de Jaques de Bongars, resident et ambassadeur du 
roi Henri IV vers les Electeurs, Princes et Etats Protestants 
d'AUemagne, en Latin et en FrauQois, dediees ä Monsr. le 
Dauphin etc. LaHaye chez AdrianMoetjensl695. ZweiBände. 
Es war diese Sammlung schon firüher in Paris im Jahre 
1668 erschienen, jedoch in schlechterer Fassung. Wenn dieses 
Buch etlichen Werth hat, so kann diesen jedenfalls nur die * 
zweite Auflage beanspruchen. Neu ist hier nur eine Samm- 
lung von 30 französischen Briefen, die am Schluss des 
zweiten Bandes zusammengedruckt sind, nebst einer Instruktion 
Turenne's an Bongars für den dänischen Hof vom Jahre 1591. 



**) Vergl. mein Universitätsprograinin über Peter Daniel von Orleans, 
oben, p. 9, Anm. 21. Dies zur Abwehr von Sinner GataL mscr. Bern. III, 
praef. p. VII: neque dubitare licet, si legas praefationem editioni Argentinensi 
anni 1660^ praemissam, quin ea ex nostris scriniis fuerit collata. 

") Zur Erleichterung des Gebrauchs stelle ich die Briefe der ersten 
Partie hier nach den Empfängern zusammen: Anonymus p. 64, 82, 83, 84, 
89, 90; Nikolaus Beninger von Durlach p. 23; Tycho Brahe p. 36, 38; Kur- 
fürst von Brandenburg p. 59; Joachim Camerarius p. 44; Christ. Colerus 
p. 81; Paul Cupreu s aus Schleswig p. 37; Kanzler von Dänemark p. 17; 
Senatoren von Dänemark p. 40; Christian Distelmeier von Brandenburg p, 41 ; 
Harlaeus p. 71; Pfalzgraf von Heidelberg p. 6, 74; Landgraf von Hessen p. 
20; Heugel p. 18; Georg Ludw. Hütten p. 1, 2, 11, 72; Lingelsbeim p. 12, 
15, 16, 24, 25, 31, 38, 43 (bis), 62, 63, 80, 85, 91; Ernst Graf von Mansfelt 
p. 14, 33, 72; Joh. Meursius p. 78, 87; Monglatius p.71; Casp. Peucer p. 27, 
35, 66, 68,92; P. Pithoeus p. 39; Conr. Rittershaus p. 86, 88; Joh. Kosinus 
p. 78, 79; Sancius p. 71; Casp. Schoppius p. 46, 55, 58; Pet. Severinus p. 
36; Stitten p. 60, 61; Joh* Wilh. Stuckius (Lothholz de Bongarsio etc. nennt 
ihn immer fälschlich Struckius) p. 7, 8, 10, 28, 77; Marcus Velser p. 76. 



Jacobus Bongarsius. 63 

Alles üebrige ist aus den zwei ersten Kollektionen abgedruckt. ") 
Und zwar haben wir zuerst 40 Briefe an Verschiedene, mit Vor- 
anstellung der Fürsten und Prinzen, sämmtliche aus der ersten 
Abtheilung der Lingelsheim'schen Ausgabe (so nenne ich kurz 
die Strassbui^er Sammlung vom Jahre 1660), jedoch mit tenden- 
tiöser Auswahl (in jener sind es ihrer 66); hierauf folgen die 
Briefe an Camerarius nach der Spanheim'schen Ausgabe, jedoch 
184 an der Zahl, statt 183, indem der 184. der Lingelsheim'schen 
Sammlung p. 44 entnommen ist. Sämmtliche Briefe haben eine 
französische üebersetzung neben sich, ad usum Delphini, wie ganz 
unumwunden zugestanden wird, dem das Buch zu seiner diploma- 
tischen Ausbildung gewidmet ist. Wichtig sind hier die zuerst 
genannten 36 Briefe, die in der zweiten Auflage zum ersten Mal 
stehen. Leider weiss uns über die Provenienz derselben der 
Herausgeber nichts weiter zu sagen, als dass sie schon früher 
separat erschienen seien.*') Wer den Styl Bongars' kenne, werde 
sie als echt anerkennen müssen. Das Büchlein sei sehr selten 
nnd nur wenig bekannt geworden. Es war nicht möglich, hier 
über etwas Genaueres zu ermitteln; jedoch ist die Echtheit aller- 
dings unzweifelhaft, da "sich eine grosse Zahl dieser Briefe in 
Bern im Originalbrouillon gefunden hat.") 



'*) Dass dies wirklich der Fall ist, also keine Originalquellen vorliegen, 
lässt sich mit Sicherheit nachweisen; man vergL z. B. den Brief an Lingels- 
heim ed. 1660 p. 63 und ed. 169Ö p. 91 mit dem Original in Bern 149 b 
Nr. 190: beide Ausgaben haben die gleichen Schreibfehler gegenüber dem 
Original. Siehe unten Anm. 23 a. 

") unter dem Titel: Le Secretaire sans ford. Ou Recueil de diverses 
lettres du Sr. Jaques de Bongars etc. avec une Instruction ä lui donn^e par 
feu Mr. le Mar^chal de Bouillon etc. 

**) VergL die Nachweise über die einzehien Briefe des Cod. Bern. 149 b 
in meinem Katalog der Bemischen Handschriften (Bibl. Bongarsiana) p. 
217—228. Es sind diese chronologisch geordneten Briefe gerichtet an: Ano- 
nymus Nr. IV, XXXVI, Ancel XI, Mademoiselle de Bourneville V, Marquis 
de Brandenburg XXIV, Brederode XXXn, Damain XII, de la Fontaine XXin, 
Graf von Hanau XX Vm, Pfalzgraf v. Heidelberg XVni,XXI, Hemrich IV. XXIX, 
Heydeck ü, Hochfelder VI, VIII, Joly XV, Lobbetius XVI, Mazan XXII, 
Xorforst von Mainz XX, Senatoren von Nürnberg XIX, Peblitz IX, Petavius 
XIII, Rosny XXXI, Sancy XXVH, XXXIV, Segur I, Senatoren v. Strassburg 
^XXV, Thou XXV, Villedart XIV, Villeroy XXX, XXXm, Voisin XXVI, XXVII, 
Waldenfels IH, Herzog v. Würtemberg VII, X. 



64 Jacobus Bongarsius. 

Alles üebrige jedoch in dieser Sammlung ist gegenüber der 
Lingelsheim'sehen und Spanheim'schen Ausgabe nicht nur über- 
flüssig, sondern nicht einmal als Ersatz derselben irgendwie zu 
brauchen. Als der Herausgeber der Edition, vom Jahre 1695 
mit dem Drucke bis zum 84. Brief an Camerarius vorgeschritten 
war, merkte er, dass sich sein Vorgänger vom Jahre 1668 ver- 
schiedene Verstünmielungen, Kürzungen u. s. w. erlaubt hatte; 
bei näherer Nachforschung zeigte es sich, dass sämmtliche theo- 
logisch freisinnige Stellen, Ausfälle gegen die Jesuiten und den 
Papst mit beharrlicher Konsequenz weggeschnitten waren. Dieses 
ergänzte der Herausgeber in einem Nachtrag, glaubte aber, es 
seien nur die Briefe an Camerarius in dieser Weise verunstaltet. 
Bei näherer Untersuchung jedoch hat es sich gezeigt, dass die 
40 Briefe der ersten Abtheilung ganz gleich zugeschnitten worden 
sind, so dass vor dieser Ausgabe nicht genug gewarnt werden 
kann. Zur Verdeutlichung dieser Censur möge folgendes Beispiel 
angeführt werden. In dem Brief an Georg Ludwig Hütten vom 
20. April 1596 p. 1 der Lingelsheim'sehen Ausgabe wird am Ende 
von der Erziehung des Prinzen Conde gesprochen. 'Er habe vor- 
treffliche Lehrer erhalten, denen der Auftrag geworden sei, dem 
Knaben einzuprägen, dass, weil nun einmal es Gott gefallen habe, 
die Unterthanen des französischen Reiches durch die Verschieden- 
heit der Religion zu trennen, man das Reich nicht halten und 
bewahren könne, wenn nicht die Unterthanen beider Konfessionen 
vor dem Gesetze gleich geachtet würden. Ausserdem habe die 
gallikanische Kirche einige Anrechte an das Königthum, durch 
welche das Reich alle übrigen Reiche übertreffe. Diese Rechte 
zu wahren, verlange nicht nur die Würde, sondern auch die 
Wohlfahrt des Königthum's.'") Statt dessen heisst es in der ver- 



") Lubet addere Principis Condaei educationi inspectores constitutos 
Harlaeum primum .... Praeceptorem datom ei Nicolaum Fabrum, viros 
insignes probitate, iniunctumque, inculcarent paero, quoniam scindere Galliae 
Regni subditos Religionis diversitate Deo visum, teneri et servari regnum 
non posse, nisi utriusque religionis subditi aequali iure haberentur. Esse 
praeterea iura quaedam Regni ipsius ecclesiae Gallicanae, quibus Galliae 
regnum supra cetera sit. Ea conservari non solum ex dignitate, sed etiam 
ex Salute Regni esse. 



Jacobus BoDgarsios. 65 

stümmelten Fassung der genannten französischen Sammlung:**) 
'Er habe vortreffliche Lehrer erhalten, denen der Auftrag ge- 
worden sei, dem Knaben einzuprägen, es gäbe gewisse Rechte 
der Krone und*') Privilegien der gallikanischen Kirche, durch 
welche das Reich alle übrigen übertreffe' u. s. w. Die Sache ist, 
von der Entfernung des Satzes von der Gleichstellung der ünter- 
thanen beider Konfessionen nicht zu reden, auf das schlaueste 
durch die Einschiebung des einfachen 'und' so gewendet, dass 
sich daraus für einen zum Fanatismus zu bearbeitenden Fürsten 
die schönsten Konsequenzen und Macchiavellismen ableiten Hessen. 

Diese Sammlung hat noch einen andern üebelstand. Der 
Uebersetzer sagt unverholen, dies Buch habe nur die Tendenz, 
dem Dauphin zu zeigen, wie Diplomaten mit einander verkehr- 
ten. Es ist und bleibt ihm Bongars' Briefwechsel nicht ein 
ehrendes Denkmal der geistigen Kraft und des allseitigen Wissens 
des berühmten Mannes, sondern nichts, als ein Briefsteller für 
Diplomaten und Fürsten. Es war daher auch ganz natürlich, 
dass der Editor dem hochwohlgeborenen Dauphin gegenüber es 
für gut fand, wenn er andere Leute, als Fürsten und Prinzen 
von reinem Geblüte vorführte, ihn wenigstens nicht zu dem Be- 
wusstsein kommen zu lassen, dass er sich nicht unter Seines- 
gleichen bewege. Daher sind mit eiserner Hartnäckigkeit mit 
Ausnahme der fürstlichen Briefschreiber sämmtliche anderen 
Namen unterdrückt; dafür liest man dann die leeren Titel: 
ä un ministre d'un electeur, a un de ses amis und dergleichen 
mehr, ein Verfahren, das, wie jeder sieht, jeder Benutzung zu 
historischen Zwecken den Boden unter den Füssen wegzieht.**) 

Aber noch mehr. P. 94 hat sich der Uebersetzer erlaubt, 
das Datum des 18. Mai 1603 in 6. Juillet 1603 zu verändern; 
voran geht ein Brief mit dem Datum ultimo Junii 1603, es folgt 

*°) Praeceptorem datum ei iniunctumque, inculcarent puero, 

«sse iura qnaedam regni ipsius ecclesiae Gallicanae etc. 

**) Dieses ^und**, das im lateinischen Text fehlt, ist in der für den 
Dauphin präparirten französischen Uebersetzung eingeschmuggelt worden. 

'*) Wer sollte z. B. glauben, dass unter dem Titel: a un ministre de 
l'Electeur Palatin (I p, 50) Georg Ludw. Hütten verborgen sei? Recht wie zum 
Hohn wird der gleiche I p. 56 als le mtoe ministre betitelt« Lingelsheim 
heisst bald un ministre d'un Electeur, bald un ministre d'un Prince d'Alle- 
magne, bald un de ses amis. 

Hagen, Zur Geschichte der Philologie. 5 



^5 Jacobas Bongarsius. 

einer vom 19. Januar 1604. Statt nun den Brief an der rechten 
Stelle einzuschieben (die Anordnung ist nämlich eine chronolo- 
gische), fand es der Uebersetzer bequemer, sein Versehen durch 
eine Datumfälschung zu bemänteln. Ebenso ist der Bequemlich- 
keit halber (ed. Ling. p. 90 ziz ed. 1695 p. 106) aus dem Jahre 
1604 das Jahr 1607 gemacht: denn so passte es in die einmal 
vorgenonmiene Ordnung. Dergleichen Fälle finden sich in Menge. 
So ist auch der p. 39. ed. Ling. befindliche Brief an P. Pithoeus, 
der dort kein Datum hat, mit dem Datum des 20. September 
1597 beglückt worden; die allgemein gehaltene Datirung eines 
Briefes an Mansfelt p. 72 ed. Ling. (einfach Frankfurt 1596) 
wurde p. 61 hübsch zum 10. Juni 1596 präzisirt. 

Da, wie schon angedeutet wurde, keine dieser Briefsamm- 
lungen mit Benutzung des noch in Bern befindlichen handschriftlichen 
Material's angelegt worden ist,") so darf man sich nicht wTmdern, 
wenn man schon bei flüchtiger Vergleichung des Gedruckten mit 
den Originalien eine reiche Aehrenlese findet: einzelne Ausdrücke, 
längere Verbindungen, ja ganze Sätze erscheinen in ganz anderer 
Gestalt."*) Viel grösser aber ist der Gewinn, der aus den un- 
gedruckten Briefen gezogen werden kann. Schon von Briefen 
Anderer an Bongars lassen sich 76 neue gewinnen, 75 aus cod. 
Bern. 141 und einer aus cod. Bern. 149 b; aber in gar keinem 
Verhältniss dazu steht die Ausbeute, welche aus Briefen Bongars' 
an Andere gezogen werden kann, ein Gewinn, der um so wich- 
tiger ist, als gerade in diesen sich Bongars' Wirken am treuesten 
abspiegelt. Neben einem Brief des cod. Bern. 141 gehören hie- 
her aus cod. Bern. 149 b nicht weniger als 366 ungedruckte 



*') Siehe oben Anm. 14. Es versteht sich von selbst, dass bei der fran- 
zösischen Sammlang noch viel weniger von einer Benutzung des hiesigen Ap- 
parats gesprochen werden kann; vergl. dagegen Sinner Cat. manuacr. Bern. 
III p. 448 bei der Beschreibung von cod. Bern. 149 b : Suspicamur, magnam 
partem epistolarum Bongarsii, quae Argentorati 1660 primum, deinde Hagae 
Comitum 1695 latino-gallice prodierunt, ex nostro codice descriptas fuisse. 

*•») Um nur zwei Beispiele anzuführen, so steht in dem Brief an Lin- 
gelsheim p 63 ed. 1660 (= cod. Bern. 149 b nr. 190) impudentia statt im- 
prudentia, onus statt munus, rem .... statt rem Argentinensem, und in 
dem Brief p. 15 (= cod. Bern. 149 b nr. 264) transitu statt transitus, Chausii 
statt Chaussy, iam statt tamquam, e propinquo statt e propinquo pago, ad- 
iunctae erunt statt a. erant, ne quod statt ne quid, valde turbet statt turbet. 



JacoboB Bongarsiiis. ^7 

Stucke.") Dazn kommen aus cod. Paris, nr. 7128 dereu gegen 
320 nnd aus cod. Paris. 7180 vollends 550 und darüber. Rechnen 
wir sämmtliche Briefe von und an Bongars zusammen, ivelche in 
den gedruckten Sammlungen stehen/'^) soei^ebt sich ims die 
Zahl 472 gegenüber der Masse von über 1300 ungedruckten 
Briefen,") so dass einem künftigen Herausgeber von Bongars' 
Briefwechsel ein über alle Maassen reiches Matehal zu Gebote steht. 
Jakob von Bongars, Herr zu Boudry und La Chesnaye bei 
Orleans, war im Jahre 1554 geboren.") Er stammte aus einer 
vornehmen Familie von hohem Alter, ohne dass er je darauf 
stolz gewesen wäre oder seine geachtete Stellung seinen Ahnen 
zu verdanken gehabt hätte.") P. Petavius, mit dem er sich 



^) Es ist nämlich ein Iirthum, wenn Sinner Gat. mscr. Bern IQ p. 447 
glaubte, der cod. 149 b enthalte Abschriften Bongars' theils von eigenen 
Briefen, theils von solches Anderer. Wenige Stucke, die von Andern an 
Andere mit fremder Hand geschrieben sind, abgerechnet, stammen alle Uebri- 
gen von Bongars.' 

^) Es kommen zu den drei genannten Sammlungen noch 27 Briefe des 
Casaubonus an Bongars in dessen Briefsanunlung, ed. Graevius, Braunschweig 
1656, die Nammem 12, 18, 21, 23, 32, 41, 42, 44, 48, 49, 56, 57, 63, 66, 67, 73, 
81, 113, 119, 120, 121, 131, 153, 160, aus den J. 1594—1598, 668 aus dem J. 
1612 und zwei undatirte 831, 832. Da aus den Jahren 1598—1612 kein 
Brief sich findet, obwohl aus deutlichen Anzeichen hervorgeht« dass während 
dieser Zeit ein reger Verkehr zwischen Gasaubonus und Bongars stattfand, 
«0 kann man daraus entnehmen, wie wenig jene Sanmilung auf Vollständig- 
keit Ansprach machen kann. Von Briefen Bongars' an Gasaubonus, deren 
eine grosse Zahl existirt haben muss, iat in den uns zug&nglichen Quellen 
keine Spur zu finden gewesen. Dazu kommen noch einige Briefe von Lipsius 
an Bongars und umgekehrt in Burmann's Sylloge epistol. virorum illustrium 
tom. I p. 50 seq., ferner 4 Briefe an I. Eirchmann in M. Gudii epist. ed. 
B^nn. p. 145—147. 

**) Dazu ist noch nicht gerechnet, was sich, ohne Zweifel in grosser Zahl^ 
in den 5 andern Bänden der Pariser Bibliothek noch finden muss. 

^^) Das Jahr ergiebt sich aus einem Briefe an Gamerarius nr. 68 p. 154 
ed. Spanheim vom 4. Juli 1593: Me enim annum aetatis XXXIX nondam 
egressum debilitas in dies maior et veluti advolans Senium occupat. Ferner 
a^ nr. 147 vom 24. August 1595, wo er sich einen noch nicht völb'g 41jäh- 
rigen Mann nennt. 

^) Ein von ihm selbst entworfener Stammbaum der Bongars findet sich 
iö cod. Bern. 1-43 nr. 14. Vergl. Spanheim's Urtheil in der Dedikation an 
Ladwig Gamerarius vor den Briefen Bongars' an Joach. Gamerarius vom. 
^^' Mai 1647: Plus suae virtuti debuit quam maiorum imaginibus. 

5* 



58 Jacobus Bongarsias. 

später in die Bibliothek P. DanieFs theilte, erscheint als ein naher 
Verwandter.") lieber seine Jugendzeit wissen wir nnr so viel, 
dass er sich schon frühzeitig mit philologischen, theologischen nnd 
juristischen Stadien abgab: so stndirte er schon als 16jähr^;er 
Jüngling die Werke des Jnstas Lipsius«) nnd ans dem Jahre 
1572 sind Marginalbemerknngen zu verschiedenen antiken 
Autoren vorhanden.*') Im Jahre 1571 stndirte er in Strassbui^ 
unter der Anleitung eines gewissen Christian Martin aus dem Vlä- 
mischen,") später im Jahre 1576") in Bourges unter Cuiacius, 
bei welchem er neben philologischem Unterricht vorzugsweise auf 
dem Gebiet der Jurisprudenz reiche Belehrung genoss. Unter 
den Lehrern seiner Jugend erscheint auch Franciscus Hotoman- 
nus.**) Jedoch scheint von Allen Cuiacius den nachhaltigsten 

**) Yergi. Jungermann in der Vorrede zu seiner Gfisaraiusgabe 'Frankfurt 
1606 an P. Petavios: Bongarsius 6 iccfvu propinqua tibi cognatione ionctus. 
Darauf bezieht sich auch der Wunsch des Gasaubonus (Brief an Thuanus 
vom 2. Aug. 1612, nr. 695 der Briefisammlung ed. Graevius), es möge Peta- 
vius die Bibliothek Bongars^ sammeln und dafür sorgen, dass ein solcher 
Schatz Frankreich nicht verloren gehe. Siehe unten Anm. 261. YergL Co- 
iomies bibliothöque choisie p. 189: M. Peta]a estoit cousin de Jacques Bongars. 

'*) Bongars an Lipsius 12. Okt. 1594 (sylloge epist. virorum illustr. ed. 
Burmann I p. 51): Uamour et le respect, que je vous porte, s^engendra eo 
moy a Fheure mesmes que j'eus jett^ Toeil sur vostre premier ouinrage. Ut 
vidi, ut perii! II y a vingt et quatre ans, cest amonr et ce respect sont 
venus en moy jusques a la perfection. 

*^) Bemer Stadtbibliothek H 19: die Noten beziehen sich auf einige 
Schriften des Plutarch, Basilius, Demosthenes, Hesiod, Sophokles und Pho- 
kylides. 

") Colomies, bibl. choisie 1682 p. 189. Derselbe beruft sich dabei auf 
Jean Godefroy dans son voiage manuscrit fait Tan 1571 : Sera pour memoire, 
dit-il que je trouve (sie) a Strasbourg Jean le Normant .... et Jaqaes 
Bongars enfans d'Orleans avecque maistre Ghristien Martin leur precepteur 
de nation Flamande, lequel tenoit la confession des anabaptistes, home tres 
docte et paisible. Deutschland kannte er schon seit dem Jahre 1564 nach 
einem Brief an den Pfalzgraf Neuburg in cod. Bern. 149 b nr. 78, siehe 
Anm. 241. 

**) Nach Bayle s. v. Bongars. Belege für die Richtigkeit dieser Angabe 
konnten nicht aufgefunden werden. 

•*) Vergl. die Vorrede Nevelet's zur vita Francisci Hotomanni, welche 
Bongars gewidmet ist (epist. Francisci et Joannis Hotomannorum ed. Gull. 
Meelius Amsterdam 1700): Operae precium facturus videor, si hanc meam 
qualemcumque opellam nomini tuo inscripsero, qui Hotomanum viventem pro- 



Jacobos Bongarsitts. 69 

Einflnss auf seine Studien geübt zn haben, da ihn der dankbare 
Schüler sowohl in seinen Werken, als in seinen Briefen nicht 
genug zn rühmen weiss.") In der That bildete die Jnrisprudenz 
in seinen Stadienjahren seine Hanptbeschäftignng, ohne dass des- 
halb die philologischen Disciplinen dabei vernachlässigt wurden, 
so dass ihn Kaspar Schoppius einen philologisch gebildeten Ju* 
risten nennen konnte.**) Vielleicht hat er auch einen Theil seiner 
Studienzeit in Köhi zugebracht.") 

Etwa gegen das Ende der siebziger Jahre fällt eine Reise 
nach Rom, die er, wie er später einmal an Kaspar Schoppius 
schreibt, unternahm getrieben von jugendlichem Feuereifer, fremde 

batum tibi aroicnmque et doctorem officiis et amore prosecutus es et mortai 
ÜEunam liberosque eonstanter diligis. 

*') So in den Noten zu Justin p. 22. und namentlich p. 73: Vitiligo Arno- 
bio est lepra, ut me docuit doctorum princeps Jacobas Cuiacius .... Haec 
debui saepius a me commemorato, nomquam tarnen satis laudato doctori meo, 
cuius de humanitate et doctrina numqaam quisquam ita magnifice dicet, quin 
id virtus eins exsuperet. Sed clarissimi viri gloriae neque mea praedicatione 
accedere quidquam potest neque tenebrionum quorundam obtrectatione dece- 
dere. Femer in einem Brief Bongars' an Cuiacius, cod. Bern. 149 b nr. 224, 
in welchem auch Cuiacius' Vorlesungen zum corpus iuris erwähnt werden: 
maximorum in me meritorum tuorum memoriam sanctam conservavi hactenus 
et animo meo ferreis infixa clavis haerebunt aeternum. Wir können uns 
nicht versagen, hier eine unedirte Schilderung mitzutheilen, welche das emi- 
nente Wirken dieser grossartigen Persönlichkeit vortrefflich zeichnet: sie findet 
sich in einem Briefe von C. Perrotas an Antonius Foquelinus, cod. Bern. 141 
nr. 234 vom 7. Juni 1560 aus Bourges: Schola hie, si quando alias, frequen- 
tissima, eadem quoque pacatissima est, cuius princeps tuus nosterque Cuiacius 
de y oblig. librum enarrat, magna, ut scis, fide, diligentia, eruditione, maiore 
vero admiratione, quam putes, vere ut illum suae dignitati omnibus infaven- 
tibus resütntum nobiscum acclamare possis. Caeterorum huius scholae pro- 
fessorum nullum aUum aadimus, cum, quia minores multo, ut scis, volvunt 
vortices, tum, quia eorum nonnulli exactam iuris scientiam minus callere pu- 
tentor, in aliis plausibilis quidam recitationum et traditionum ordinariarom 
modus merito desideretur. 

••) De arte critica, Norimberg. 1597 p. 20: Sed hoc Gallis penitus per- 
Buasum esse apparet, non posse quem magnum aliquem iurisconsultum fieri, 
nisi philologicis hisce studiis probe instructum, quod suo exemplo testatus 
.... Jacobus Bongarsius editis in Justinum notis. 

") Wenigstens dedicirt ihm Stephan Brölmann von Köln ein Exemplar 
seines Epideigma historiae civitatis Ubiorum 1608 mit den Worten (Bemer 
Stadtbibliothek Z. 190 Fol.): veteri commilitoni studiorum apud hanc Colo- 
niam; doch kann sich dies auch auf sinen späteren Aufenthalt beziehen. 



70 Jacobufi Bongarsius. 

Verhältnisse und Länder kennen zu lernen.*^) Dort besuchte er 
den berühmten Alterthumskenner Fulvius Ursinns, der ihn aufs zu- 
vorkommendste aufnahm und ihm seine bibliothekarischen Schätze 
und Kollektaneen zeigte,'*) ihm auch versprach, er wolle seinen 
Landsmann und Freund Peter Daniel in seinen Servinsstudien 
durch Uebersendung des Philargyrius unterstützen.^*) Da Bongars 
in einem späteren Brief an Ursinus betont, er sei jenem damals 
weder durch seinen Namen, noch durch den eines Andern em- 
pfohlen gewesen, so ist diese Reise vor dem Jahre, in welchem 
sein Justin erschien, also vor 1581 anzusetzen. Eine wehmüthige 
Erinnerung an die geistigen Genüsse dieser Beise klingt durch 
das an seinen Freund Franciscus Rosaeus gerichtete Schreiben 
hindurch, das den Prologen des Justin vorgesetzt ist.*') 

In seine Heimat zurückgekehrt, beschäftigte er sieh eifrig 
mit den Vorbereitungen zu seiner Justinausgabe,**) nachdem er 
sich auf den Wunsch seiner Mutter auf seine Güter zurückgezo- 
gen, um seine zerrütteten Vermögensverhältnisse zu ordnen/*) 



•®) Coli. Lingelsh. Argentorati 1660 p. 56 vom J. 1599: et Romae vixi 
eo me deferente ardore iavenili et studio rerom locorumque. 

*•) Cod. Bern. 149 b nr. 226 (sine anno): Doctrina tua, Folvi Ursine, 
nota Omnibus est, quibus vel solum litterarum nomen notum: humanitatem 
mihi multorum praedicatione iamdudum cognitam, cum Romae essem, certe 
insignem expertus sum, sed eam inprimis mihi ego videor expertu3, quum 
me nuUo tibi neque meo neque alieno commendatum nomine amice excepisti, 
in bibliothecam tua,m familiariter induxisti, quae habebas rara et antiqua, 
humaniter ostendisti, quae in Feste Pompeio notaveras, liberaliter conununi- 
casti. Magna haec, fateor, et in maximi benificii loco ponenda. Vielleicht 
lässt die Erwähnung des Festus darauf schliessen, dass Bongars in ähiüicher 
Weise, wie P. Daniel, gedachte, ScaUger bei seiner Herausgabe des FestuB 
zu unterstutzen. Da dieselbe nun in d. J. 1576 fällt, so wäre damit eine 
noch bestimmtere Zeitgrenze gegeben. 

*•) Vergi. oben p. 23 Anm. 61. 

*^) Itaque dum tu Italiae docendi et cognoscendi causa inhaeres, et doc- 
torum, qui illic sunt, hominum doctis coUoquiis fnieris, ego historicos Grae- 
cos et Latinos magnam partem percucurrL 

*') VergL den von Sinner cat. mscr. Bern. III. p. 272 seq. abgedruckten 
Brief des 24jährigen Bongars' an Daniel aus dem Jahr 1578. 

**) Auf derartige ungünstige Verhältnisse spielt auch an ein Brief Bon- 
gars' an Aligretius cod. Bern. 149 b nr. 227 (der Brief fällt, weil in demsel- 
ben dem Adressaten die Dedikaüon des Justin angeboten wird, vor 1581): 
Eram ego eo tempore afflictus et omni spe destitutus, cum tu repente ipaa 



Jacobos Bongarsias. 71 

In dieser Einsamkeit, die er bitter beklagt, mnsste ihm brieflicher 
Verkehr den persönlichen Umgang mit seinen gelehrten Freunden 
ersetzen.**) Hier lebte er denn seinen Studien bis zum Jahre 
1585 — ein Jahr zuvor hatte er noch Justus Lipsius in Leiden 
besucht,*») — in welchem er sich entschloss, zur diplomatischen 
Carriere überzutreten. Denn nicht erst seit dem Jahre 1589 war 
er im Dienste des Königs Heinrich von Navarra, des nachmaligen 
Heinrich's IV., sondern schon von dem genannten Jahre weg, wie 
er in einem im Jahre 1598 an den König gerichteten Schreiben 
ausdrücklich betont.**) 

In dieses Jahr fällt eine längere . Reise über Ungarn und 
Siebenbüi^en nach Konstantinopel, welche vom 12. April, an 
welchem Wien verlassen wurde, bis zum 13. Juli, zu welcher 
Zeit er in Konstantinopel ankam, währte und wahrscheinlich 
einen politischen Charakter hatte.*') Doch zwangen ihn die plötzlich 
in Frankreich ausgebrochenen Unruhen der Religionskriege, schnell 
wieder von Konstantinopel abzureisen.*') Ein äusserst interessantes 



opportanitate opportomos tamquam &£o; otco ^Yi/otvi}; ex ultimis Germamae 
oris advenisti, ut alloquio tao molestiam et liberalitate inopiam meamsuble- 
vares. 

**) Brief an Nie. Faber, cod. Bern. 149 b nr. 223 (ohne Datum): ne 
ego me mortaliom omnium infelicissirnnm existuno, qui clarissima illa Ince 
(doctrinae taae) tandiu orbatus hie in tenebris cum nescio quibus hominibus 
miser delitesco et temporis atque aetatis meae maxnmam iacturam fiicio. 
Sed et matris voluntaü obsequendum et tempori reique familiari serviendcim 
fuit hactenus. 

**) Brief von Lipsius an Cuiacius, 1. Juli 1584 (sylloge epist. viror. 
illustr. ed. Burmann I p. 213) : Jacobus Bongarsius apud nos fdit Y. C. nee 
qoicquam te eüam audisse significavit de Liviis ad me missis. 

**) Ck)d. Parisin. 7128, nr. 3 aus der Mitte des Jahres 1598 (Ende Juni 
oder Anfang Juli): II y a treize ans que je continue le service de V. M. 
Sans autre dessain que de la servir. Auch de Thou bemerkt anlSsslich einer in^s 
Jahr 1587 Menden Begebenheit ausdrücklich, dass Bongars damals bereits 
die Geschäfte des Königs besorgt habe, siehe unten Anm. 64. 

*0 Dies yermutheten schon die Verfasser der im Jahre 1634 angelegten 
clavis Bongarsiana, cod. Bern. nr. A 5 (Gunrad Schoppius und Samuel Hor- 
tmus). Darauffahrt wohl auch die Menge vdh wirksamen Empfehlungsbriefen, 
von denen Bongars in seinem Tagebuch spricht, siehe Beilage I. 

*•) Brief Bongars^ an Lipsius (syll. epist. viror. illustr. ed. Burmann I p. 
50) vom 21. April 1587: Dici non potest, Lipsi, quantum mihi Byzantio re- 
verso Cbnstantiae tuae repetita lectio constanüae addiderit . . . . üt autem 



72 Jaeobns Bongarsius. 

Tagebuch, dieser Seise, bis zur Ankunft in Eonstantinopel fort- 
geführt, ist noch vorhanden*') und beweist, welch' offenen 
Blick Bongars für alles Wissenswürdige besass. Der Anfenthalt 
in Ungarn und Siebenbürgen kam später seinen Publikationen 
zu Gute.") 

Dass im nämlichen Jahre Bongars sich in Rom befunden and 
am 6. November daselbst eine Drohschrift gegen den Papst Six- 
tus y. an allen öffentlichen Plätzen angeschlagen habe, ist eine 
aller historischen Glaubwürdigkeit entbehrende Fiktion. Es ver- 
hält sich hiemit des Näheren so. 

Als am 21. September dieses Jahres der Papst Sixtus V. 
seine Bannbulle gegen Heinrich von Navarra und den Prinzen 
Cond6 geschleudert hatte, erschien nicht lange darauf eine kühne 
Erwiderung, welche überall an den besuchtesten Plätzen Rom's 
angeschlagen wurde und durch die Verwegenheit und Zuversicht- 
lichkeit ihrer Sprache allenthalben grosses Aufsehen erregte. Es 
geschah dies nach dem Bericht des Zeitgenossen de Thou (Band IV, 
p. 47 seiner Zeitgeschichte) am 6. November des gleichen Jahres.**) 
Diese Urkunde ist noch erhalten: sie findet sich z. B. in den> 
Sammelwerke: R^cueil des choses de la Ligue 1590 tome I p. 
388, man trifft sie aber schon in ähnlichen Werken des Jahres 
1586 au. Sie führt den Titel: Coppie de Topposition faicte par 



me e medio peregrinatorum cursn turbatae patriae nuntius revocavit et in 
hoc mare infame naufragiis incidi .... Vergl. auch die Vorrede zu den In- 
scriptiones Hungaricae in seinen 1600 erschienenen Scriptores Hungarici. 

**) In cod. Bern. 468, nr. 2, siehe Beilage I. Es ist nur Schade, dass 
dasselbe gegen Ende allzu summarisch verfährt. In cod. Bern. 692 ist noch 
ein Stammbuch erhalten, welches Bongars auf dieser Reise mit sich führte 
und aus welchem sich ergiebt, dass er sich noch am 4. August in Konstan- 
tinopel befand. 

•®) Siehe unten Anm. 179 seq. 

**) De Thou 1. 1.: Navarrus certe et qui ei in Itaiia favebant, cum Gal- 
ilei nominis caussam in eius salute ac dignitate verti viderent, minime eam 
(näml. die Exkommunikation) tulerunt, sed programmate ad Marforii ac Pas- 
quill! statuas et aliis celebrioribus locis affixo censurae Sixti Y pro pontifice 
Komano se gerentis intercessit, laisam eam affirmans et de ea tanquam con- 
tra ius abusive decreta appellans ad curiam Parium Franciae, quorom ipse 
princeps esset, et quantum ad haeresis crimen falso obiectum, alt, dominum 
Sixtum se pro pontifice gereutem salva sancütate sua falso et malitiose men- 
tiri ipsumque haereticum esse. 



JacobuB BoDgarsiiu. 78 

le Roy de Navarre et Monseignenr le Prince de Condö contre 
rexcommnnication du Pape Sixte ciBqniesme a Iny envoy^e et 
affichee par les cantons de la ville de Rome, mit dem Zusatz: 
Affichee ä Rom le 6. Novembre 1585. In dieser ziemlich kurzen, 
aber fest auftretenden. Erklärung weist der König yon Navarra 
jeden Vorwurf der Ketzerei zurück, ja er nennt sogar den Papst 
selbst einen Häretiker, einen Antichrist, welcher sich widerrecht- 
lich als Oberhaupt der Kirche geberde: wegen des ihm angetha* 
nen Sdiimpfes appellirt er an die Pairs von Frankreich und die 
durch dieselben gebildete Kurie, der allein das Recht der Ent- 
scheidung in dieser Frage zustehe. Endlich wird im Namen aller 
wahrhaft christlichen Fürsten ganz Europa's*') dem Papst ein 
Kampf auf Tod und Leben angeküngigt. Wer der kühne Ver- 
fasser dieses Programm's war, wusste man nicht. De Thou weiss 
nur zu erzählen, dass Jedermann im höchsten Grade erstaunt ge- 
wesen sei, indem die Einen offenkundig solchem Muthe ihre An- 
erkennung zollten, und die Andern dies wenigstens im Innersten 
ihres Herzens thaten. Der Papst selbst habe genaue Nachforschun- 
gen nach -dem Thäter anstellen lassen, die aber ohne Erfolg 
geblieben seien. 

Anders der in der Mitte des siebzehnten Jahrhunderts lebende 
Historiker Varillas. Derselbe nennt in seiner Histoire de Henri III 
Li vre IX zum Jahre 1585 mit der grössten Zuversicht unsem 
Jakob Bongars als Verfasser. Hören wir ihn selbst: La bulle 
demeura longtems affichee au champ de Flore et jusqu'ä ce que 
Jaques Bongars Calviniste, bourgeois d'Orleans, qui se trouvoit 
alors ä Rome, quoiqu'il n'eust que dix— sept ans, se proposa de 
venger Thonneur de France, noirci dans les deux premiers Princes 
du sang et s'en acquitta d'une maniere si intrepide , qu'elle m6- 
rite d'avoir place dans l'histoire. Comme il estoit d6jä fort 8(?a- 
vant, il composa une r^ponse tout-ä-fait forte et satirique ä la 
Wlle du Pape. II la transcrivit lui-meme en forme de placart: 
il choisit une nuit tout-a-fait obscure et il afficha ce placart aupr^s 
de la bulle dans le champ de Flore. II fut si heureux, que non 
seulement on ne Tapper^jut point, mais encore on ne se douta 
point, que c'eust et6 lui; et on Tignorerait encore, s'il ne s'en 

**) L. 1. impiorant a eest effeet Paide et secours de tous les PriDces, 
l^ifit viUes et commimautez vrayement Chrestieiis, ansqaelB ce &ict tonche. 



74 Jacobus Bongarsius. 

estoit deptds expliqu^ et s'ü n'en enst donnö des preuves con- 
vaincantes. Hierauf folgt ein ziemlich getreues Referat über den 
Inhalt dieses Plakats. 

Die Angaben Varilla's haben fftr den ersten Augenblick etwas 
Bestechendes; er bietet uns soviel Details dar, welche, einige 
einige üebertreibungen abgerechnet, so gut unter einander zu 
einem Gesammtbild verknüpft sind, dass man eher einen wohl- 
unterrichteten Forscher, als einen frechen Fälscher vor sich zu 
haben glaubt. Und doch ist er ein solcher und zwar einer der 
schlimmsten Sorte, einer von denjenigen, welche gestützt durch 
eine seltene Gabe der Darstellung ihren lügnerischen Erfindungen 
das Gewand der Wahrheit oder hohen Wahrscheinlichkeit mit 
täuschender Geschicklichkeit umzuwerfen wissen. Schon im Jahre 
1686 erschien von einem Engländer, Namens Bumet, eine critique 
du neuvifeme livre de l'histoire de M. Varillas, mit Be^ug auf 
dessen Darstellung der englischen Verhältnisse: die Lügrm, Ent- 
stellungen, Fälschungen, Schnitzer u. s. w., welche ihm hier vorge- 
worfen werden, sind so augenscheinlich, dass man keinen Augen- 
blick zögern kann, dem Urtheil des üebersetzers beizustimmen, 
welcher auf p. 6 der Vorrede (Amsterdam 1686) sagt: Si Toii 
regardoit par tout les livres de M. Varillas comme des Romans, 
tels qu'ils sont en eifet, on s'en mettroit peu en peine, mais ceux, 
qui n'ont point de connoissance de l'histoire, prennent quelque 
fois ses fictions pour des veritez. L'air grave et serieux avec 
lequel il les propose et les circonstances dont il les accompagne, 
fönt illusion aux personnes peu eclairees.**) Dies AUes nun trifft 



s<) Yergl. auch p. 7: II d^bite des choses dont aucun historien n^a Jamals 
parle, dont il n'apporte aucnne preuve et qui sont manifestement contradic- 
toires. Femer Burnet selbst p. 5: On ne peut pas nier que M. Varillas 
n^ait une maniere d^ecrire, qui est fort agreable. II paroit d^couvrir bien des 
secrets et donner des portraits des personnages, dont il parle, tirez d^apres 
nature. Ja, es erzählt derselbe sogar, eine grosse Zahl naher Bekannter von 
Varillas, welche ihm sonst nicht im Mindesten feindselig gesinnt seien, hlitten 
die gleiche Bemerkung gemacht: Ils m'ont assnr^, qa^on ne doit avoir aucane 
creance pour ce qu^il dit, qa'il a ramass^ divers petits contes qu^il coüt en- 
semble, comme il le trouve ä propos, sans avoir aucune bonne antorit^ poar 
les sontenir, et qne la plüpart des pieces (nämlich Briefe, Memoiren, Privat- 
unterredongen u, s. w.) qu^il cite, sont de sa pure invention. Siehe auch 
Wachler, Geschichte der historischen Forschung und Kunst, I p. 692 seq. 



Jacobufl BongaiBius. 75 

in dem vorliegenden Falle aufs Genaueste zu. Denn bei näherer Be- 
tracbtu]^ stossen uns manche bedenkliche Widerspruche auf. Erst- 
lich war Bongars damals gar nicht in Bom. Dies ist mm freilich 
nicht so ohne Weiteres, wie es Sinnem'^^) und nach ihm dem Ver- 
fasser des ArtikeFs Bongars in Michaud's Biographie universelle, 
Tabaraud, schien, mit der Behauptung zu belegen, dass sich Bongars 
damals in Konstantinopel aufgehalten habe. Denn wenn wir aller- 
dings wissen, dass Bongars sich jedenfalls noch am 4. August in 
Eonstantinopel befand,'^'^) so liegt doch zwischen diesem Zeitpunkt 
und dem 6. November eine geraume Zeit, die zu einer üeberfahrt 
nach Bom mehr als hinreichend war, zumal wenn man bedenkt, 
dass die Veröffentlichung der Bannbulle am 21. September Bon- 
gars zur Beschleunigung der Beise antreiben konnte. Trotzdem 
ist jener Umstand nicht ohne Beweiskraft, da Bongars jedenfalls 
nicht aus dem supponirten Motiv Eonstantinopel verlassen haben 
kann: wir wissen nämlich durch sein eigenes Geständniss, dass 
ihn die Nachricht von Unruhen, die in Frankreich ausgebrochen 
seien, zurückrief»«) nnd da wird er schwerlich den Rückweg über 
Rom genommen haben. Femer haben wir oben gesehen, dass 
Bongars' Aufenthalt in Rom — dass er mehr, als einmal dort ge- 
wesen, ist nirgends bezeugt — ") vor das Jahr 1581 fallen muss.") 
Den stärksten Einwurf gegen Varillas' Ehrlichkeit gibt uns merk* 
würdigerweise dieser selbst an die Hand: er spricht nämlich selber 
seine Verwunderung darüber aus, wie sein siebzehnjähriger Bon- 

•*) Cat. cod. Bern. II praef. p. XVII: Nunc rero, quam nobis reperttun 
Sit diariam a Bongarsii mann propria exaratom itineris quod mense "Bfaio 
1585 ex Yienna Austria Gonstantinopolim uaqne perfedt, ubi circa exitum 
Jalii mensis se advenisse notat, non est verLsimile, provocationem iUam, qnae 
Romae 6 Octobris prodiit, Bongarsii esse. Uebrigens hat sich hier Sinner 
überall in den Daten geirrt: der Tag der Abreise von Wien war der 12. April, 
der Tag der Anknnft in Konstantinopel der 13. Juli, und jenes Pasquill 
wurde nicht am 6. Oktober, sondern am 6. November verbreitet. Tabaraud 
^t alle diese Dinge Sinnem treulidi nachgedruckt. Die Hinreise hatte 
desshalb so viel Zeit in Anspruch g^siommen, weil Bongars absichtlich, 
^uu Ungarn kennen zu lernen, länger daselbst verweilt war. 

'•) Siehe oben Anm. 49. 

**) Siehe oben Anm. 48. 

*^ Dagegen spricht auch die Stelle aus dem Brief an Schoppius, die 
oben Anm. 38 angeführt ist. 

>*) Siehe oben Amn. 39. 



76 Jaeobos Bongarsius. 

gars der Verfasser eines solchen Sehriftstücke's gewesen sein könne. 
Wie hilft er sich aber dnrch? Dass Bongars damals in Wirklich- 
keit 31 Jahre alt gewesen wäre") nnd nicht siebzehn, kümmert 
ihn nicht, weil er es nicht weiss. Dagegen hält er diese genaue 
Präcisinmg, dieses auffallende Betonen der grossen Jugend des 
angeblichen Verfassers för eine — pia frans der Calvinisten: 
djese hätten Bongars in dieser Jugend die Replik an den Papst 
schreiben lassen, um dem Katholiken Estienne de la Boissie^ 
welcher mit 17 Jahren seine Satyre: Le Contre-Un gegen die 
Beformirten geschrieben habe, nun auch einen gleich jugendlichen 
Vorkämpfer ihres Glaubens gegenüber stellen zu können. Wenn 
man nun weiss, dass Varillas, welcher zuerst, als er zu schreiben 
anfing, sich ziemlich gemässigt über die reformirte Kirche ausge- 
sprochen hatte, plötzlich eine starke Schwenkung nach der ultra- 
päpstlichen Partei hinüber gemacht und jedes tolerant klingende 
Wort, das er früher geschrieben, bei späteren Ausgaben einfach stil- 
schweigend ausgemerzt hat,") so kann man über die Absicht der 
Torliegenden Fälschung nicht im Zweifel sein. Es galt nicht nur, 
einen muthigen Vertheidiger des neuen Glauben's, einen politisch 
so einflussreichen Mann, dessen Beispiel Nachahmung finden 
konnte, zu diskreditiren, sondern auch, die ganze Partei der Re- 
formirten eines, wenn freilich frommen, Betruges zu bezichtigen 
und vor aller Welt lächerlich zu machen. 

Was soll man aber von einem Historiker sagen, welcher, um 
das Alter seines siebzehnjährigen Bongars zu entschuldigen, von 
sich aus zur Bekräftigung hinzufügt, er sei eben damals schon 
sehr gelehrt gewesen, quoiqu'il n'eut que dix-sept ans, um dann 
später die Altersangabe selbst in Zweifel zu ziehen und als reine 
Fiktion Anderer zu belächeln? Was soll femer die Bemerkung, 
Bongars habe sich der Aufgabe auf eine so unerschrockene Weise 
entledigt, dass sie einen Platz in der Weltgeschichte verdiene, 
wenn der Verfasser selber nachher bei der Erzählung des Her- 
gangs sagt, jener habe seinen Namen nicht genannt, habe viel- 
mehr eine völlig schwarze Nacht ausgewählt und sei so glücklich 
gewesen, dabei von Niemandem erblickt zu werden? Bayle und 
die Folgenden hatten also durchaus Recht, dieses Histörchen 

*•) Siehe oben Anm. 27; 

*^) Eine ergötzliche Blamenlese findet sich bei Bnrnet a. a. 0. 



JaoobuB Bongarsios. 77 

zu beanstanden, obwohl jener dafür keinen andern &rand angab, 
als dass die andern Historiker nichts davon wfissten, nnd die 
üebrigen sich bei der Annahme berohigten, dass das Faktum der 
Eonstantinopolitanischen Reise an and für sich schon einen zu- 
reichenden Gegengmnd al^ebe. 

Dagegen bot sich Bongars drei Jahre später eine passende 
Gelegenheit, seinem Könige die Dienste seiner Feder zu leihen. 

Im Sommer des Jahres 1587 hatte der König Heinrich von 
Navarra sich genöthigt gesehen, gegen die Liguisten die Hülfe 
der protestantischen Staaten Deutschlands und der Schweiz an- 
zurufen. Dem Hülferuf wurde allerseits gerne entsprochen: von 
Dänemark, Pommern, ganz Dentechland n^d dem zwingUsch nnd 
calvinistisch gesinnten Theil der Schweiz strömten Freiwillige zu- 
sammen, besonders auf den Antrieb Ghristian's von Sachsen und 
Johann Georg's von Brandenburg, der später am Ende des Jahr- 
hunderts als Administrator des Strassbuiger Kapitels mit dem 
Kardinal von Lothringen die bekannten kirichlichen Händel hatte. 
Natürlich blieb auch der Pfalzgraf Kasimir, der unerschrockene 
Vertheidiger der neuen Lehre, welcher gerade vorher in Sachen 
des Truchsess Gebhardt Erzbischofs von Köln kühn für die Frei- 
heit des Glaubens aufgetreten war, hinter den eifrigen Bestre- 
bungen seiner Parteigänger nicht zurück: nebst Kriegsvolk stellte 
er zu dem bevorstehenden Feldzug noch, nachdem ihm die übri- 
gen Fürsten hierin freie Hand gelassen, ihnen seinen Hofmarschall, 
den Grafen Fabian von Dohna, als Oberfeldherm zur Verfügung. 
Derselbe sollte an der Spitze eines Heeres von 20,000 Mann 
Fussvolk und 5,000 Mann Kelterei (nach de Thou; nach li- 
guistisch gefärbten Berichten dagegen, vom Januar 1588, sollen es 
im Ganzen 37,000 Mann gewesen sein) in Frankreich einrücken 
und sich mit dem Herzog von Bouillon und dem König von Na- 
varra so rasch als möglich zu vereinigen suchen. Der Aufbruch 
erfolgte am 20. August. Umsonst hatte der Kaiser Rudolph 
durch ein Edikt von Dohna die sofortige Auflösung des Heeres 
verlangt, da dasselbe ohne seine Einwilligung zusammengebracht 
worden sei. Die ersten Monate verflossen ohne wichtigere Er- 
eignisse. Da erlitt Dohna bei der Stadt Auneau, 4 Meilen von 
Chartres, eben als er im Begriff war, die Stadt zu \ erlassen, 
eine schwere Niederlage, welche dem Kriegszuge der deutschen 



78 Jacobus Bongarsius. 

Hülfsviilker rasch ein Ende machte. De Thon lib. 87 tom. IV. 
p. 185 seq. berichtet uns darüber folgendermassen: Gerade als 
Dohna den Ort verlassen wollte, rückte der Herzog von Gnise, 
der . davon Knnde erhalten hatte und im Einverständniss mit der 
Besatzung der Stadt handelte, eiligst herbei, griff plötzlich an 
und hieb, von der befreundeten Besatzung kräftig unterstützt, 
die in die Mitte genommenen überraschten Soldaten Dohna's zu- 
sammen. Dohna selbst nahm am Kampfe nicht Theil, da er, 
noch ehe der Feind die Thore besetzte, die Stadt mit 12 Be- 
gleitern bereits verlassen hatte, angeblich um den Seinigen eine 
Zufluchtsstätte zu bere.iten. Nur wenige konnten sich dadurch 
retten, dass sie auf die Sättel ihrer Pferde stiegen und von da 
über die Mauer hinabsprangen. Die Zahl der Todten belief sich 
auf 2000, 400 wurden gefangen und 7 Fahnen erbeutet. Der 
Guise frexmdliche schon oben zitirte Bericht eines vir clarissimus 
ad Rodolphum Gesnerium Herbipolensem, vom 1. Januar 1588 
aus Paris, spricht sogar von 3000 Todten Reiterei: fast alle Feld- 
herm und Vornehmen seien gefallen, 4000 Pferde habe man er- 
beutet, 500 Wagen nebst sonstiger reicher Beute, darunter 15 
Fahnen. Freilich spricht derselbe von sämmtlichen Niederlagen 
des Monats November, deren er drei aufzählt, eine bei Vitimorium, 
eine andere bei Onellum, (Auneau; bei de Thou Alnetum) und 
eine dritte in der Umgegend (1. 1. p. 46). Dohna zog sich mit 
dem kleinen Rest, der bei ihm befindlichen Heeresabtteilung 
schnell zurück; die Schweizer Kompagnie unter Claravant — 
ein Bonstetten wird dabei auch genannt — kam freilich zu Hülfe, 
aber zu spät; auf dem Rückmarsch erfolgten noch mehrere weitere 
Niederlagen, die endlich einen Friedensschluss mit dem Liguisten 
Espemon zur Folge hatten, worauf das Heer sich vollends auf- 
löste. 

Man sieht, in dem Kriege waren von Dohna keine Lorbeem 
gepflückt worden. De Thou, welcher bei der Beschreibung des 
Jahres 1587 bei aller Entschiedenheit, mit welcher er übertriebene 
Berichte von der Grösse des Verlustes bei Auneau zurückweist,") 
doch sichtlich von dem Feldhermtalent Dohna's nicht sonderlich 



•*) Tom. IV p. 198 ed. de la Koviere 1620: numerum interfectorum com- 
prehensis in eo lixis bis mille faciunt, qui rem vero maiorem non fingunt. 



Jacobus Bongarsiufl. 79 

überzeugt ist, hat in einem spätem Buche, wo er die Begeben- 
heiten des Jahres 1591 beschreibt, Dohna, welcher damals unter 
dena Oberbefehl des Prinzen von Anhalt ffir Heinrich IV. gegen 
die Spanier als Commandeuir von 1000 Reitern kämpfte, milder 
beurtheilt, offenbar desshalb, weil er damals wirklich im Interesse 
des Königs sich aufeeopfert hatte")- Welches jedoch die wahre 
Meinung de Thou's von der Sache war, geht deutlich aus seinen 
hinterlassenen Papieren und Randbemerkungen hervor, welche in 
der zweiten Hälfte des siebzehnten Jahrhunderts unter dem Titel 
Thuanus restitutus erschienen sind und eine reiche Fülle inter- 
essanter Details enthalten. Hier liest man p. 69 der 1663 er- 
schienenen Ausgabe zu tom. IV p. 201 folgenden Nachtrag: 

'Nachdem sich Dohna nicht sonderlich um die XJnsrigen ver- 
dient gemacht, freilich auch von ihrer Seite nicht die Befriedi- 
gung erhalten hatte, die er gehoflft, kehrte er nach Deutschland 
zurück, indem er in der Folge bei seinen Landsleuten überall 
stark verachtet wurde. Bevor die Führer der französischen 
Heeresabtheilungen, die ebenfalls kapitulirt hatten, und Dohna 
sich trennten, hatte man unter einander ausgemacht, man wolle 
das Vergangene mit Stillschweigen begraben und nur dem bösen 
Geschick, nicht aber der Schuld irgend eines Menschen den Miss- 
erfolg zuschreiben; nichts destoweniger vergass Dohna, da er sah, 
dass er desshalb in Deutschland in einem sehr unvortheilhaften 
Lichte dastehe, im folgenden Jahre das gegebene Treuversprechen 
und edirte eine Schrift in deutscher Sprache, in welcher er die 
Gehässigkeit der ganzen That von sich abzuwälzen und der Lang- 
samkeit Navarra's, der Unfähigkeit des Herzogs von Bouillon, 
endlich der Unvorsichtigkeit der französischen Heerführer, ja sogar 
ihrer Perfidie bei der Vertheilung der Quartiere in die Schuhe 
zu schieben suchte. Und zwar hatte sich Dohna dazu den Zeit- 
punkt ausersehen, wo in den nächsten Tagen zu Frankfurt die 
Messe zu Ende gehen sollte, damit man auf diese Schrift nicht mehr 
antworten könne. Bis sich dazu endlich Zeit und Gelegenheit 
fände, werde seine Schrift durch ganz Deutschland fliegen und 



•2) Tom. V. p. 151: totidem (mille equites conducti) a Fabiano Donatio 
Regulo, qui aaxillaris excercitus ante quinquem:iium adducti Imperator faerat; 
neque infra se putabat tribunus per se emendare, quod summus beUi dax 
aliena culpa peccaverat. 



80 Jacobus BoDganios. 

die Gemüther der Menschen gefangen nehmen, so dass man später 
diesen Eindruck nicht mehr so leicht verwischen könne/*) 

So hatte denn Dohna dies auch • ansgefährt. Aber Jakob 
Bongars,*^) ein junger Mann, reich an Talent und Gelehrsamkeit, 
ein glühender Vertheidiger der Ehre Frankreichs, der daselbst (in 
Frankfurt) die diplomatischen Beziehungen des Königs von Na- 
varra vertrat, merkte die List; kaum hatte er von seinen Freun- 
den die Schrift erhalten, so verfasste er eine extemporirte, aber 
stachliche Gegenschrift, die er ebenfalls so rasch als möglich 
drucken liess, bevor die Messe zu Ende war, und schleuderte die 
ganze Schuld des verfehlten Unternehmens erstlich auf den Eigen- 
dünkel Dohna's zurück, welcher sich bei der Führung eines so 
bedeutenden Heeres, das er vorher gar nicht gekannt hatte, seine 



*') Bonavius male de nostris meritus nee de üs melius satisfactos retro 
in Germaniam cum Joanne Bugio abiit, magno in despectu ob eam rem in- 
feliciter gestam postea apud suos habitus. Antequam GaUorum duces et 
Donavius iter dividerent, inter eos convenerat, ut silentio praeterita sepelirentur 
et fato aversaeque fortunae, non cuiusquam culpae adversi successus impa- 
tarentur: nibilominus Donavius anno insequenti, cum videret sinistra se fama 
propterea inter Germanos laborare,. fidei datae immemor, librum Germanica 
lingua edit, quo facti invidiam omnem a se amoliebatur eamque in Navarri 
tarditatem, Bullonii imperitiam et Gallorum Ducum imprudentiam sive in 
distribuendis mansionibus malignitatem, quae Germanis tumultuandi occasionem 
dedisset, retorquebat; idque captato tempore fecerat Donavius, cum Franco- 
furtenses propediem nundinae exiturae essent, ne ad scriptum responderi 
posset; interea volitaret illud per manus Germanorum, et nemine contra 
dicente imponeret ea mentibus, quae haud facile postea eximi possent. 

•*) Verum astu cognito Jacobus Bongarsius iuvenis ingenio et eruditione 
praestans et Gallici decoris perquam studiosus, qui Navarri res istic procu- 
rabat, scripti exemplo ab amicis accepto extemporaneo, sed aculeato scripto 
contrario, quod et eadem festinatione typis mandari curavit, antequam nun- 
dinae exirent, respondit et omnem rei male gestae culpam primum in Donavii 
ambitionem reiicit, qui tanti exercitus ductu tirocinium artis, cuius omnino 
imperitus erat, facere voluerit: deinde in Michaelis Hugueriae ei a Gasinuro 
attributi et auro Lotharingico corrupti periidiam; tum igominiosam cum rege 
factam inconsulto Navarro et reclamantibus GaUorum ducibus conventionem 
obiicit, quam miserabilis suoriun dissipatio ac strages secuta est, ita ut maiore 
parte a rusticis caesa vix ex tanto exercitu quarta pars in Germaniam rediret. 
Contra sortem et aeternum praedicandam CasteUionaei per medios bestes 
perruptionem laudat, quae non parum ipsum oneret et ostendat, quam illi 
facile fuisset, modo libuisset, aut per Hugueriam ipsius oraculum licuisset, 
ad regem Navarrae contendere. 



Jacobas Bongarsios. 31 

Sporen habe verdienen wollen; zweitens auf die Treulosigkeit 
Michael Hugueria's, der ihm von Kasimir znr Seite gegeben 
worden war und von lothringisehem Golde bestochen worden sei; 
femer wirft er ihm die schimpfliche, ohne Wissen und Willen des 
Königs von Navarra mit König Heinrich III. abgeschlossene Kon- 
vention vor, gegen welche die französischen Feldherm selbst sich 
energisch gesträubt hätten: denn erst darauf sei eigentlich die 
elende Verprengung seiner Truppen erfolgt, welche zum grössten 
Theil von den Bauern erschlagen, sich kaum zum vierten Theil 
nach Deutschland hätten retten können. Dagegen sei doch wahr- 
haftig das Leos des Castellionaeus (Herrn vonChastillon) zu preisen, 
welcher sich mitten durch die Feinde einen Weg gebrochen habe 
Ereilich belaste gerade dieser Umstand Dohna'n am meisten; denn 
€s sei unschwer zu beweisen, wie leicht es jenem gewesen wäre, bei 
gutem Willen oder wenn es ihm sein Gewissensrath (oraculum) Hugu- 
eria erlaubt hätte, sich zum Könige von Navarra hindurch zu hauen.' 
De Thou's Bericht von dem Hergang der Sache, seine An- 
gaben über den Inhalt von Dohna's und Bongars' Schrift sind so 
anschaulich, dass man den Verlust dieser Schriften •*») — wenigstens 
konnten sie hier, wo sie am allerersten zu suchen sind, noch nicht 
ermittelt werden — , wenn freilich ungern, am Ende doch ver- 
schmerzen kann. Um so freudiger muss uns das Ereigniss be- 
rühren, dass bei der Untersuchung des handschriftlichen Nach- 
lasses von Bongars sich eine Schrift vorgefanden hat, welche mit 
dem Vorliegenden im engsten Zusammenhang steht. Sinner ist 
achtlos daran vorübergegangen; den historischen Werth derselben 
ahnte er nicht, auch nicht die allgemeinen Beziehungen, wenn er 
einfach folgendes darüber sagt:") Nr. 324: Epistola cuiusdam 
stylo obscurorum virorum, ad Fabianum Burgi Comitem (sie). 
Facetia videtur Bongarsii, cuius manu scripta est. Hätte er ein 
paar Zeilen weiter über den Anfang hinausgelesen, so hätte er 
einmal gleich auf der ersten Seite den vollen Namen des Burg- 
grafen Fabian von Donaw gesehen, sowie auch schon auf dem 
ersten Blatt aus den zahlreichen, von der Hand' des Schreibers 



***) Bas Bosgarsische Pamphlet ist seitdem von meinem Kollegen Prof. 
Stern auf der Göttingerbibliothek unter der Bezeichnung Hist. Gall. 207 a 
entdeckt worden, vergl. Cat. cod. Bern, praef. p. XV. 

•») Cat. ms. Bern. HI, p. 209 zu cod. 141, nr. 324, 

Haffen, Zur Geseliicht« der Philologie. 6 



82 Jacobiu BoDgarsias. 

selbst gemachten Korrekturen schliessen können, dass Bongars 
nicht nnr der Schreiber, sondern auch der Verfasser dieser Blätter, 
nicht gewesen zn sein scheint, sondern in Wirklichkeit gewesen 
ist. Ans dieser Schrift**) sehen wir deutlich, dass mit jenen zwei 
Pamphleten der Kampf noch nicht ausgefochten war, dass vielmehr 
Dohna ein Blatt Papier in drei Sprachen, Lateinisch, Französisch 
und Deutsch als Erwiderung auf Bongars' Entgegnung drucken 
liess, welcher dieser nun in vorliegendem Stücke geantwortet hat^ 
und zwar so, dass er diesmal jene übrigen Punkte, denen er das 
Misslingen des Feldzuges zugeschrieben hatte, fallen liess und sich 
ganz einfach an die Person Dohna's hielt. Und zwar wählte er 
dazu die geföhrliohe Waffe der kaustischen Satire: das Latein der 
Proklamation seines Gegners mag ihn unter Anderem dazu bestinmit 
haben, die erheiternde Form des Stils der dunkeln Männer zu 
wählen. Wenn man weiss, dass Bongars die lateinische Sprache 
mit Meisterschaft beherrschte, so dass, freilich arg einseitig, der 
Herausgeber seiner Briefe, welcher dieselben aber für den Dauphin 
in's Französische übersetzen musste — ein seltsamer Widerspruch! 
— die feine Latinität als ganz besonderen Vorzug hervorheben 
konnte, ja sogar Vergleiche mit Cicero u. s. w. anzustellen 
sich bemüssigt fühlen durfte, so macht diese in echtem und 
rechtem Küchenlatein gedachte und geschriebene Stilprobe einen 
ganz unsagbaren Eindruck. Es wird dadurch an Bongars eine 
Seite aufgedeckt, welche sich in seinen Schriften sonst nicht 
zeigt und der wir einen feinen, ungeahnten Zug zu seinem Por- 
trait entnehmen können. Dass neben Hieben der feinsten Sorte 
auch solche von stärkerem Kaliber in grosser Zahl auftreten, war 
ja durch den Stil der obscurorum virorum bedingt; gerade diese 
Färbung macht aus dem Ganzen das, was es sein sollte. 

Schon die Voraussetzxmgen sind drastisch. Ein eifriger 
Freund Dohna's und bitterböser Feind des frechen Angreifers 
seiner Herrlichkeit wendet sich unterthänigst und ehrfurchtsvoll 
an seinen Herrn xmd Meister und sucht diesen so gut es geht 
zu trösten. Schon lange habe er vorgehabt, seiner Herrlichkeit 
mannhafte Thaten zu beschreiben, aber es habe ihn eine Schrift 
abgeschreckt, so den Titel Responsio etc. geführt und weiss Gott 
wo erschien en sei. Das müsse doch ein recht schlechter Geselle 

••) Siehe Beilage IL 



JftcobuB Bongarsiufi. g^ 

sein, der das geschrieben habe. Freilich gebe es eine erkleckliche 
Zahl hochachtbarer Männer, welche behaupteten, das sei alles 
ganz wahr, was in jener Schrift stehe. Das glaube er aber gar 
nicht. Denn das sei ja unmöglich. Schreiber habe desshalb vor- 
gehabt, eine Antwort zu verfassen, und zwar ganz mit Benutzung 
der Dialektik und der Vernunftschlüsse in Barbara aus der Ab- 
theilung vom Unmöglichen. 'Und schon hatte ich so begonnen: 

Jeder Mensch, welcher ein guter Kriegsfeldherr ist, besiegt 
die Feinde und flieht nicht über die Mauern weg. Der Herr 
Fabian, Burggraf und Baron von Dohna ist ein guter Büegsherr. 
Also muss der Herr Baron von Dohna auch die Feinde besiegt 
haben und kann nicht über die Mauern fortgeflohen sein. 

Oder ich kalkulirte auch so: Jeder, der guten Wein liebt 
und trinkt, hat ein gutes Herz. Der Herr Fabian von Dohna 
liebt und trinkt guten Wein, also hat er ein gutes Herz. Und 
wer ein gutes Herz hat, ist ein guter Kriegsmann und aus einem 
gutem Kriegsmann wird ein guter Kriegsherr, Ergo!' — 

Der Verfasser giebt nun weitere Mittheilungen über den In- 
halt, welchen er dieser Vertheidigung zu geben beabsichtigt habe : 
vornehmlich könne schon der Name Fabian vom etymologischen 
Standpunkt aus betrachtet herrliche Aufschlüsse geben: denn der 
Zusammenhang Fabian's mit den alten Fabiem von Rom, von 
denen Livius so viel zu rühmen wisse, ein wegen seines Alters 
freilich etwas schwer verständlicher Autor, sei unbestreitbar. 
Der zweite Theil des Namens anus, sowohl lateinisch als griechisch 
beleuchtet, erschliesse eine Reihe von herrlichen Feldhermeigen- 
schaften. — Währe^d er mit einer solchen Schrift beschäftigt ge- 
wesen, sei ihm seine Herrlichkeit selbt zuvorgekommen, mit dem 
Druck eines Papierblattes in drei Sprachen. Das habe ihn vollende 
begeistert: gleich habe er eine neue Feder ergriffen, um Fabian's 
neue Thaten würdig zu besingen, und schnell habe ihm die 
Vergü'sche Muse den Vers diktirt: 

Vitra vinumque cano, Rheni qui venit ab oris. 

Da aber habe ihn ein junger Mann, ein recht guter Freund 
tind Verehrer seiner Herrlichkeit (Bongars!), besucht und ihm 
erzählt, dass eine Masse Leute den Inhalt des bewussten Blattes 
als einen verlogenen bezeichneten, aus den und den Gründen. 
Diese nun habe er sich gleich alle hübsch aufgeschrieben, um ja. 



g4 Jacobns Bongarsias. 

nichts zu vergessen, nnd bringe dies jetzt seiner Herrlichkeit dar. 
'Euer Gnaden werden es aber hoffentlich nicht übel aufnehmen, 
wenn ich ganz aufrichtig nnd offen und freimüthig schreibe. Denn 
wenn ich eine Krankheit hätte, wurde ich auch meinem Herrn 
Arzt alles sagen, damit er mich gut heilen könnte. So sage ich 
jetzt auch alles Eurer Herrlichkeit, damit sie mir gut antworten 
kann, was ich auf das zu erwidern habe.' 

Es folgen nun 11 Artikel, meist durch die ipsissima verba 
aus der, wie gesagt, nicht mehr vorhandenen Vertheidigungsschrift 
Dohna's eingeleitet, in welchen dieselben widerlegt werden. Der 
Verfasser referirt treulich und ungeheuer aufrichtig, nicht ohne 
bisweilen sich über eine solche Frechheit, über die er referiren 
müsse, zu skandalisiren. Am Schlüsse wird Dohna's Auffordemng, 
sein Gegner solle mit ihm Mann gegen Mann die Streitfrage ab- 
machen, zum Gegenstand der Kritik gemacht: Dohna kenne 
offenbar die Kegeln des Kartells gar nicht, da er nicht beige- 
schrieben habe, an welchem Ort und in welcher Zeit man ihn 
treffen könne. Uebrigens sei es fraglich, ob es überhaupt zu 
einem DueU kommen könne: . denn seine Herrlichkeit sei ein 
Schehn und sei so auf offener Strasse in Frankfart auf der Messe 
und auch in Heidelberg auf dem Marktplatz und überall in 
Deutschland genannt worden; mit einem Schelm aber habe, wie 
mit einem Kadaver, Niemand etwas zu thun, als der Schinder. 
'Diesem also empfehlen sie Eure Herrlichkeit'. 

Bedenkt man, dass Bongars unter dem unmittelbaren Ein- 
druck solcher Ereignisse, wie sie de Thou so anschaulich be- 
schreibt, diese Spottschrift abfasste, verbindet man damit femer 
eine Stelle in einem Brief von Bongars vom 3. Mai 1590*^), so 
vnrd man die Berechtigung dieser Satire kaupi bestreiten können. 
Damit wird natürlich auf die sonstige Wirksamkeit Fabian's von 
Dohna, namentlich in den späteren Jahren, kein Schatten ge- 
worfen. Vom berühmten Historiker Johann Gerhard Vossins 
existirt aus dem Jahre 1628 noch ein eingehender Panegyricus 



") Cod. Bern. 149 b nr. 36: Le prince (der Pfalzgraf von Heidelberg) 
n'ignore pas que le Roy depuys Tan 1587 n'a pas trop bonne opinion du 
Baron de Dona: lequel, comme.plusieurs pQnsent, bruslant d'un desir de ven- 
geance, ne peult avoir repos ny approuver aucune chose, qu'il ne se voye 
remis. 



Jacobus Bongarsiufl. g5 

auf Dohna, bei dessen Lektüre, so einseitig er auch gehalten ist, 
man doch den Eindruck empfängt, dass man es mit einer nicht 
unwichtigen Persönlichkeit zu thun habe*'). Die Uebertreibungen 
und Beschönigungen dieser Schrift sind freilich ziemlich mit 
Händen zu greifen, und man traut seinen Augen nicht, wenn 
man den Verfasser, nachdem er den Monat Mai als Geburtsmonat 
des Grafen angegeben, die Bemerkxmg beifügen sieht, es habe 
die AUmutter Natur, welche in allen Stücken gerecht und weise 
sei, absichtlich diese schönste Zeit des Jahres ausgewählt, um 
ihrem hochbegabten Zögling zu würdiger Stunde Hebammendienste 
leisten zu können. Auch dass er am 26. des Monats geboren 
worden, nur um einen Tag entfernt vom Festtage des heiligen 
Geistes, hat eine tiefere, symbolische Bedeutung: denn damit hat 
die Natur andeuten wollen, dass Dohna dereinst nicht für eine 
Juno oder einen Juppiter oder sonst einen heidnischen Götzen, 
sondern für den heiligen Geist zu wirken berufen worden sei. 
Solche Geschmacklosigkeiten entschuldigen sich nicht einmal da- 
durch, dass die Schrift den beiden adoptirten Söhnen Fabian's, 
seinen NeflFen Achatius und Christophorus dedicirt war. Wir 
dürfen uns daher nicht wundem, wenn hier die Affaire des 
Jahres 1587 für Dohna so günstig als mögUch dargestellt und 



*^) Er war im Jahre 1550 in Preussen geboren, einer angesehenen Familie 
enstammt, die ihren Ursprung bis auf die Zeiten EarFs des Grossen zurück- 
führte. Den Burggrafentitel nebst der Stadt Dohna an der Elbe und der 
Dohnaburg verlieh schon Ludwig der Fromme dem Ahnherrn der Familie, 
Eonrad von Urpach. Im sechzehnten Jahrhundert beüeuiden sich nicht weniger 
als 22 Glieder der weitverzweigten Familie, von der ein Spross im siebzehnten 
Jahrhundert bekanntlich auch das Bürgerrecht von Bern erwarb, in ange- 
sehenen Stellungen an fürstlichen Höfen. Fabian widmete sich nach mehr- 
jährigen Reisen in Italien und Frankreich im Jahre 1578 dem Dienste des 
Pfalzgrafen Kasimir und verliess denselben nur im Jahre 1581 auf kurze 
Zeit, um Stephan Bathory gegen die Russen beizustehen. Am pfölzischen 
Hofe, mit Kasimir und später Friedrich eng befreundet, verblieb er bis zum 
Jahre 1604; von da weg verlebte er den Rest seines Lebens in seiner Heimat 
Preussen, als Vertreter Joachim Friedrich's von Brandenburg, in dessen 
Dienst er sich vielen diplomatischen Sendungen — Yossius spricht von 34 
— unterzogen hat. Bei seinem im Jahre 1621 in Mehrungen erfolgten Tode 
hinterliess er eine Sammlung von Gebeten und Andachtsübungen, welch« 
Yossius unter dem Titel Suspiria et Preces in lateinischer Uebersetzimg seiner 
Lobschrift beigefügt hat. 



86 Jacobus Bongars us. 

dem bösen Missgeschick — trotz jenen obengenannten günstigen 
G^burtsanspizien — dabei eine äusserst dankbare Rolle zngetheilt 
wird. Daher auch die maasslosen Ausfälle gegen die Verläumder 
und Neider grosser Männer, die das Strahlende zu schwärzen 
liebten. Zu diesen wird natürlich auch Bongars gerechnet, jedoch 
fand es Vössius gerathener, seinen Namen zu verschweigen.*®*) 

Welchen Ausgang dieser Zwist hatte, wissen wir nicht. Da- 
gegen scheint aus dem Umstand, dass Vossius enge Freunde 
Bongars', wie Lingelsheim, Peucer, Camerarius zugleich als solche 
Dohna's bezeichnet, geschlossen werden zu müssen, dass mit den 
Jahren eine Aussöhnung stattfand, zumal da Dohna bis zum 
Jahre 1604 am pfalzischen Hof zu Heidelberg in geachteter 
Stellung verblieb, während zur nämlichen Zeit auch Bongars zu 
demselben in den freundschaftlichsten diplomatischen und persön- 
lichen Beziehungen gestanden ist. 

Hatte Bongars so auf eine hervorstechende Weise seine Er- 
gebenheit gegen seinen Dienstherrn an den Tag gelegt, so wird 
man sich nicht wundem, dass ihm der KöWg auch fernerhin auf 
lange Jahre hinaus sein Vertrauen schenkte. So verharrte er 
denn in der Eigenschafk eines Geschäftsträgers desselben mit zeit- 
weisen kürzeren Unterbrechungen") bis zu seinem Tode, bald als 
Attache eines Andern, bald als wirklicher Gesandter,'*) einmal 



««») G. Vossü opera ed. AmsteL 1699, IV p. 16: Gallos igitur ille, qui 
nomen dissimulans (etsi ne sie qaidem ignoretur) ezistimatioDi Dhonani palam 
insidias straft, viri sane egregii nomen poterat obtinere, nisi alienis insoltare 
laudibtts maluisset .... Nee impune tulit obtrectator, quem Fabianns emissa 
in publicum apologia, atque id tum Gennanico tum Latino sermone, abunde 
confutavit. Simul enim et ad edendum nomen scriptorem eum provocavit 
et famae suae decus adversus illum praestitit illaesum. 

**) Man vei^ieiche z. B. einen Brief von Lingelsheim an Bongars vom 
7. August 1605 (cod. Bern 141, nr. 69): De recepta dignitate tua si quid 
scripsi, aberravit mens: non enim hoc volebam, quasi fände audivissem, um- 
quam tibi ademptam dignitatem fuisse, sed hoc volebam, munus te rursus 
prisünum obiturum, quod summa cum tua dignitate gesseras, et in eo non 
tarn tibi gratulor, quam reipublicae. 

'^*) Brief Bongars' an G. Stuckius Kai. Oktobr. 1600 p. 30 coU. Lingelsh. : 
Ambassadoris titulum, quem mihi tribuis, non agnosco; legatorom nos habe- 
mus varios gradus et suis nominibus notamus. In cod. Paris. 7125 nr. 78 
(November 1602). heisst er Ordinarius legatus. 



Jacobiu Bongarsius. 87 

in Dänemark^^) und England,'*) die meiste Zeit aber in Deutsch- 
land bei den dentsehen Fürsten und Städten.'*) Nur einmal, im^ 
Jahre 1596, gedachte Bongars ernstlich, die diplomatische Garriere 
aufzugeben, da er am Anfang des folgenden Jahres sich nach 
sechsjähriger Verlobung verheirathen undfarderhin nur den Studien 
leben wollte.'*) Aber der plötzlich eintretende Tod seiner Braut 
Odetta Spifama von Chalonges'*) bestinmite ihn, auf dem einmal 



^*) Von 1589 weg: die Belege dazu finden sich in cod. Parisin. 7125, 
«iehe oben Anm. 4, femor in cod. Bern. 149 b nr. 16—32 etc. (vergl. meinen 
Katalog der Bemischen Handschriften p. 218 seq.); dazu die Instraküon 
Turenne's In der Briefsammlung von 1695 Band II. 

^*) Vergl. den Brief Bongars' an Fresnes (cod. Bern. 149 b nr. 10), siehe 
unten Anm. 236. 

^') Die Belege hierfür stehen 1, in den SBfinden M^moires de Bongars 
der Pariser Bibliothek (siehe oben Anm. 4); 2, in den Gesandschafts- 
instniktionen des cod. Bern. A 42 (siehe oben Anm. 3); 3, in den Briefsamm- 
limgen der codd. Bemn. 141 und 149 b; 4, in den codd. Bemn. 139, 140, 
144—147, welche Briefe, Excerpte, Aktenstücke u. dergl. enthalten: der 
Band 147 untfasst lauter Schriften zur jülich-clevischen Frage. 

'*) Brief an Peucer XI. Dec. 1596 (cod. Bern. 149 b nr. 856): Alias 
iam totus in nuptiis sum: de quibus nihU ad te scripsi antea, nisi postremis 
meis (invitatus penultimis tuis), quia incerta diu res fiiit et dilata, dum ego 
ndssionem a Rege meo postulo et exspecto, illa autem modo negatur, modo 
differtur. Reddere me certe otio et diu derelictis libris cogito fractus tot 
circumcursitationibus et pertaesus publicae inertiae. Itaque si quid a Rege 
impetro, abdo me in latebras cum soda reliquae vitae. &rief des Casaubonus 
an Bongars nr. 63 XIV Kai. JuL 1596: Quid vis tibi? quando legi naturae 
parebis et avti ßpotoS ßpoxov Scuasic;? .... Quo nomine simul utrique toto 
pectoris- affectu gratulor et ut ea res tibi tuaeque non iam speratae, sed pactae 
«t sponsae bene eveniat, supplez D. 0. M. oro quaesoque. Er theilt ihm 
femer mit, dass sich sein künftiger Schwiegervater in Genf bereits reisefertig 
gemacht habe, um ihm seine Braut zuzuführen, da Bongars von Deutschland 
nicht abkommen kOnne. 

'*) Der Heirathskontrakt, Fieitag den 28. Mai 1596 zwischen 10 u. 11 Uhr 
Vormittags unterzeichnet, befindet sich in cod. Bern. 143, nr. 28; Bongars 
heisst in demselben: seigneur de la Ohesnaye, agent pour la maieste Royale 
de France vers les tres illustres princes et estats d^Allemagne. Den jfihen 
Tod seiner geliebten Braut schildert er in einem Brief an Job. Gnil. Stuckius, 
3. Febr. 1597, cöU. Lingelsh. p. 7: Non teneo me, quin gravissimi doloris 
^^ partem efifundam in amicum sinum tuum. Erepta est ipso die, qui 
nuptiis dictus erat, amata mea Odetta Spifama G^alongia. Mutuus nos amor 
devinxerat fere sezennium. Nuptias vero utrinque optatas peregrmationes 
lueae et regia negotia hactenus impediverunt. Et postquam missionem a rege 



88 Jacobns Bongarmas. 

und zwar mit offenbarem Erfolg betretenen Wege weiter zu gehen. 
Eine königliche Instruktion vom Februar des Jahres 1599, welche 
ihn mit neuen Vollmachten als agent ordinaire pour les affaires 
du roy en AUemagne austattet, betont ausdrücklich, dass der 
König alle Ursache habe, mit seiner bisherigen Haltung zufrieden 
zu sein.'*) Und wirklich stand Bongars, obwohl er für die 
Schwächen des Königs nicht blind war") und besonders unter seiner 



non impetro, impetro ab ea, ut duce parente iniquissima tempestate molestis 
simis et cum periculo itineribos in Germaniam ad me se referret. Locus 
dictus conventui nuptiisqae Basilea; sed lila snperatls moloBtiis omnibos ut 
Monbelgardom venit et me detineri Argentinae neqae ipsi obvimn ante octi- 
duum posse cognovit, eodem spiritu efficere, quod restabat itineris. Argen- 
tinam nsque volait Excepta summe gaudio et a me et ab amicis, et quia 
abesse mihi tum temporis Argentina non licebat, nuptias feicere ibidem placuit 
Dum comparantur omnia, ingerit manimi Deus et; octavo postquam advenerat 
die febri correpta quarto demum post beatam axümam coelo reddidit, cum 
duabus aut tribus ante boris primum pestilentem esse morbum cognovissemus. 
In einem elogium auf Odetta (cod. Bern. 149 b nr. 326 u. 143, nr. 30) spricht 
sich Bongars folgendermassen darüber aus, cod. 149 b nr. 326: ipsa artes 
omnes, quae virginem nobilem decent, vere dico, excellenter docta e sinu 
viduae Domini de la Nove, feminae praestantissimae et sedulissimae, ad nos 
emissa, cum excedere Germania Regis mei me et negotia et imperium veta- 
rent, post amorem sexennium ipso nuptiarum die rapta mihi periit, und cod. 
143, nr. 30: ipsa, inquam, hausto pestilenti spüntu in complexibus atquQ 
osculis misere amantis et iam amentis Bei invocans per Christum donunum 
misericordiam puram pulchramque ammam coelo beata reddidit, mihi corpus 
reliquit exsangue exsangui et non nisi fine meo finiendom dolorem. Bongars 
War bis in^s Innerste erschüttert, vergL die Briefe an Gamerarius, nr. 150, 
152 u. 158 ed. Spanheim, an Fresnes .cod. Bern. 149 b nr. 10, an Lingels- 
heim p. 31 coli. Lingelsh., den Schluss der Vorrede zu den inscriptiones 
Hungaricae und die Briefe von Casaubonus an Fresnes nr. 128 und an Bon- 
gars nr. 131. 

^*) Cod. Bern. A 42, nr. 9: Le Roy envoyant presentement en Allemagne 
le S. de Bongars, son agent ordinaire pour ses affaires au dit pays, pour y 
reprendre le soing et continuer celuy, qu'il a eu jusques apresent de la con- 
duite d^icelle, dont sa majest^ est a bon droit tres contente « . . 

^^) Brief an Gamerarius nr. 95 p. 225, 25. Junii 1595: Gognosces . . . 
non adeo perditum esse regem nostrum, ut nuUa de eo reliqua spes sil Yir- 
tutis in eo non igniculi solnm, sed flammae vivunt vigentque. Hoc eo dico, 
quod nonnulli e praedpuis vestroram principum consiliarüs occulta, sed tarnen 
prodente se voluptate afficiantur, cum adrodere optimi principis famam pos- 
sunt. Optimi dico: nam juratus teste Deo dixerim, meliorem sol non videt 
Quidam etiam convivia in horas protrahunt narrationibus et ü&bolis, quibus 



Jacobos Bongarsiofl. 89 

» 

ewigen Geldnoth selbst stark zu leiden hatte, doch bei jeder Ge- 
legenheit treu zn ihm nnd vertheidigte ihn anf jegliche Weise/*) 
Aber auch Deutschland war ihm lieb und theuer geworden.'*) 
Nicht nur handhabte er die deutsche Sprache mit Gewandtheit, 
sondern er fühlte sich auch daselbst allein heimisch, da ihn zahl- 
reiche Freundschaftsbande mit Gelehrten, Staatsmännern und 
Fürsten an Deutschland fesselten. Nur mit der zerfahrenen, par- 
ükularistiBchen Sonderpolitik der deutschen Staaten kennte er 
sich nicht recht befreunden.^) Bei dieser Stellung zu Deutsch 
land begreift es sich, wie so Gasaubonus bei Bongars' Tode sagen 
konnte, dass, wenn er dort gestorben wäre, man seinem Begräb- 
niss weit mehr Ehre erwiesen haben würde, als dies nun in 
Frankreich geschehen sei.^^) Schreibt doch Bongars selbst in 
einem Brief an den Pfalzgraf Neuburg :**) 'Zehenjährig bin ich in 
Theutschlandt kommen, habe biss auf den heutigen Tage viel 

hoc volunt, perditum esse voluptatibus: nee pace nee belle quidquam ab eo 
sperandum memorabile. Quosdam illos nonunare possim, tibi notos. Et post- 
qoam ira desedit» lidere illos labet miseros homines . . . Sed vitia esse regi, 
fateor et doleo, nimiuin mnlta graviaque, sed virtates e contra plures maiores- 
qne in illo notare licet cuilubet VergL ep. nr. 72. 

^^) VergL den Brief an Pfalzgraf Nenbnrg cod. 149 b nr. 78. Siehe unten 
Anm. 241. 

^*) Brief an den Kanzler von Heidelberg 24 Aoust 1599 (cod. Parisin. 
7125 nr. 119): Je scay q'U y en a qui estiment que je me mesle trop soa- 
vent aux affaires d'Allemagne. Je leor respons, que Paffection, que j^ay au 
bien public et au repos de ces Princes, m'y pousse. Et pleust a Dieu, que 
ceux la hissent portez d'une semblable volonte que moy. Le public en 
Beroit mieuz. 

••) Brief an Peucer, cod. Parisin. 7130 nr. 195 5, Jan. 1601: Fuit tem- 
pus, cum putarem etiam privato mihi et tutiorem et dulciorem in Germania 
vitam futuram, quam alibi usquam. Et tum nonnulli esse videbanhir, quibus 
erat Reip. cura nonnuUa. Hodie postquam video sua quemque consectari 
et sibi vivere et torpiter quidem atque foede vivere, publicae rei eos, qui 
tot! esse in ea debebant, ne minimam quidem cogitationem suscipere: alia 
onmia agere potius, quam ea, ad quae sunt a Deo vocati atque hominibus, 
tum ego abiecta de mediocri et tolerando Germaniae statu spe omni libera- 
tum me hoc munere quam primum cupio, ne.spectator esse cogar servituüs 
extremae, in quam sibi ipsis hi homines compedes et manicas adaptant, con- 
flaut, excudunt, fabri ipsi fortunae suae. Trotzdem hat er sich schliesslich 
in Deutschland zur Ruhe gesetzt. 
'*) Siehe unten Anm. 261. 
**) Cod. Bern. 149 b nr. 78. Siehe unten Anm. 241. 



90 Jaeobns Bongarsius. 

« 

mitt Theutschen Edelen vnnd vnedlen conversirt. Ist mir vonn 

ihnen vielliebB vnndt gnets widerfahren, habe ihnen dargegen sowol 

ihn Franekreich, als in anderen orten, ohne rhnm geredt, meinem 

▼ermdgen nach alle Ehre vnndt Frenndtschafft bewiesen ynndt 

ertzeigt, auch etlichen, wo es die gelegenheitt gegeben, woll ge- 

dientt. HofFe, es wirdt keiner vber mich zu klagen haben vnndt 

werden woll ettliche sein, die mir auch etwas gutts nachsagen 

werden.' Man sieht ein, dass ein solcher Mann anch bei den 

Höfen, an denen er zu wirken hatte, wohl angesehen sein mnsste.") 

Dass er überall mit feinem Takt verfahr und durch eine besonnene 

Diplomatik das gute Einvernehmen zwischen den Staaten', bei 

denen er akkreditirt war, und seinem Könige aufrecht zu erhalten 

bemüht war, sieht man aus einem interessanten Fall, den er 
seinem Freunde Lingelsheim mittheilt.®*) Mit dieser Stellung war 

auch eine bedeutende Charge am Hofe selber verbunden: er ge- 
hörte zu des Königs geheimen Käthen und nächsten Vertrauten.®') 
Aber auf die Länge hin konnte der Mann, dem die Wissen- 
schaft so sehr an's Herz gewachsen war, an dem unstäten Leben, 
das sich an seinen Posten knüpfte, nicht Gefallen finden. Viel- 
fach wüncht er dieser drückenden Fesseln ledig zu werden,^) ja 



••) So schreibt am letzten November d. J. 1589 der König Christian IV. 
von Dänemark an Heinrich IV. (cod. Paris. 7125, nr. 9): Reliqua, quae Se- 
renitatem vestram scire voliunus, ex generoso ac nobili Jacobo Bongarsio, 
eiusdem oratore, plenius intelliget. Quem non dubitamos pro summa ingenii 
prudentia ac dexteritate, quam in explicanda Serenitatis vestrae sententia 
nobis summe comprobavit, nostrum . . . responsum vicissim simili fide apud 
Serenitatem vestram relaturum. Aehnlich lautet ebendaselbst nr. 10 der 
Brief der Königin Sophie von Dänemark und nr. 11 derjenige der dänischen 
Minister an Heinrich IV. Für das freundschaftliche Verhältniss zu den 
andern Fürsten finden sich im Briefw^echsel zahlreiche Belege. Yergl. auch 
unten Anm. 248. 

'*) Cod. Paris. 7128, nr. 46 aus dem J. 1599: Responsum mihi Ger- 
manicum traditum est: id ad regem mitto cum interpretatione Gallica, cuius 
molestiam suscepi lubens, ne quis exactior interpres turbaret aliquid. Mit!- 
gavi, quae duriora videbantur, et in litteris ad regem meis ita omnia exposui, 
ut et fidei meae et studio in rempublicam satisfactum putem. 

••) In der Instruktion vom J. 1609 (cod. Bern. A 42, nr. 12) heisst er: 
conseiller et maistre d^hostel ordinaire du Roy. 

^) Z. B. in dem Brief an Lingelsheim cod. Paris. 7128, nr. 62 vom 
20. Junii 1599: . . . . me homulum, qui iam pertaesus publicorum negotiorum 



JacoboB Bongarsios. 91 

er bezeichnet im Jahre 1604 seine Stellung sogar als eine Sklaverei, 
welche sich mit seiner Würde nicht vertrage und der er sich bei 
der ersten besten Gel^enheit entziehen werde.") Und so nahm 
er denn, nachdem er noch im Jahre 1609 bei der Lösung der 
Jülich-Cievischen Erbfrage wieder als Gesandter mitgewirkt,**) 
im folgenden Jahre seinen Abschied.««) Aber die Hoffnungen seiner 
Freunde, welche in diesem Entschluss die frohe Gewähr sahen, 
dass diese freiwillige Müsse nunmehr ihnen selbst und den Wissen- 
schaften zu Gute kommen werde, sollten nur zum Theü sich er- 
füllen. Freilich erschienen gleich im Jahre 1611 die zwei ersten 
Bände des grossen historischen Sammelwerkes: Dei gesta per 
Francoß, aber das Erscheinen des dritten, bereits fär den Druck 
zurecht gelegten Bandes erlebte Bongars nicht mehr: Ende Juli»') 

otium et latebras votiß et piecibus persequor nee assequor. Dabit et otium 
Deus aliquando, qui me iam tot annos molestissimis negotiis excercet. 

*') In einem Brief an Lingelsheim (cod. Paris. 7128, nr. 230) vom 
16. Februar 1604: Mihi in solas terras abire constat quamvis liceat amplo 
a Rege stipendio cum dignitate vivere. Sed compedes omnes, etiam has 
anreas, quas mirantor, quafi sectantor et ambiunt omnes, ego refugio. Nee 
vid^iur nlla esse posse cnm dignitate coniuncta servitus. Vergl. auch den 
Brief Lingdsheim's nr. 56 coli. Ling. p. 195 vom 24. April 1605. 

^ Tergl. d. 97. Brief von Lingelsheim an Bongars vom 24. Mai 1609, 
coli. Ling. p. 259 und cod. Bern. 147. 

*•) Brief von Lingelsheim an Goldast (Goldasti ep. CCCXXXV p. 397) 
vom 23. Febr. 1610: Bongarsius noster Lutetiam repetüt ibi excussurus onus, 
de quo iam diu questus, ut se reddat otio literario, ex quo magnos fructus 
in publicum mihi spondeo. 

*^) Moreri dictionnaire s. v. Bongars nennt den 29. Juli als Todestag, 
liegen scheint der Umstand zu sprechen, dass bereits den ersten August 
von London aus Casaubonus darüber Daniel Heinsius Bericht erstattet, nr. 
695: Amisimus nuper vel praemissimus potius Bongarsium virum omni lau- 
datione nudorem. Beatum illum, qui non vidit mala patriae, quae parant 
dao genera hominum, Jesuitae etc. Andererseits scheint die Angabe von 
Lothhok, der mit Berufung auf PEurope illustre etc. Paris 1777 den 19. Juli 
nennt, den Tag zu früh anzusetzen. Er starb ganz unvermuthet, ohne lange 
AJunkheit, nach dem Brief des Casaubonus an Lingelsheim vom 5. August 
1612, m:. 699, siehe unten Anm. 261. Selbst in diesen seinen letzten, der 
litterarischen Müsse gewidmeten Lebensjahren müssen ihm noch einmal diplo- 
luatische Aufgaben angetragen worden sein, nach einem Brief von Lingels- 
heim vom 6. Martii 1611, coli. Ling. p. 299. Bongars schützte jedoch sein 
•^ter vor und die Abnahme seines Gedächtnisses, was er auch in der Vor- 
ige zum ersten Band der gesta Dei offen ausspricht: Peccant ipsi auctores 



92 Jacobas Bongarsiiu. 

1612 wurde er plötzlich in Paris weggerafft, während Gasanbonns 
noch wenige Tage vorher von ihm einen seine baldige Rückkehr 
nach Deutschland anzeigenden Brief erhalten hatte. 

Obwohl Bongars durch seine diplomatische Beschäftigung in 
seinen Studien, die er in jeder freien Stunde wieder aufriahm,*^) 
vielfach unterbrochen, manche Jahre hindurch sogar von denselben 
ganz abgezogen wurde,**) so gab ihm doch andererseits gerade 
dieser häufige Wechsel des Aufenthaltsortes, die vielen Reisen in 
die entlegensten Gegenden die beste Gelegenheit, durch Nach- 
forschui^en und Sammlungen seine Sehnsucht nach Büchern und 
Handschriften zu befried^en. Namentlich kamen die kirchlichen 
Wirren in Strassburg, der sogenannte Karthausenstreit, welcher 
auch eine Aeufihung der klösterlichen Handschriftenschätze zur 
Folge hatte,") seiner Bibliothek zu Gute. 

Diese Bibliothek, welche nach Bongars' Tod an Zahlungsstatt 
für Summen, welche ihm sein langjähriger Frexmd und Banquier, der 
Juwelier Rene Gravisset'*) von Strassburg geliehen, in Besitz von 



saepissime aut memoria ant festinatione aut ignoraatia. Nobis nostra ut. 
condonet lector, per humani mgenii omnibas communem imbedllitatem peti- 
mus, quam in oobis multis rationibus increvisse sentimas. Est onme boc 
scientiae genus diligentiae et memoriae: et haec quidem nos deficit; illam 
tarn ezactam abbibere animus non est, ne in hoc otio grato nimis negotium 
ipsi nobis grave et ex eo ingratum nimis imponamus. 

") Brief an Peucer coli. Ling. p. 92 von Basel 15. Sept 1609: Et quo- 
niam vitam bic vivere, quam poeta dilaudat, rusticam non datur hoc tempore, 
libris otium oblectabor fidis sodalibus. 

*>) Cod. Parisin. 7128, nr. 132, in einem Brief an Schottus, 4.0ct 1599: 
Jam . . . multis annis barbarus sum nee bonum ullum auctorem attingere 
per haec negotia licet. 

••) Vergl. hieriiber Sinner cat. mscr. Bern. I praef. p. VII. 

^*) Die Summen, welche Bongars an Gravisset schuldete, war jedoch nicht 
er schuldig, sondern Heinrich IV., dessen Saumseligkeit im Zahlen seinen Ge- 
sandten genöthigt hatte, die Hülfe Anderer anzusprechen, wie deutlich auB 
folgendem Briefe hervorgeht, den er (angeblich im J. 1610) von Strassburg 
aus an den König schrieb (Ausgabe von 1695 tom. H p. 677 nr. XXIX, cod. 
Bern. 149 b, nr. 1): Je suis derechef requis des Seigneurs de cette ville de 
supplier V. Majest^ tres humblement, de vouloir faire a Monsieuj Gravisset, 
present porteur, le contentement, que ses Services meritent, qui l'ont mis en 
une necessit^ de la quelle 11 ne peut sortir, si V. Majest4 n'ordonne, qu^ü 
soit pay^ nettement de ce, qui lui est deu d^ si longtemps et si legitimement 
Les voyages et la despense, qu'il fait a la poursuite de son payement, ein- 



JaeobuB Bongarsiiu. 93 

dessen Sohn Jakob^) übergegangen und später von diesem nm die 

portent et nrangent ce, qu^il tire par pieces, et les interests, qu^on luy dispute, 
sont interests, qu'il a payez et paye tons les joors. Ses Services et la bont^ 
de y. liajeste le rendent assez recommendabie et je ne puis rien apporter da 
mien en sa recommendation, que des paroles, que je n^ay peu refdser a la 
requeste de ces Seigneurs, ny aux merites, desquels il a oblig^ plusieors ser- 
viteors de Y. Majestd et moy particolierement, qui n'ay icy depais plosieurs 
annees autre recours, que luy, sans lequel j^eusse, 11 y a longtemps, estö 
contrainet de quitter cette Charge. Gravisset hatte sogar zu 16 und 18 Pro- 
zent Geld au&ehmen müssen, um. den Ansprachen des Königs und seiner 
Beamten zu genügen, vergl. 1. 1. nr. XXX (a monsieur de YiUeroy): On luy 
(Gravisset) debat les interests, lesquels je s(^y, qu'il a paye a seize et paye 
encores a huict et dix pour cent. Aehnlich äussern sich ebendaselbst die 
Briefe nr. XXXI (a monsieur le Duc de Rosny), XXXQI (an Villeroy) und 
XXXIV (an Sancy). Ferner Uest man in einem undatirten Brief des cod. 
Bern. 149 b nr. 5 von Bongars an Rosny: Obnixe itaque eam (sc. Tuam 
Reverentiam) rogarem, ut iustas eius querelas audire benigne et laboranti 
a mrilin ip ferre velit et liberare eum velit tandem tot peregrinationibus, ad 
quas velut ad saxum Sisyphus videtur esse damnatus und nr. 6 an denselben: 
... et speramus, si anno praeterito fnictum aliquem cepit profectionis suae, 
hoc ipso plane ei satisfactum iri fide regia secundam litterarum et chirogra- 
phorum, quae exhibet, sententiam. Vergl. ebendaselbst die Briefe nr. 7 an 
Sancy, nr. 8 an Bouillon, nr. 9 an Villeroy. Es beschäftigt sich damit auch 
der Brief nr. 17 des cod. Bern. 141 von Bouillon (Henri de la Tour) an 
Bongars vom 4. Juni (sine anno) : comme je partois de Paris, on me dit, que 
ie sire Gravisset (Sinner cat. cod. Bern. I praef. p. XDI zitirt f&lschlich le 
Sire de Gravisset) y devroit ariver: il laura fet an uug temps tres mal propre, 
auquel les estats sont fets et ou les aureilles an matiere dargent sont le plus 
fermees aus choses pour justes quelles soyent. Dass Bongars in Strassburg im 
Hause Gravisset's wohnte, scheint Mabülon (vergl. Peter Daniel, oben p. 9, Anm. 
^1) anzudeuten: der Heirathskontrakt mit Odetta Spifama von Chalonges war 
in der That in dessen Hause unterzeichnet worden (cod. Bern. 143, nr. 28). 
Dass nicht nur geschäftliches Interesse, sondern auch innige Freundschaft die 
Männer verband, kann man aus der Bemerkung Bongars^ schliessen (cod. 
Paris, nr. 7130, nr. 293, an Lingelsheim 12. Aug. 1601), er sei durch Gravisset's 
Fürsorge und Gottes Hülfe von einer äusserst gefährlichen Krankheit gerettet 
worden: Lobbetii nostri morbo graviter afficior. Dysenteria laborare scribit 
Gravissetus, morbo illa aetate periculosissimo, quo me hoc ipso mense laborasse 
et vix ereptum Dei misericordia studio Gravisseti memini. Auch wird er von 
Lingelsheim (p. 152 coli. Ldng. vom 18. Sept. 1601) Bongars' assecla genannt. 
•*) Derselbe studirte unter Lingelsheims Leitung in Heidelberg: Brief 
von Lingelsheim an Bongars vom 6. Mai 1607 (nr. 74 coli. Ling. p. 226): 
Salveat et Gravissetus, cuius filius mihi curae est; praeceptori classico ipsum 
commendavi summo studio: omnino confido publicum illum ludum et aemula- 
tionem aequalium incensurum magis magisque Stadium,] quod in Friderico 



94 JftCobus Bongarsiaft. 

Gegengabe des Berner jBüiigerrechts im Jahre 1682 der Stadt Bern 
geschenkt worden ist,**) bestand aus etwa 3000 gedruckten und 
gegen 500 handschriftlichen Werken.") Da jedoch nach Bongars' 
eigenem Zeugniss,*®) was auch von Casaubonus bestätigt wird,»») 

meo ezpertas sum, und vom 5. März 1609 (cod. Bern. 141, nr. 60): Gravissetus 
et Delfinus superioribiis diebus in coena athletas se egregios in Grammaticis 
apnd me praestiterant. Bene valent et officium taciunt. Ein ziemlich hungriger 
Brief eines Erziehers des jungen Gravisset, Namens Ramsay (über ihn spricht 
öfters Lingelsheim in seinen Briefen) an Bongars findet sich in cod. Bern. 
141, nr. 279 vom 31. Dec. 1610: Je suis bien aise de estre parsaad^ par 
si grand parsonages, que vous, Monsieur, Monsieur Lingelhem et Monsieur 
Godefroid et Monsieur de Avanges, a me remestre a la discretion et bonne 
volunt^ de Monsieur Graviset. Jay toutefois insere une apologie de ma de> 
mande aux meilleurs termes quil mestoit possible pour prouver, que je nay 
rien accordö si non pour la tierse de mes paines • . . Fant il, Monsieur, par- 
donn^ a Monsieur Graviset quelque chose qui est si liche, puisque j^ay en 
de plus povres en ceste ville, qui mont paye 400 lib. francois pour quatre 
mois .... Jay eu a Basle cent florins pour quatre mois une beure le jour 
et souvant 4 ducats le mois . . . II ne sagist point dun mois, mais de dix 
neuf, non de une heare, mais de plusieurs le jours, non point de quatre joors la 
sepmaine selon la coustume de ceux, qui lisent, mais toute la sepmaine, non point 
en chose profitable a ma vocation, mais a la pousiere grammatique. Schliesslich 
verlangt er 50 Dukaten. Dass Jakob Gravisset durch testamentarische Verfü- 
gung rechtmässiger Besitzer der Bongarsischen Bibliothek geworden war, sieht 
man ans den in der Vorrede zum neuen Handschriftenkatalog p. XXVQ, 
not. 58 und 60 mitgetheüten Aktenstücken: schon Mabillon (vergL oben 
S. 10, A. 21) spricht von einem Testament Weiteres über denselben a. a. 0. 
p. XX seq. 

**) Die näheren Nachweise über die Ankunft der Bibliothek in Bern, 
welche durch allerlei interessante Zwischenfälle bis in die Mitte des Jahres 
1632 hinausgezogen wurde, sind in der Vorrede zum neuen Katalog der 
Berner Manuskriptensammlung p. XXVI seq. mitgetheilt worden. 

*^) Diese werden in grossen Zügen angefahrt in der Clavis bibliothecae 
Bongarsianae, welche im Jahre 1634 zwei Berner Sdiolarchen, Konrad Schoppins 
und Samuel Hortinas zusammengestellt haben (Manuskript^ cod. Bern. A 5). 
Die gedruckten Werke sind später der Büchersammlung einverleibt worden: 
die Handschriften bilden zusammen mit etwa eben soviel seit früherer Zeit 
vorhandenen oder in späteren Jahren hinzugefugten Bänden die bibliotheca 
Bongarsiana im engeren Sinne. 

^) Brief an Lingelsheim vom 9. Juli 1604 von Strassburg (cod. Parisio» 
7128, nr. 247): Mensem hie subsistere constitoi ad libros, quos hie habeo, 
certo ordine in cistas componendos, und ibid. nr. 127 vom 30. August 1600 
an Paludius (?) : Excutere libros meos sparsos hinc inde non possum. 

••) Brief an de Thou nr. 698 über Bongars' Tod, IH Non. Aug. 1612: 



Jacobus Bongarsins. 95 

die Bibliothek an verschiedenen Orten zerstreut war, so ist es 
nicht unmöglich, dass ganze Partieen und einzelne Stücke der- 
selben verloren gegapgen sind oder anderswohin 'gerettet' worden. 
So ist manches Buch und manche Handschrift, welche Bongars 
sicherlich besessen hat, in seiner in Bern liegenden Verlassen- 
schaft nicht, wohl aber an anderen Orten nachzuweisen:"") anderes 
ist spurlos verschwunden/**) Dass dagegen die Handschriften in 
Strassburg zurückgeblieben imd vom Kurfürsten von der Pfalz 
angekauft, nach Heidelberg gebracht und später in den Vatikan 
transportirt worden seien, ist eine oft wiederholte, aber durchaus 
unbegründete Behauptung, deren Erfinder Mabillon ist/") 

Schon frühe hatte Bongars mit dem Sammeln von Büchern 
und Handschriften begonnen: doch den wichtigsten Zuwachs er- 
hielt seine Bibliothek unstreitig im Jahre 1603 bei P. Daniel's 
Tod."*) Um 1500 Livres sollen nach Mabillon"*) Bongars und 
Petau dessen Bücher zu gleichen Theilen an sich gebracht haben. 
Daneben hatte sich Bongars im Jahre 1596 Einiges aus der 
Bibliothek Sylburg's erworben, ohne sich durch die hohen Preise, 
welche ihm die Erben stellten, abschrecken zu lassen."') Im 

Habuit bibliothecam iiistructissunam, sed variis locis diBsipatam: eam coliigi 
cupio a D. Petavio, ne is thesaurus Gailiae nostrae pereat. 

^*o) Z. B. der Bongarsianus I des Caesar in Amsterdam, vergl. Nipperdey 
prolegom. ad Caesarem p. 39: Antequam Amstelodauum perveniret, ubi 
nunc servatur, Petri Danielis, Jacobi Bongarsii, Sixtini, Sixii fuit. Manches 
mag ein ähnliches Schicksal gehabt haben, wie Peter Daniers Glossarium, 
das er Commelin geliehen hatte, vergl. P. Daniel, oben p. 13 Anm. 33. 

^®^) Z. B. die Ausgabe des Yalerius Maximus, welche Goler unter Bongars 
Beihülfe im J. 1602 besorgte, und manche im Briefwechsel erwähnte Hand- 
schrift. 

^•*) Vergl. Peter Daniel, oben p. 10, Anm. 22. Moreri (dictionnaire s. v. 
Bongars) lässt allerdings einen Theil der Bibliothek nach Bern kommen, je- 
doch nur die gedruckten Bücher, während die Handschriften in Strassburg 
zurückgeblieben seien. 

^®*) Brief Bongars' an Lmgelsheim vom 23. Juni 1630 aus Paris (cod. Bern. 
149 b, nr. 197): Interim Aurelianum me conferam ad reliquias visendas 
xei familiaris, sed trahit me maxime P. Danielis bibliotheca. Von derselben 
ist oben S. 10 u. f. ausführlich gehandelt. 

"*) Vergl. Peter Daniel, oben p. 9, Anm. 21. 

^*') Brief Bongars' an Lingelsheim, coli. Ling. p. 34, 17 Martü 1596: 
Be libris, si qui mihi forte apud Sylburgium fuennt, quod operam tuam 
äinice offers, et überaliter facis et iam non invitatus scripsi ad te, und Brief 



96 Jaoobus Bongarsias. 

Jahre 1604 endlich gelang es ihm, die Reste der Bibliothek des 
Cxdacins der seinigen einzuverleiben. *Dn wirst dich wnndem', 
schreibt er hierüber an Lingelsheim/**) ^dass gerade tan diese 
Zeit ich Mann des Hofes, dem obendrein die Geldmittel nicht 
allzu reichlich fliessen, weite Reisen unternehme, — um mein Geld 
för vergilbte und halbzerfressene Bücher wegzuwerfen. Aber ge- 
rade auf Solches ist meine Habsucht gerichtet, und ich bereue 
auch weder die Mühe, noch die Auslagen, die ich gehabt'. Und 
ein anderes Mal**') meint er, die Atmosphäre des Bücherstaubes 
sei ihm vier süsser, als der erstickende Qualm des Hofbrodels. 
Damach wäre die Ausbeute doch noch ziemlich befriedigend aus- 
gefallen. Es sind meistens Drucke mit Varianten oder sonstigen 
Noten. Die Hauptmasse der Cuiaciana war freilich schon längst 
in andere Hände übergegangen:"*) übrigens war sie nach Scal^er's 

des Casaubonus an Bongars nr. 73 vom letzten August 1596: Risi illorom 
stultitiam, qui schedas optimi Sylburgii tanti indicarunt tibi, pro. quibus si 
vei assem Gaianum dedisses, non tolissem aequo animo. Nolo detractum 
quicquam memoriae pii viri, docti, amici; sed genus notanun eins satis 
notum te habere opinor. Bongars Hess sich jedoch dadurch nicht entmuthigen; 
es gehören hierher z. B. die Bucher P 85 a fol. (Dionysius perieg. cum 
cömm. Eustathii) u. 77 fol. (Lycophron cum conun. Tzetzae) der Bemer 
Bibliothek. 

*••) Coli. Ling. p. 62 (cod. Bern. 149 b nr. 200) vom 19. Jan. 1604: 
Sed istic (Biturigibus) praecipua cura fait conquirere reliquias Guiacianae 
bibliothecae. Ridebis tu suaviter hoc tempore, quo accurrunt certatim huc 
omnes tamquam ad nundinas pecuniae a rege extorquendae, me aulicum 
hominem nee pecuniosum terga vertere et loca ultima petere pecuniae in 
iibros maculatos et semesos profandendae. Haec vero avaritia mea est. Nee 
me laboris nee sumptuum poenitet. Utinam frui istis detur libero et quieto ! 
Rosnii mihi gazas non optarem nee Persarum montes aureos. 

"^) Brief an Lingelsheim vom 6. Febr. 1604 (cod. Paris. 7128, nr. 224): 
Tu has delicias nostras merito ridebis, sed ita me Dens, ita tu* arnes, ut 
me sordidus hie pulvis delectat supra fumos auHcos omnes, quorum suavitas 
abit tandem in foetidissimum nee ferendom halitam. Lingelsheim antwortet 
entsprechend in lebhafter Freude über die neue Erwerbung, coli. Ling. nr. 47 
vom 10. Febr. 1604: Quam gaudeo te salvum rediisse Lutetiam confecto 
negotio utilissimo in coemptis reliquiis Guiacianae bibliothecae: rideant alü 
Studium hocl Ego admiror et omnium laudibus praedicandum censeo et 
spero particeps fieri gaudii ülius, quod inde redundabit in publicum. 

**•) Nämlich des P. Pithoeus, cf. Scaligerana p. 83: F. P. (Franciscus 
Pithoeus) a des livres pour lesquels je m'estois oblige aüx meines de nostre 
Dame du Puy en Auverfi;ne, que j'avois pr§t6 a Monsieur Cujas, leqael 



Jacobas Bongarsios. 97 

Urtheil mehr der Quantität, als der Qualität nach bedeutend."*) 
— Wie in der Bongars'schen Bibliothek keineswegs einseitig 
nur eine Wissenschaft vertreten ist, sondern vielmehr so zu sagen 
keine fehlt, weder in der Bücher-, noch in der Handschriften- 
Sammlung, so nahm auch ihr Besitzer auf dem Gebiet des Wissens 
einen universalen Standpunkt ein."') Ursprünglich war er Philo- 
log und Jurist; als Politiker trieb er dann ausgedehnte Geschichts- 
studien; aber auch in der Theologie, Philosophie und selbst in 
den Naturwissenschaften, was für jene Zeit hoch anzuschlagen ist, 
war er wohl bewandert. Für alle diese Wissenschaften liegen 
zahlreiche KoUektaneen vor, die schon von früher Jugend an an- 
gelegt und bis in späte Jahre fortgesetzt wurden.*") Hunderte von 
Büchern"*) sind mit Kollationen, Kommentaren und Konjekturen 
von seiner Hand angefüllt. Dabei begnügte er sich nicht mit der 
Verwerthung seiner eigenen Handschriften, sondern suchte, wo er 
bei Freunden solche entdeckte, sich auch diese durch Excerpte 
oder vollständige Kollationen nutzbar zu machen. Dieser letztere 
Umstand verleiht neben den Manuskripten auch der Bücher- 
sammlung einen hohen Werth. Wenn schon nach dieser Seite 
hin die Thätigkeit Bongars' eine ausserordentliche genannt werden 
muss, 80 erscheint dieselbe noch staunenswerther, wenn man seine 
wissenschaftlichen Publikationen betrachtet, sowie die überaus 
thätige Theilnahme, welche er fremden Arbeiten durch Mit- 
theilung seiner bibliothekarischen Hülfsmittel und KoUektaneen 
geschenkt hat. 



«staut mort ils sont tombez entre les mains de P. F. (Petras Pithoeus) qui 
me les vonloit rendre, mais son frere les a et me les retient comme aussi 
mon bei Acro sur Horace, n. p. 267: Caiacius habebat altenun exemplar 
(des Priscian, cum Graecis) quod nunc est Pithoei. 

^*') Scaligerana p. 83: Gniacius prestoit tres-volontiers ses livres. II 
uvolt des MSS. beaucoup, sed infimi aevi. 

^'®) Diese Tendenz zeigte sich schon früh: bereits im J. 1586 rahmt ihn 
<ier Engländer Stephanns Peius: propter multiplicem omnium gentium cogni- 
tionem raramque linguarum peritiam, vergl. das Stammbuch cod. Bern. 692. 

"*) Siehe die codd. Bemn. A 44, 139, 140, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 
148, 149, 150. 

^*') Da es deren gegen 300 sind, so ist hier von einer Besprechung der- 
selben Umgang genommen worden: sie werden übrigens im catalogus codicum 
Bemensium sftmmtlich erwähnt werden (yergl. daselbst p. 515 — 552). 

Hftfea, Z«r OMebieht« d«r Philologi«. 7 



93 Jacobus Bongarsios. 

Seine erste Publikation gehörte der philologischen Wissen- 
schaft an. Es war dies seine im Jahre 1581 erchienene Aus- 
gabe des Justin/^*) dem er znm ersten Mal die sogenannten Pro- 
loge beifügte. Neben einer Sammlung der Fragmente des Trogns 
enthält dieses Buch den Text des Justin, die Prologe, nebst er- 
klärenden Noten zu Beiden, femer excerptiones chronologicae'**) 
und endlich ein Varianten verzeichniss. Die Autorschaft steht 
fest, trotzdem das Buch, wie aUe seine weiteren, ohne seinen 
Namen erschienen ist. Denn der in den Scaligerana befindliche^ 
in guten Treuen herumgebotene Klatsch,"*) dass der Bongars von 
heute behaupte, er habe den Justin nicht herausgegeben, sondern 
es sei dies ein anderer Jakob Bongars gewesen, ist auf ein fast 
unbegreifliches Missverständniss zurückzufahren. Allerdings mag 
Bongars in späteren Jahren einmal gesagt haben, er würde heute 
den Justin anders ediren, als in seinen Jugendjahren. Dies be- 
weisen auch eine Menge von Nachträgen, welche in mehreren 
Handexemplaren beigeschrieben sind und durch ihre Fassung^ 
darauf schliessen lassen, dass der Verfasser an eine zweite Aus- 
gabe gedacht hat, die aber nicht zu Stande gekommen ist."*) 
Die Ausgabe ist einem Christophorus Alegraeus gewidmet und 
zwar, wie es heisst, wegen seiner Verdienste um die Alterthums- 
studien, sollte aber ursprünglich dem Olivarius Aligretius Charan- 
tonaeus dedicirt werden,"^) dessen jähen Tod Bongars in der 
Vorrede zu den Notae beklagt. 



"■) Justmus Trogi Pompeii historiarum Philippicarum epitoma ex 
manuscriptis codicibus emendatior et prologis auctior. In eandem notae» 
Excerptiones chronologicae et variaram lectionum libelluB. Parifiiis apud 
Dionysium Du Yal sub Pegaso in vico Bellovaco 1581. Ohne Namen. 

^^*) Auch hierzu wurden handschriftliche Quellen benützt, so besonders 
Eusebius-Hieronymus und Georgius Monachus (vergl. nötae p. 79 u. 86.) 

^") Scaligerana p. 49: Bongars d'aujourdhuy nie avoir feut le Justin^ 
ains dit, que c'est un autre Jacobus Bongarsius, qui mesme Ta donne il y 
a 20 ans ä Monsieur de TEscale a Bordeaux; c^est un bon livre; il y a bien 
fait dessus^ c^est toat de mesme, il y a un autre Joseph de la Scala en 
Sicile, qui afalt des Ephemerides: plusieurs ont pense que c'est moy mesme. 

"*) In dem Exemplar der Bemer Stadtbibliothek Z 72 heisst es zum 
Beispiel am EndiB der Notae von Bongars' Hand: Verum haec ipse equidem 
spatiis exclusus iniquis { praetereo atque alüs post me memoranda relinquo. 

"7) Der ursprüngliche DedikatioDsbrief ist noch vorhanden in cod. Bern, 
149 b, nr. 227 ohne Datum: Antiqui moris erat, Aligreti nobilissime, ut 



Jacobos BoDgaraius. 99 

Von der Voraussetzung ausgehend, den Korruptelen der 
Schriftsteller sei in erster Linie dtirch möglichst gewissenhafte 
Benntzimg des handschriftlichen Material's zn begegnen, hatte 
Bongars einen reichen Apparat gesammelt;'") für Justin hatte er 
zehn Handschriften und drei Ausgaben mit Randkollationen,"*) 
für die Prologe sieben Codices zur Hand. Die hohe Wichtigkeit 
der Prologe verkannte er nicht: sie bewiesen die Nachlässigkeit 
des Justin beim Excerpiren und machten des Trogus Anordnung 
seines Gechichtsstoffes klar."*) Da jedoch gerade an den schwierig- 
sten Stellen diese sieben Handschriften yöllig übereinstimmten, 
ohne die Möglichkeit einer sicheren Heilung zuzulassen, so be- 
schrankte er sich auf den Abdruck und ein Paar gelegentliche 
Excerpte aus seinem gesammelten Apparat:"*) derselbe hat sich 

qui naufragimn evaserant, votivam suspenderent tabellam Neptuno aut cui 
alii Deo, cuius se ope liberatos arbitrabantur. Itaque tibi miram non erit, 
si cum Jastino meo, imo tuo, imo etiam nunc omnium ad te accedo . . . 
Itaqae tibi lubens merito laborum meorom partem hoc tempore dono et no- 
niini tuo carissimo, Olivari, inscribo, ut, quandiu hie auctor (hae nugae) in 
manibus hominum erunt, tandiu sanctae amicitiae nostrae monumentum eistet. 

*") Auch in den Noten benutzt er jede Gelegenheit, um auf handschrift- 
liche Quellen zuruckzagehen; so zitirt er nach Manuskripten den Florus in 
den not. ad prolog. p. 86; Frontini Strategem. in den variae lectiones p. 160; 
Orosius notae p. 27; Priscian notae p. 30; Sallust notae p. 66; Glossarien 
notae p. 18. Ter gl. auch notae p. 64: Inde quod in Vett. Mscr. semper 
legitur Ptolomaeus (statt Ptolemaeus), rectum arbitror. 

^**) Dazu hatte ihm Peter Daniel zwei geliefert, ebensoviel Fr. Pithoeus 
u. Cuiacius; einen Olivarius Aligretius Gharantonaeus, den achten Puteanus, 
zwei weitere P. Pithoeus, endlich drei alte Ausgaben mit Variauten Petrus 
Tl. Franciscus Pithoeus u. Pelerinus. Üeber des Letzteren Mithülfe spricht 
sich Bongars aus iu einem Briefe an denselben cod. Bern. 149 b, nr. 222 
(ohne Datum): in emendatione Justini et libris et consilio conatum meum 
adminiculavisti. 

**•) Praef.: cuicuimodi sunt, Justini abbreviatoris negligentiam detegunt 
et historiarum Trogi seriem ostendunt. 

"*) L, 1.: Namque.a libris an sperandum aliquid sit, nescio: hoc scio, 
Septem ms. Codices in difficillimis et contaminatissimis locis quasi conspira- 
tione quadam consentire aut lectionum monstris certare, und am Ende des 
Variantenverzeichnisses: In Prologis non est, quod eandem^quis a me diligen- 
tiam requirat Nam et me res alio meae vocant et in iis nihil adeo dignum 
notatione visum est. 

7* 



100 Jacobus BoDgarsius. 

neuerdings in der Bemer Bibliothek unter seinen Papieren wieder 
aulgefunden."') 

Bei der Herstellung des Justintextes schlug er, wie er isagt, 
folgenden Weg ein. Zuerst habe er die genannten Handschriften 
und Drucke aufs sorgfältigste koUationirt, und zwar so, dass 
künftig kaum etwas Anderes, als Konjekturalkritik übrig bleibe. 
Dann habe er auf den ältesten Quellen fussend überall die 
Schreibung der Handschriften wiedergegeben, ohne sich irgendwo 
Konjekturen zu erlauben, aber auch ohne dabei die Vulgata zu 
berücksichtigen, einige Fälle ausgenommen, wo die alten Quellen 
durchaus keinen passenden Sinn bieten wollten. Hier habe er 
die Vulgata allerdings in den Text gesetzt, habe jedoch die Lesung 
der Handschriften jeweilen in's Variantenverzeichniss mit auf- 
genommen, damit ein Jeder künftig selber prüfen könne, was das 
Beste sei. Jeden Zusatz, der sich nur in einer Handschrift und zwar 
in einer schlechteren vorgefunden, habe er in Klanmiem gesetzt.***) 
Zum Schlüsse fügt er bei: 'Wenn ich Alles, was bald hier, bald 
dort von mir nach der Glaubwürdigkeit alter Quellen wieder her- 
gestellt und verbessert worden ist, in den Noten hätte aufzählen 
wollen, was die Meisten heutzutage so gerne und so häufig thxm, 
so wäre das ein leeres Prahlen mit einer im Grunde doch sehr 
geringen Arbeit gewesen und wäre auch eine zeitraubende Be- 
schäftigung geworden.' "*) 

Die Emendation selbst mittelst der Konjekturalkritik lehnt 
er bescheiden ab; er weist diese Aufgabe, deren Wichtigkeit er 



"') Er steht in cod. Bern. 146, nr. 3 und wird in meines Freundes 
Alfred von Gutschmied^s Ausgabe der Prologe zur Verwendung kommen. 

^^) Ergo decem iUos veteres Codices et tribus ünpressis adscriptas lectiones 
cum vulgatis editionibus ita studiose et diligenter contuli, ut ceteris, qui in 
hoc auctore conabuntur aliquid, nihil fere praeter coniecturas reliqui sit. 
Jam in ipso auctoris contextu ita religiöse versatus sum, ut ubique veterum 
librorum scripturam bona fide ezhibuerim, nullas omnino coniecturas admiserim, 
lectiones vulgo editas contra libros non receperim, nisi si quando in veteribus 
sententia non constabat; tum enim antiquam scripturam inter varias lectiones 
retuli, ut liberum esset suum cuique iudicium. Quaedam in uno tantum ms. 
reperta eoque non ita probo inclusi hac neta [ ]. 

***) Quae passim a me ex vett. exemplariorum (sie) fide restituta sunt 
et em^data, ea si onmia in notas coniicere voluissem, quod plerique nunc 
factitant, exigui laboris inani ostentatione, immane opus confidendum foisset. 



Jacobus Bongarsius. 101 

bei richtigem Gebrauch nicht verkennt, anderen Gelehrten zu, 
deren Entdeckungen er auch in den Noten bespricht. Hier wolle 
er lieber lernen, als belehren. Und so charakterisirt er sich selbst 
in diesem Punkt durch ein Wort des Sokrates im Hippias minor:"*) 
,Noch nie habe ich es abgeleugnet, wenn ich etwas von Einem 
gelernt habe,' indem ich mein Erlerntes als meine eigene Erfindung 
ausgab, sondern ich lobe vielmehr meinen Lehrmeister als den 
eigentlichen Weisen'. Ein beredtes Beispiel für diese Offenheit 
und — sonst nicht allzu häufige — Wahrheitsliebe findet sich auch 
in einem Brief an Meursius,"*) den er um Aufschluss über die 
Provenienz einer evidenten Verbesserung bittet, die er einmal an 
den Rand eines Schriftstellers geschrieben habe, ohne sich noch er- 
innern zu können, von wem sie stamme: denn dass sie nicht von ihm 
selber herrühre, wisse er ganz genau. 

Enthielt sich so Bongars bei der Ausgabe selbst der Kon- 
jekturalkritik, so übte er dieselbe doch in später beigesetzten 
handschriftlichen Zusätzen zu seinen Handexemplaren,"^ sowie 
bei der Behandlung anderer Autoren. Im Allgemeinen aber ist 
er keiü Freujid davon. So sagt er in einem Brief an Cuiacius, 
in welchem er von einer verzweifelten Stelle der Digesten 
spricht, er habe endlich, als ihm nichts mehr geholfen, seine Zu- 
flucht zu einem Mittel genommen, welches heutzutage allzu profan 
geworden sei. Er meint das Konjekturiren und setzt hinzu: 
'In den Konjekturen schmeichle ich mir nicht leicht und nehme 
zu denselben nur im äussersten Nothfall meine Zuflucht und 
bülige sie auch immer nur ungern'. Sei er aber dazu gezwungen. 



*") P. 372 C, dem Handexemplar Z 72 beigeschrieben. 

^««) Coli. Ling. p. 87 vom 26. Sept. 1601. 

"^) Auch nach erfolgter Herausgabe nämlich setzte Bongars die Justin- 
studien fort, vergl. oben Anm. 116. So lesen wir in einem Brief an Nie. 
Faber, cod. 149 b nr. 223: In Justino multa notari, quae me currentem 
aut oscitantem' aut etiam dormitantem fugerant. De multis hoc unum est 
ex fragmentis Trogi, quae Prisciani opera salva sunt: 'Inde Scepsim petit 
quo se media interfecta socru contulerat is ab Hercuüde petito colloquio.' 
Historia exstat apud Xenophontem initio tertii Hellenicoram (lib. III cap. I 
§ 12% ex quo legendum: 'quo se Midias (vel propius scriptorae 'Medias', 
Meioiag) interfecta socru contulerat'. Cetera recte habent, nisi quod Hercu- 
lides in Xenophonte et ceteris Graecis auctoribus est 'Dercyllides'. 



102 Jacobus Bongarsios. 

80 gebe er deijenigen Aendenmg den Vorzug, welche der Ueber- 
lieferung am nächsten komme/**) 

Freilich hat die Jnstinansgabe auch ihre grossen Mängel. 
Einmal vermisst man im Variantenverzeichniss die wünschens- 
werthen Aufschlüsse über jeden einzelnen Kodex, indem man mit 
allgemeinen Siglen, wie manuscriptus, manuscripti, impressi, qui- 
dam impressi, alias nichts anfangen kann. Femer muss man auch 
die trotz der öfteren Betonung des höheren Werthes der *veteres' 
doch zu Grunde liegende Verehrung der quantitativen Mehrheit 
verurtheilen. So sagt er deutlich in der Vorrede zu den Noten,***) 
man müsse dem folgen, was die Menge der Exemplare glaub- 
würdig mache. Trotzdem sind wir dem Manne für seine Behand- 

• 

lungsweise grossen Dank schuldig. Er hat zuerst den höheren 
Werth der handschriftlichen Ueberlieferung gegenüber der Vulgata 
nicht nur hie und da, wo es ihm etwa gefiel, sondern in kon- 
sequenter Durchführung betont, diese beseitigt und dadurch dem 
Schlussstein des Gebäudes, der Konjekttiralkritik die sichere 
Unterlage geschaffen. 

Mit den Justinstudien hatte er sich schon einige Zeit \)efasst. 
Drei Jahre vor dem Erscheinen des Buches spricht er in einem 
Brief an Daniel davon als von einer längst begonnenen Arbeit.***) 
Die Erwartungen der Gelehrten waren äusserst gespannt. Justus 
Lipsius schreibt ihm im Jahre 1581, er erwarte seinen Justin 
mit der Vorliebe, mit welcher er Alles entgegennehme, was aus 
dem sorgsam feilenden Gallien komme.*") Das Geleistete ent- 

"*) Cod. Bern. 149 b nr. 224; Confugi ad remedium nimis certe pro- 
fanum hodie. Conieci legendum .... In coniectoris non mihi facile blan- 
dior et ad eas non nisi coactos confdgio neque eas nisi invitas probo. Con- 
siilui itaque alios Codices . . . non potuit tarnen non placere coniectora illa 
mea (gegenüber einer solchen des Cuiacius), quod videbator a scriptora pro- 
pius abesse. 

"*) In his (codicibos) conferendis et expiimendis non reügentes solum, 
sed et religiosi esse debemuQ, ut id seqoamur, quod exemplariorum (sie) 
mnltitudo in fidem trahit. 

"•) Brief yom 2. Dezember 1578 bei Sinner catal. mscr. Bern. HI, p. 
272 seq. Das Original ist jetzt verioren. 

*•*) Sylloge epist. illnstr. ed. Burmann I p. 50: Justinmn taum eo 
animo exspecto, quo omnia, quae e limatissima prodeunt Gallia vestra. Nam 
caetera profecto nugae. Francisco rege immigravit in Galliam meüor doctrina 
atque etiam haeret. 



Jacobus Bongarsiüs. 108 

sprach den Erwartungen. Modins, welcher zehn Jahre später 
(1591) den Justin^ herausgab, lässt Bongars alle Ehre widerfahren, 
und betont ausdrücklich, dass ihm dieser so zu sagen Alles vor- 
weg genonnnen habe, sowohl durch sein gesundes ürtheil in der 
Auswahl, als durch seine Genaxdgkeit im Benutzen der Hand- 
sdiriften."*) Aber auch andere Zeitgenossen sprechen sich an- 
erkennend darüber aus: so Gruter in seinen animadversiones zu 
Seneca, indem er seine eigenen handschriftlichen Forschungen 
durch Bongars' ähnliche Justinstudien gerechtfertigt wissen will;*") 
femer motivirt Schoppius damit seinen Entschluss, ihm die fünf 
Bücher seiner suspectae lectiones (1597) zu widmen"*) und end- 
lich hebt später Spanheim die äusserst gelehrten Noten rühmend 
hervor."') 

Damit hatte Bongars seine philologischen Studien nicht ab- 
geschlossen. Bereits in den Noten zu Justin spricht er öfters 
die Absicht aus, dass er in ähnlicher Weise auch den Curtius 
herausgeben wolle."*) Auch hier wollte er auf alte Handschrif- 



^s>)*Iii d«m DedikatloDsbrief an den PfEdzgraf Friedrich vom Jahre 1587: 
incredibile dictu, quanta diligentia omnia fere a Bongarsio praeoepta et ocea- 
pata repererim, ubi egregie me venditare cogitabam, und am Schlüsse der 
Noten zn den Prologen: ita edidi qiüdem secntos coniectoram Bongarsii, 
cnins miram in hoc genere felidtatem multis locis nostrae mcmbranae arguunt 
aut disertim ita habentes, ut ille scribendum forte an censnit, ant ea eamm 
scriptararain yestigia referentes, quibofi illae comprobentor. Modius hat da- 
her aueh die Ausgabe Bongars^ samiat Gledichten, Vorrede und Noten in die 
seinige ganz aulgenommen. 

^") In der Vorrede zu den opera von L. Annaeus Seneca 1594 p. IV: 
Sed et cum idem cucurrerint Stadium homines literati, in Lucano, inquam, 
alüsque siinile praestiterit Theod. Puhnannus, in Justino Jac. Bongarsiüs 
.... neque turpe mihi talium inaistere vestigiis. 

^**) Daselbst in der Vorrede: Denique cum iam ad ezhodium liber hie 
spectaret, te mihi, Jac. Bongarsi, potissimum delegi, cuius nomine nobilissimo 
et omatissimo proscriptum ülum pubUcarem: tu enim unus omnium verissime 
de his liteiis noetris iudicare potes, ut tnae ad Justinum notae satis advin- 
cont. In dem siebenten Brief dieser lectiones bittet er ihn, ihm bei der 
Heilung eiidger Plautufistellen zu helfen, mit den Worten: per genium Trogi 
tui, cuiuB multo elegantiBsimam editionem tuo mun^e legimus. 

^*s) Im Briefe an Ludwig Camerarius vor der Sammlung der Bri^e 
Bongars' an Joach. Gamerarius aus d. J. 1647: iuTenis Justinum doctissimis 
notis a se instruetom dedit. 

***) Z. B. p. 88: Eztat de üb (über die Thaten des Alexander) etiam Q. 



104 Jacobus Bongargius. 

ten zurückgehen und hatte. dabei wohl in erster Linie den später 
in seinen Besitz übergegangenen, danaals noch P. Daniel angehö- 
rigen alten Bemensis nr. 451 ün Auge: denn schon damals stand 
er mit Daniel in innigstem Verkehr."') Darauf zielten gewiss 
auch einige mit Randkollationen versehene alte Drucke hin, welche 
sich jetzt noch vorfinden. Jedoch wurde der Plan nicht ausgeführt. 
Dagegen unterstützte er Christoph Coler in seiner Ausgabe 
des Valerius Maxunus,"®) indem er Seitens Peter Daniel's jenem 
die Benutzxing des alten Bemensis 366 vermittelte, den Druck 
besorgte und die Daniel gewidmete Vorrede schrieb."') 



Gurtii Rufi historia manca et lacera. Eam emendatam et quantom potest ex 
vett. codicibus restitutam edere in ammo est, u. p. 44: de quibos ad Cortium 
plenius. 

"^) Von diesem hatte er auch sonst manche andere Handschrift, die er 
in den Noten zu Justin verwerthete, vergl. p. 12: ita habet mscr. popularis 
mei, P. Danielis, viri studiis bonarum artium praeclarissimi. Schon vor d. 
J. 1581 war er, wie er Fulvius Ursinus schreibt (siehe oben Anm. 39 u. 40) 
ein enger Freund DaniePs: me iili amicissimum esse multisque nominibus 
devinctissimum iam intellexeras. Ueber seine Bemühungen für Daniels Ser- 
vius vergl. Peter Daniel, oben p. 23 Anm.. 61, und über seine Meinung von 
Daniel ibid. p. 13, Anm. 32 u. p. 28, Anm. 83. 

"®) Bongars an Christ. Coler cod. Bern. 149 b nr. 404: Mensis et quod 
excurrit abierat editione Valeriana, cum nobis redditae sunt optatissimae lit- 
terae tuae iam de titulo et praefatione soUicitis. Redditae aut^n sunt illae 
non solum cum titulo et praefatione ipsa, sed cum auctario etiam animadver- 
sionum, quo usuram videris ex mora (ex mora durchstrichen, darüber illius 
missae tardius praefationis) pendere Yoluisse. Sed illam, uti iubes. editioni 
praemisimus: hoc absoluto iam libro subiecturi velut appendicem iucundam 
lectori et utilem. Exemplar ipsum autem, quod nobis abiens in Poloniam 
reliquisti, secuti sumus accurate. nisi quod a pag. IX ad. XlUlittera, quam 
Yocant cursivam, expressimus, quae aberant ab optimo et fideiissimo codice 
P. Danielis, quae non esse ipsius Valerii concepta verbis, &cile quivis agnos- 
cat, nimirum inserta recentioribus Kbris, ne quid desideraret exemplorum 
lector, et ut iUe velut hiatus repleretur. Pighios certe et ipse ad cap. III 
Bubodoratus est epitomen ista redolere. Sed si qui aure crassiore non satis 
intelligit, quae sit utriusque stili et auctoris et adbreviatoris differentia, audiat 
is, quae antiquissimo illi et longe optimo codici P. Danielis legantur praefixa. 
Prima eius pagella aut pagellae potius fragmentum: est enim vetustate exaesa 
magnumper tempus: üla, inquam, pagelja praeposita indici capitolorum haec 
habet ... Bis hieher geht der Brief. 

"•) Brief Bongars' an P. Daniel cod. Bern. 149 b nr. 405: V. C. C. P. 
Danieli J. C. S. Christophorus Colerus, doctissimus iuvenisy Yalerium Maxi- 
mum, uti eum exhiberemus, peregre nobis abiens excudendum reliquit poUi- 



Jacobus Bongarqins. 105 

Auch an Reiner Reineccins' Syntagma hat er mitgearbeitet."*) 
Auf die ungemein zahbeichen KoUektaneen und Varianten- 
sammlungen seines Nachlasses ist schon oben hingewiesen worden, 
hier sei nur so yiel bemerkt, dass sich weitaus die Mehrzahl 
davon auf das Alterthum bezieht und zwar auf die heterogensten 
Schriftsteller desselben. Bei diesem seinem thätigen Interesse an 
den Alterthumsstudien*^*) erklärt es sich, warum nicht nur seine 
Handschriften, sondern auch diese fleissig und mühsam angelegten 
Sammlungen Jedermann, der derselben bedurfte, zur freien Be- 
nutzung offen standen. Seine Zeitgenossen loben gerade den 

citus, brevi se missurum praefationem editioni perficiendae aliaque. Postquam 
vero aliquot menses frustra exspectavimus, ne sollemnem hodie libros edentium 
morem Tiolaremns neve sine patrocinio opus hoc prodiret in publicum^ visum 
ei praescribere clarissimnm nomen tuum, quo et bonis gratior et a malignis 
tutior veniret in manus hominum. Claritado nos ipsa tui nominis ad hoc 
invitavit: invitavit antiquissimus et optimus codex taus, qui praecipuam Co- 
lero novae editionis occasionem dedit. De quo et hoc docere lectorem operae 
pretium duximas. Quae a pagina IX ibi 'Milesia ceres' etc. ad pag. XÜI ibi 
^Dei vere' etc. edita vides üttera, quam vocant cursivam, absunt ab optlmo 
illo et fidelissimo codice P. Danielis. Eaque cum ipse Valerii verborum con- 
textus periisset, ne quid exemplorum lector desideraret, inserta esse ex ad- 
breviatore. Ita enim legitur prima pagella tui codicis, quae supplendis illis 
praeposita est indici capituloram, sed ipsa vetnstate exaesa: In adbreyiatore 
qui et vetastus erat, quaedam reperta sunt, quae, quoniam nostro deerant, 
.uecessario suppleTi\ Sequuntur inde adbreviatoris exempla: et Timalithei 
primum, quod ipsius Valerii verbis explicatum habes: ^Timalitheus' etc. — 

^Miiesia ceres' et quae sequuntur infra pagina IX et sequentibus Auf 

dem gleichen Blatt steht noch der Titel der Ausgabe: Yal. Max. etc. cum 
notis doctissimorum virorum Steph. Pighii, Justi Lipsii, Christ. Goleri et In- 
dice. Diese Ausgabe muss im J. 1601 erschienen sein, vergL cod. Paris. 
7130, nr. 315 an Lingelsheim vom 30. Sept. 1601: Accipies una et Valerium 
Maximum Coleri. In quo, oro te, examina epistokm ad ipsum Colerum prae- 
fiiamoperi; cod. 149 b nr. 364 Brief Bongars' an Coler vom 19. Dec. (1601): 
Mamius vero Valerii tui exemplaria aliquot commisit cuidam bibliopolae Cra- 
coviensi tibi reddenda. Quod nunc addis de Aelio Oallo, ea secundae edi- 
tioni servabuntor. 

'^«) Brief Bongars' an Peucer coli. Ling. p. 68 vom 20 Nov. 1595: Rei- 
neccii obitum nuper cognovi et indolui; accuratae doctrinae vir erat et inter 
paucoB: eram rogatus, ut corraderem quaedam, quae ei ad quartam partem 
syntagmaüs fatura erant utilia, de qua quae spes sit, velim de te cognoscere. 

^*^) Schon frühzeitigerscheint er als 'Vermittler: so schickt er im Namen 
P. Daniels an Lipsius Sallust-fragmente, für die ihm dieser am 20. Januar 1581 
<lankt (Sylloge epist. viror. illustr. ed. Burmann I p. 50). 



106 Jacobas BongarsiuB. 

htbschen Zug an ihm, dass er, einmal um etwas gebeten, dieses 
nie abschlug, ja, dass er sogar, ohne sich erst auffordern zu lassen, 
überall mit vollen Händen seine Gaben ausstreute, wo er hörte^, 
dass eine Arbeit im Gange sei. Es zeigt sich darin nicht uur 
eine gewisse Seelengrösse, dass er mühsam Erarbeitetes ohne Wei- 
teres fremden Händen überliess, sondern zugleich auch eine weise 
Sell)stbe8chränkung , vor Allem aber der echt wissenschaftliche 
Trieb, jede Arbeit, sei es eine eigene, sei es eine fremde, auf 
den höchsten Grad erreichbarer Vollkonunenheit zu bringen. So. 
tritt er uns überall helfend, rathend, fördernd entgegen. Kaum 
hört er, dass Konrad Rittershaus den Phädrus herausgeben will, 
so wünscht er, dass auch Avienus und Aesop damit verbunden 
würden; Avienus müsse aber gleich nüt aUen seinen Werken her- 
ausgegeben werden: dann aber dürfe Germanicus nicht fehlen, 
auch nicht die lateinische Uebersetzung des Dionysios Periegetes 
und das itinerarium des Rutilius, bis ein elegans volumen cos- 
mographicum hergestellt werde. Der ßath klingt etwas abenteu- 
erlich, aber er war gut gemeint und, was die Hauptsache ist, er 
bietet ihm gleich Kollektaneen zu Avien und Germanicus an, um 
nicht nur mit blossen Rathschlägen vor seine Freunde hinzutreten"*) 

"•) Brief Bongars' an Rittershaus (der Name fehlt, aber vergl. den Brief 
an Gamerarius nr. 157 ed. Spanh.) in cod. Bern. 149 b nr. 325 vom 3. April 
1597: Quod me Y. G. tarn amice appellas atqne suavi etiam aUoqaio et pra- 
denti consolaris (wegen des Todes der Odetta) . . . Ego vero et alia, quae 
a te legi, probavi valde et nuper quae in Phaedrum notata ostendit mihi 
clarissimus Joachimus (nämlich Gamerarius) noster, ea perplacuerunt. Phae- 
dro censebam iungendum Avienum et Aesopum. Traxenmt ea me ad alia 
Avieni et coelestia et terrestria et haec ad Grermanicmn, quibus si, quae 
Priscianus de Dionysio vertit et Rutilii itinerarium aÜaque argumenti aut 
eiusdem aut affinis adderentur, putabam volumen posse confici elegans cos- 
mographicum poeticum. Et ne consilium dicas me proferre sine opera, ha- 
bebis intra paucos dies a me, quae habeo ad Avienum et ad Germanicum. 
Ea faußio ego arbitrii tui. Schon Ende 1596 hatte er hierüber an Gamerarius 
geschrieben, nr. 148 ed. Spanh.: Quod nuper dizi, repeto, suadere me, ut 
Phaedro addatur Avienus, in quem, ni fallor, habeo Argentinae lectiones ex 
manuBcripto varias, quas inde curabo ad te. YergL Brief an Gamerarius vom 
1. März 1597: De Avieno explicare libellos meos nondum Ueuit. Sed ut 
Phaedros Avienum, ita Avieni ipsius fabuiae alia eiusdem opuscula in me- 
moriam revocarunt Eins exstat orbis terrarum descriptio, exstat descriptio 
orae maritimae; hoc posterius habeo ad manuscriptum exemplar emendatum. 
Exstat et eiusdem Aratus. Yide vero tu cum Rittershusio, num operae pre- 



Jacobus Bongarsins. 107 

• ♦ 

Ein ander Mal hat er vernommen, dass Höschel an eine Aus- 
gabe des Epiktet denke. Dies veranlasst ihn, jenen dringend anf* 
zufordem, er möge sich doch ernstlich mit dieser Arbeit beschäf- 
tigen nnd ein solides corpus dieser soliden Philosophie herstellen. 
Dann dürfe er aber nicht bei Epiktet allein stehen bleiben, son- 
dern müsse Alles zusammenstellen, was über Stoische Lehre sich 
auftreiben lasse, also Arrian, Simplikios, Antoninus und die frag- 
menta Stoicorum bei Stobaeus."*) Nicht nur um der Wissenschaft, 
sondern auch um des Lebens willen solle er diese Arbeit unter- 
nehmen, denn gerade diese Philosophie werde als kräftigste Geg- 
nerin gegen die moderne Zeitströmung und ihre moralische Ver- 



tiam faturum . sit coniicere unum in volumen coelum terramque. Conferam 
ego, si qui sit, qui elaborare velit, Germanici Caesaiis Aratam aliquot cen- 
tenis versibus auctiorem atque alias, emendatiorem et ad iUius ipsius Avieni 
oram maritimam varias lectiones. Vergl. ferner die Briefe nr. 157, 164 u, 
168 an Camerarius. Rittershaus hatte jedoch von diesem Anerbieten keinen 
Gebrauch gemacht, worüber sich Bongars bei Camerarius im Interesse der 
Wissenschaft beklagt, nr. 178 vom letzten Mai 1598: Phaedrum Rittershusii 
vidi. Vellem quod petieram, suspendisset editionem. Notas, quas exscripsi 
e codice P. Pithoei, mittam ad te, quam primum certum nanctas hominem 
ftiero. Illis et ornatior et melior Phaedrus prodiisset. Alle diese in Aussiebt 
gestellten Sachen sind noch vorhanden. 

**•) Bongars an Höschel, 24. Juni 1602 (cod. Bern. 149 b nr. 382): Gra- 
tiBsimum mihi fiiit cognoscere de Epicteti editione te cogitare. Incumbe, 
quaeso, in illam curam serio et corpus nobis effinge solidum solidae illitus 
philosophiae ex Epicteto, Arriano, Simplicio, Antonino, fragmentis Stoicorum 
apud Stobaeum. Nihil his moribus praestare potes utilius Reipublicae: nihil, 
uti spero, gratius bonis. Me certe tibi artissime devinxeris, quod ardeo iam- 
dudum cnpiditate videndi absolutum illud opus, cuius aggrediendi auctor olim 
fiieram Cs^ubono nostro. Femer Brief desselben an denselben vom 13. Ja- 
nuar 1604 in cod. Paris. 7128, nr. 212: De Simplido monui te olim, misisse 
me exemplar immane quantum et emendatius et auctius a Nie. Fabro ad 
Oasaubonum Genevam. Sed id furto sublatum ille queritur ab homine, cuius 
incipit nomen ^clarescere'. Arriani ms. nuUum vidi, sed exstare in Regia 
bibliotheca audio, quam mihi ne aspieere quidem vacat. Tu, quaeso, Stoicum 
istud opus nobis pertexe quam primum medicinam publicis privatisque malia. 
Nach erfolgter Herausgabe forderte ihn Bongars zu einer zweiten Auflage 
auf: Brief David Höschel's an Jungennann p. 458 der Briefe Francisci et 
Joannis Hotomanorum (ed. Guil. Meelius Amstelod. 1700) vom 29. März 1606: 
Quae Epicteti etiam fortuna est (dass er nämlich durch Druckfehler entstellt 
sei), cuius mihi denuo edendi suasor est nobis D. Bongarsius. 



108 Jacobos Bongarsius. 

flachung in die Schranken geführt werden können/^) Zum gleichen 
Unternehmen hatte Boi^ars früher den Casaubonns aufgefordert, 
doch dieser war trotz seiner Versprechungen nicht dazu gekom- 
men."*) Endlich scheint er auch bei der Veröffentlichung von 
Brodaeus' Miscellanea thätig mitgewirkt zu haben."*) 

Bongars verstand es, für die Ausfuhrung seiner Lieblin^sideen 
die richtigen Leute herauszufinden, wie er es auch bald merkte, 
ob Jemand der von ihm imtemoromenen Aufgabe gewachsen sei 
oder nicht. Wie streng er es damit nahm, zeigt ein Brief an 
Kosinus vom Jahre 1604. Dort bietet er einem gewissen Boni- 
facius seine LiviuskoUektaneen an, setzt aber hinzu, er wünschte, 
der junge Mann, der freilich die schönsten Hoffnungen erwecke, 
möge die Herrschaft über sich gewinnen und über die Tragweite 
seiner Kräfte mit sich in's Klare kommen. Livius verlange einen 
urtheilsreifen Mann. Er solle sich an jenem Menschen, der neu- 
lich den Amobius herausgegeben, ein abschreckendes Beispiel 
nehmen.*") 



^**) Ein ähnliches Motiv treibt ihn, in einem Brief an Lipsins denselben 
zum Abschluss seiner Tacitusstudien zu ermuntern (Sylloge epist. viror. iUuBtr. 
ed. Bunnann I p. 50 vom 21. April 1587): Annus agitar qnartus, JusteLipsi, 
ex quo nobis Thraseam tuum debes. Mala fide nobiscam agis, cum et ta 
solvendo sis pecuniamque paratam atque in id sepositamhabeas: et nos illo 
veluti commeatu ad hoc difßcillimum iter conficiendum destituamur . • • • 
Haec tempora, lipsi, Thraseae tempora sunt: illius artibus, iliius machinis 
ad nos firmandos, engendes opus est. 

***) Brief von Casaubonus an Bongars nr. 21 vom 15 Dezember 1594: 
Quid, inquis, Stoici tui? ubisunt? .... Equidem, charissime Bongarsi, de- 
bere me eam operam tibi, debere iis, qui me suis libris instruxerunt, non 
nego. Sed datam adhuc mihi esse exequendi, quod sum pollicitj^, faculta- 
tem, hoc vero nego. Nempe hoc petis, ut novam Arriani et Simplicü edito- 
nem parem et adornem atque id ego et volo et süv d-stp spero. 

**•) Brief Janus Gruter's an Bongars coli. Ling. p. 339 vom 4. Augus* 
1605 : Jam videtur pulchra esse occasio, mi Domine, describendi duos tresve 
libros illos Miscellaneorum Johannis Brodaei, quos numquam editos esse et 
tamen adservari apud amicum aliquem tuum (dies war P. Daniel, der aber 
damals schon gestorben war, vergl. Peter Daniel, oben p. 26, Anm. 71) aliquando 
te exaudire memini. Excuderunt quidem Francofurtani libros eius sex pn- 
ores, sed possent postum! Uli commode subiici aut reservari editioni secundae. 
Und wirklich erschienen diese Miscellanea das Jahr darauf in der von Grater 
herausgegebenen Lampas sive fax critica. 

*«) Cod. Bern. 149 b nr. 236 vom 1. Februar 1604: Bonifecü ingenium 



JacobuB Bongarsias. 109 

• 

Noch Tielen andern Gelehrten kamen seine philologischen 
Schätze zu Gnte. So theilte er Joannes Rosinns die notitia lo- 
comm nrbis et provinciarum und Isidor mit;"«^) Höschel verdankt 
ihm Prokopvarianten;***) Joseph Scaliger Allerlei für seinen Ense- 
bius;»») Gmter Curtius/") Sallust,*") Seneca,"') Caesar,"*) so 
wie far sein corpus inscriptionum eine Reihe von Inschriften, 
welche Bongars theils selbst gesammelt, theils von Andern, so 
von Roussat aus Lengres für ihn ausgewirkt hatte;"') Junger- 



iaudo, sed velim egregiae spei iuvenem sibi moderari et se nosse. Vides 
illum, qui nuper Amobium dedit? Qnam ille impar congressus? Livius ma- 
tamm iudicio hominem reqnirit. Et ad eum adminicula et mss. librorum 
et animadversionimi ab amicis non deerunt. Nam ego ipsi pauca conferre 
possim. 

"®) Brief Bongars' an Kosinus coli. Ling. p. 79 vom 10. Juni 1602: 
Isidomm mittam prima occasione: nam volumen est grande. Frontini de 
Coloniis an viderim libellum, nescio. Est enim, nisi fallor, Lutetiae tantum 
editus. Eum si requiris, mittam. Cum bis vero habebis, quae ex optimo et 
veteri manuscripto curavi exscribi, notitiam locorum urbis et provinciarum, 
banc quidem pleniorem ea, quam edidit Schonhovius et Onufrius, und p. 78 
vom 5. August 1602: Quae ad te misi, misi, ut tibi babeas, non ut remittas. 

"•) Brief an Höschel cod. Bern. 149 b nr. 398 vom 20. Dez. 1602: Ar- 
gentina, quo ire intendo, Procopium Italicum, ad cuius oram sunt ezcerpta 
ex Graeco codice, mittam. 

**®) Brief von Jos. Scaliger an Bongars vom 16, Juli 1601, coli. Ling. p. 
338: J'ai receu la vostre, par la quelle vous me donnes advis de Georgius 
Monachus Syncellus, continue par Theophanes, qui auroit beaucoup de firag- 
mens de chronicon d'Eusebe et qu'il en y a un en la bibliotheque du Roy 
• . . •. je vous supplie de chercher ces eschantillons, que vous en aves re- 
cueilli de la Vaticane. Vous nous ferez beaucoup d'honneur et de profit au 
public; ibid. p. 339 vom 19. Nov. 1607: Je vous renvoie vostre Eosebe en 
vous remercient infinement. 

"*) Brief von Lingelsheim an Bongars, coli. Ling. p. 160 vom 27. Mai 
^602: Grutero misi libellos duos Curtii (die ihm Bongars für jenen über- 
schickt hatte). 

*") Brief an Lingelsheim vom 14, Febr. 1604 (cod. Paris. 7128, nr. 226): 
Interim significa ei (Grutero), quaeso, ipsum me e Vaticano exemplari ex- 
«cripsisse, quae notata ad orationes Sallustii vidit in meo libro. 

*") Zu Jani Gruteri animadversiones in Senecae opera 1594, wo Bongars' 
Name unter denen genaimt wird, welchen Gruter Mittheilungen zu verdanken 
hatte. 

*") Vergl. Nipperdey zu Caesar praef. p. 46. 

"*) Auch in dem Inscriptionenwerk erscheint Bongars in der Reihe der 
Förderer des Buches, vergl. Brief Bengars' an Lingelsheim vom 18. Juni 



110 Jacobas Bongarsius. 

• 

mann erhielt von ihm Beitr^e ans Cäsarhandschriften, sowie 

durch seine Vermittlung von Petavius eine jüngere griechische 

Uebersetzung des bellum Gallicum, welche er auf Bongars' Antrieb 

zum ersten Mal herausgab,"') femer Harpokration;*") endlich Ca- 

saubonus Persius nebst Scholien,"®) Sueton,*") PanegyricP***) und 

Anderes. Auch Goldast erhielt zu Petron,"*) sowie der Ffank- 



1600 (cod. Paiis. 7130, nr. 73): De inscTiptionibiis scribam ad Kussatnm. 
Gratems an habeat erutas Burdigalae anno 1594, peto, nt me docoas : an et 
Nemausenses editas viderit. Utrasque enim habeo. Von dieser Hülfe Bon- 
gars' handelt auch die Vertheidigungsschrift von Roussat's Neffen, die dieser 
for seinen Onkel am 15. Jan. 1603 geschrieben hat (Bemer Bibliothek W, 61). 

"•) Ed. Francofurti 1606. Vergl. die Vorrede an den Leser. Ausser der 
Handschrift des Petavius gab er ihm noch Excerpte aus einem Codex des 
Guiacius. Vergl. ebendaselbst und I p. 425. 

"'') Vergl. die Briefe Jungermann's an Goldast (ep. Goldasti), nr. 192 
und 208 aus d. J. 1608. 

»8) 2ur Ausgabe vom J. 1605; vergl. die Prolegomena dazu und notae 
p. 90, 112 seq. 

"*•) Brief des Casaubonus an Bongars nr. 18 vom letzten Oktober 1594: 
De Suetoniis enge enge ! o factum bene, quod attulisti! Sed quando illos vi- 
debo? Nam sane fervet opus. Vergl. noch die Briefe nr. 21 und nr. 23. 
Auch eine Handschritt des P. Pithoeus hatte ihm Bongars verschafft, vergL 
Brief von Casaubonus an P. Pithoeus, nr. 40 vom ö. Okt. 1595: ita me tuum 
ülud exemplar iuvit, quod anno per Jac. Bongarsium eximia eruditione vinmi 
accepi. 

"•) Brief von Casaubonus an Bongars nr. 66 vom 5. Aug. 1596: De Pane- 
gyricorum editione, quae e Puteano exspectabatur, quid spei reliquum, hoc 
quoque scire velim. Nam si ea spes decollavit, non patiar diutius in situ et 
squalore iacere eos elegantissimos scriptores. Servo enim tuum munus: hoc 
est descripta ex tuo libro, quae annotaveras ; illum tarnen utinam potius ha- 
berem! Auch einen Polybius hat er ihm von Seiten des Fr. Pithoeus ver- 
schafft: Brief d. Casaubonus nr. 91 an Fr. Pithoeus. vom 2. Sept. 96: non du- 
bito, quin fiacile impetraturus a te sim, quod, ut te rogarem, auctor mihi 
Jacobus Bongarsius noster fuit. Is mihi per literas significavit, habere te 
Polybü Mscr. exemplar, cuius copiam rogatus a me non difiiculter esses mihi 
facturus. Fernere Mittheilungen werden im 12. Brief der Sammlung (an 
Bongars, 20. Mai 1594) erwähnt: Martyrologia expeto cupidissime et dum in 
Germania es, erue mihi alicunde Nicephorum utrumque. Nondum enim potui 
Ulla diligentia consequi neque Leonem Africanum. Fragmentum, quod mir 
sistiy etsi, ut iudicas, nimis antiquum non est, erit tamen usui extabitque 
huius beneficii memoria. 

"*) Helenopoli (Frankfurt) 1610. Hier heisst es in der Vorrede von den 
Handschriften und alten Ausgaben: Membraneus codex MS. optimae quidem 



Jacobns Bongarsias. 111 

ftirter Herausgeber des Cornelius Nepos vom Jahre 1608 zu diesem 
Autor werthvoUes handschriftliches Material."') Endlich wurde 
auch eine Ausgabe des Athanasius von ihm unterstützt***) und 
P. DanieFs Servius kräftig gefördert/**) 

Für kein Unternehmen interessirte er sich aber lebhafter, als 
far Putsch's Grammatici Latini. Schon Gothofredus hatte Einiges 
von ihm erhalten:***) dies steht aber in keinem Vergleich zu den 
Hülfsmitteln, die er an Putsch spendete. Nicht nur xmterstützte 
er ihn durch Mittheilung vortrefflicher handschriftlicher Quellen, 
wie namentlich der ehrwürdigen Handschrift des Cledonius aus 
der Bibliothek des Pithoeus,'**) und solcher des Priscian, Cassio- 
dor, der orthographici"^) u. s. w., sondern auch durch guten 



notae, sed iam Pithoeis quoque visus et coUatus. £x bibliotheca amplissimi 
et nobilissimi Jacobi Bongarsii legati Regii — , chartaceus cod. ms. ex mem- 
braneo illo expressus. Ex eiusdem bibliotheca — , editio Parisiensis prima 
Reginaldi Calderii a. 1520 procurata. Ex bibl. Bongarsiana — , editio Parisien- 
sis quarta Mam. Patissomi . . . . 1587. Ex bibliotheca Bongarsiana. Ausserdem 
hatte Bongars dazu noch eine Reihe von modernen Kommentatoren mitge- 
theilt (bei Goldast p. 36—98}, darunter Studien von Franz und Peter Daniel, 
siehe oben p. 21. 

*") Siehe Peter Daniel, oben p. 28, Anm. 83. 

^*^) Brief Bongars^ an Lingelsheim vom 8. April 1600 (cod. Paris. 7130, 
DT. 42): De Athanasio nolim te esse sollicitum. Alterum tomnm confectum 
m audio, in quo erit, ut spero, illa Synopsis, quam habui a Doschio, quae 
et te iudice lucem meretur — , und ibid. nr. 73 vom 18. Juni 1600: An et 
ü) qui Athanasium curant, habeant eins epistolam ad Animum Gxaece et 
Latine editam Lutet. 1574? 

'•*) Siehe P. Daniel, oben p. 23 Anm. 61. 

"*) Vergl. Anecdota Helvetica praef. p. CXX. 

'**) Es ist der jetzige cod. Bern. 380, bekanntlich der einzige, welcher 
von diesem Autor existirt, siehe Keil grammatici Latini vol. V. Vergl. Brief 
Bongars' an Lingelsheim vom 6. Febr. 1604 (cod. Paris. 7128, nr. 224), worin 
er sagt, er woUe Frehern ein firagmentum glossarii veteris Teutonici des 
Pithoeus schicken: ab eodem, a quo et Clenodii (so nennt er ihn) sonatoris 
Rom. grammatici Constantinop. artem impetravi, quam ad Putschium mittam 
piima occasione. 

"») Brief an Lingelsheim vom 11. Juli 1604 (cod. Paris. 7128, nr. 269): 
Misi heri ad te Francofiirtum Prisciani quaedam acephala optimae notae, ex 
bibliotheca P, Petavii Regii Gonsiliarii, Gassiodori de orthographia membra- 
naceum et chartaceum et notas recentiores, quas puto esse P. Danielis in 
Gassiodorom, Agroetium et Gaprum aliaque eiusmodi — , und ibid. nr. 261 
vom 18. Juli 1604: Francofurto accipies grammatica quaedam, in iis fragmen- 



112 Jacobus Bongarsius. 

Bath bei der Anordnimg und Behandlung dieser weitschichtigen 
Materie. Putsch war schon vorher mit Bongars durch seine Aus- 
gabe des Sallust (vom Jahre 1602) bekannt geworden: eine 
in der Vorrede zu diesem Buche befindliche Bemerkung lässt 
schliessen, dass er auch mit P. Daniel befreundet war. Eine 
Menge zwischen Bongars und Lingelsheim in den Jahren 1604 
und 1605 gewechselter Briefe beschäftigen sich mit dem Thema 
der erwarteten Grammatikerausgabe. Die bedeutendsten Männer, 
schreibt Bongars an Colbe,*'®) sähen dieser Arbeit mit gespannter 
Erwartxmg entgegen: um das durch die philologischen Studien in 
die Neuzeit gebrachte Licht zu erhalten, sei nichts so förderlich, 
als das Sprachstudium, die Beschäftigung mit der Grammatik, 
welche freilich von den Feinden des Lichts, den Jesuiten, als 
verachtungswürdig auf die Seite geschoben werde. Und dieses 
Sprachstudium werde durch die Herausgabe der alten Gramma- 
tiker mächtig gefördert werden. 

Bongars' Einfluss kam der Einrichtung der Ausgabe offenbar 
zu Gute. Er betont aufs Nachdrücklichste, dass das Werk keinen 
Werth haben werde, wenn nicht ein doppelter Index, verborum 
et auctorum, und zwar so ausführlich und genau, als immer 

tum Prisciani, qnod probum comperiet Putschias; atque utinam eadem manu 
illius omnia haberemus! Faciet noster operae pretium, si in eins cum vul- 
gatis comparationem diligenter incubuerit. üeber diese Priscianfragmente 
vergl. Anecdota Helvetica praef. p. CLXX— CLXXI. 

"®) Brief Bongars' an Colbe vom 5. Januar 1604 (cod. Paris. 7128, nr. 
211): Grutero scripsi nuper. Putschium vero incende ad grammaticorum 
editionem, de qua bic viris magnis spem feci certam, neque scio, an uUo 
ex alio litterario labore maiorem et certiorem aut ipse gloriam aut studiosi 
bonarum litterarum fnictum capere possint. Certe magnum a viris hie magnis 
et bonis gratiam inibit. Praedicant Jesuitae, illa pestis tam litterarum, 
quam Rerum publicarum, compendio facturos, ut pueri linguae Latinae cog- 
nitionem assecuti, quos faciles animos inutili verbulorum consectatione con- 
sumebant, eos gravioribus et seriis rebus cognoscendis, idest Thomisticae (?) 
doctriinae impendant. Revera .... et certo ad Barbariem compendio et 
.... ad superstitionem, in qua conantur regnum sibi . . . erigere per stra- 
ges bonorum auctorum memores . . . restituta illorum lectione fugatas super- 
stitionis tenebras et redditam mundo lucem, cui conservandae ausim affirmare 
nihil tam conducere, quam istud vile et abiectum, quod vocant, Studium ver- 
borum. Et huic illustrando ante omnia faciet labor ille nostri Putschii. Vide 
qua te via per Jesuitarum perniciosa consilia a Putschio ad Putschium re- 
duzerim. 



Jacobus Bongarsins. 113 

möglich angelegt, beigegeben werde."*) Die Art und Weise, • wie 
Lingelsheim sich über die Lässigkeit, mit welcher Putsch an die 
Herstellung des Index ging, ausspricht, lässt schliessen, dass ohne 
Bongars' Autorität wir diese nützliche Einrichtung, welche allein 
das Buch brauchbar macht, entbehrt haben würden/^*) Putsch 
hätte statt des Index lieber Noten beigegeben, was ihm aber ganz 
entschieden abgerathen wird: ein guter Index vertrete die Noten 
und erleichtere ihm später die Herstellung der Letzteren. Gruter, 
der sich auch für die Sache interessirte, wünschte, dass Putsch 
einen Autor nach dem andern gesondert herausgebe, da sonst 
nicht 80 bald die Vollendung des Ganzen erwartet werden könne: 
schon ein Priscian erfordere ja ein ganzes Menschenalter."*) Trotz 



^**) Brief an Lingelsheim vom letzten Mai 1604 (cod. Paris. 7128, nr. 
246): in editione grammaticorum nihil actum puto,. nisi duplex accedat index 
verborum et auctorum copiosissimus et exactissimas. Et eum conficere puto 
esse partium Putschii — , und ibid. nr. 2&5 vom 26 Juni 1604: Grammaticimi 
opus procedere gaudeo, sed quam exspectamus diligentiam in indidbus, ve- 
reor, ut praestet noster f utschius, addictus forte gravioribus vulgi opinione 
studüs — , und Lingelsheim an Bongars vom 10. Juni 1605 (cod. Bern. 141, 
nr. 87): Putscio auctor sum, ut indices exactos fsLciai in grammatioos, sed 
quando habebimus id, quod tu apud Lucani interpretem repperisti huic operi 
coD[veniens? 

^^*) Brief von Lingelsheim an Bongars, coli. Ling. p. 200 vom 16. Juni 
1605: Grammaticos veteres iam ad Putschium ipse detuleram, sed domo abe- 
rat; o utinam eum ardorem ad opus istud exornandum adferret, quem decet! 
Queritur de laboribus immensis in indice conficiendo et mallet dare notas 
suas; ego dissuasi vehementer et bonum indicem pro notis esse dixi et maxuno 
ipsi levamento fore indicem ad notas suas rite conficiendas. Ait se unum 
hoc agero posthabitis omnibus aliis studüs. Verum magna tua felicitas, qui 
thesauros istos nancisci potes; posteritatis hoc tuum Studium erit laudibus 
extoUere. Femer vom 23. Juli 1605 (cod. Bern. 141 nr. 90): Grammaticos 
ad Prisciani optimae notae fragmentum Putscius iam habet atquc utinam 
voluntas ei, quae esse deberet! Queritur assidue de laboribus et in indice 
lentus nimis est nee compendiis utitur consuetis in eo concinnando, unde 
iactura temporis. Hortator ipsi sum assiduus. Endlich vom 30. Juli 1605 
(cod. Bern. 141, nr. 91): Putscius in indice satis lentus; queritur, per hoc 
opus se ab omnibus reliquis studüs avocari: ego vero meüus operam locari 
posse nego. 

"^) Brief Gruters an Bongars, coli. Ling. p. 399 vom 4. August 1605: 
Orammaticos aUquot ad te misit Dn. Mamius (der Verleger) communicandos 
Putschio iuveni admodum adhuc adolescenti, sed egregie docto nee minus 
bene morato, quantum licuit colügere ante annum uno alteroque colloquio, 

Hagen, Zur Geschieht« der Philologie. 8 



114 JacoboB BongarsiiiB. 

dieser Einreden Anderer und des stets zunehmenden Hissmnthes 
des Heransgebers gelang es schliesslich doch dem eisernen Willen 
Bongars', den baldigen Abschlnss des Gkmzen durchzusetzen. 
Putsch dachte ursprünglich Bongars för seine Bemühungen noch 
eine besondere Ehre zu, indem er ihm speziell den Priscian wid- 
men wollte, hat dies aber, wir wissen nicht aus welchem Grunde, 
später unterlassen/^') Auch das erfahren wir, dass der ujiange- 
nehme, kleine und unschöne Druck, der schon manchem Leser 
schwere Seufzer ausgepresst hat, einfach daher rührte, weil der 
Verleger aus Furcht vor einem Nachdruck der bösen Genfer sich 
vor grösseren Ausgaben scheute."*) 

Hatte so Bongars auf dem Gebiet der Philologie bei manchen 
vortrefflichen Arbeiten im Ganzen doch mehr indirekte, als di- 
rekte Verdienste, so trat er in der Geschichte mehr mit selbst- 
ständigen Leistungen hervor. Doch es begreift sich, dass der 
Besitzer eines reichen, bisher nur zum geringsten TheUe gekann- 
ten Materials weit eher darauf bedacht war, diesen Stoff möglichst 
schnell der gelehrten Welt zur Eenntniss zu bringen, als densel- 
ben für Spezialarbeiten selber zu verwerthen und auszunutzen. 
So bestand sein wesentlichstes Verdienst darin, dass er den ge- 

qnod mihi heic com eo Heidelbergae, quo excnrrerat Francofdrto: eiiin e 
Belgio quotidie heic iterum ezspectamus. Non frustra qaaeris, qnis sit Nam 
non quivis sane par tanto oneri. Metuo, ne et Ule succombat, nisi nobis det 
aactores illos per partes. Nam ve] unus Prisciamis aetatem hominis sibi 
postulat; adeo in eo multa mendosa et mutila. 

^^') Brief Lingelsheims an Bongars vom 18. Juni 1605 (cod. Bern. 141, 
nr. 92): Grammaticorum editio urgetur. Tibi inscriptas Priscianos a Patscio. 
Editio mihi placet, quantum adhuc vidi. 

"•) Brief Lingelsheims an Bongars, coli. Ling. p. 190 vom 9. Februar 
1605: Pntschianos grammaticos deterrimo et minutissimo charactere exprimere 
vnlt (sc. Mamins) neque uti paullo grandiori, nisi caveatur, Genevenses non 
idem expressuros: qui certe ferendi non sunt, cum in aliorum res involant 
cum damno publico. Oder sollte bereits der uns vorliegende Druck ein Be- 
weis liberalen Zugeständnisses von Seiten des Mamius gewesen sein? Nach 
Putschs Tod, der von HOschel in einem Brief an Jungermann (epist. Fran- 
cisci et Joannis Hotomanorum ed. Gull. Meelius Amstelod. 1700 p. 458) vom 
29. März 1606 lebhaft beklagt wird, scheint man noch an die Herausgabe 
von Noten zu den Grammatikern gedacht zu haben: wenigstens schreibt (in 
der gleichen Sammlung p. 475) noch unter dem 10. Sept. 1608 Wol^ang 
Seher an Jungermann: Grammaticos Putschianos vehementer desidero, sed 
non sinit eos me emere spes notarum, quas adiectum iri aliquando scripsisti. 



Jacobus Bonganias. 115 

sehichtlichen Stoff in der handschriftlich am besten beglaubigten 
Form darbot, d. h. einen lesbaren nnd jeder weiteren ForschiuAg 
znm festen Fnndament dienenden Text herstellte."^) Und so ver* 
längnet Bongars auch als Historiker seine philologische Natnr 
nicht. Diese textkritische Arbeit wurde durch Stadien über die 
litterar-historische Bedentang der edirten Autoren glücklich er- 
gänzt, wofar sieh besonders in seiner letzten Arbeit sprediende 
Belege finden. Es gehören hieher die beiden Sammelwerke der 
Scriptores Himgarici and der Dei Gesta per Francos« 

Das erste Werk"') erschien im Jahre 1600 und enthält eine 
Masse grösserer und kleinerer historischer and geographischer 
Abhandlangen, welche sich sämmüich aof Ungarn beziehen, Tind 
zwar solche sowohl aus frühester, als aas jüngster Zeit. Die 
edirten Stacke waren zum guten Theil ganz unbekannt; was 
schon früher gedruckt gewesen war, erschien hier in ganz neuer 

"*) VergL die Vorrede zum ersten Band der Dei gei^ per Francos, 
wo er Yon Gkdlieknns Tyiius spricht: aliis loois peciodoa integras reitituitaias, 
voces emendavimus, quot dici non poteat: nobis nihil pernttsiBias. 

"'^) Inhalt: 1) Joannes de Thorocz; 2) Joannis de Kiknllew chron. Lu- 
dovici regis; 3) Epistola M. Kogerii super destructione regni Hungariae per 
Tartares fekcta; 4) Epitome rerum Hungaricarum auctore Petro Ranzano 
5) Yita S. Stephani ab episcopo Chartuitio oonscripta; 6) Vita S. Emerici 
Beati Stephani F.; 7) Philippi Gallimachi übri HI de rebas gestis a Ykdislao 
Polonorum atque Hungarorum rege; 8) Kegis Hung. Matthiae nuptiae et co* 
ronatio Reginae a Palatini comitis legato descripta; 9) Galeoti Martii de dlc- 
tls Matthiae regis; 10) Belli Pannonici per Fiidericum com. PaL contra 
Solimanum gesti libri U auctore Melchiore Soitero a Vida; 11) Jo. Martini 
Stellae de Turcarum in regno Hungariae snccessibus a. 1543 et 1544 epist. 
IV; 12) Bei contra Turcas gestae a. 1556 descriptio brevis WoK Lazio auc- 
tore; 13) Rerum contra Turcas auspiciis Ferdinand! Austr. Gaeis. a. 1556 in 
Intenunnensi Pannonia gestarum historiola dialogo conscripta auotore Baoilio 
Joanne Herold; 14) Bellum Pannonicum sub Maximil. II et Solim. gestom 
desdiptom per P. Bizarrum; 15) Historia Sigethi a. 1566 ex Croatico con- 
versa per M. Sam. Budinam; 16) Brevis enarratio rerum a Sigismundo Traas- 
sUvaniae principe a. 1595 gestarum auctore Jo. Jacobino; 17) Regmn Hun- 
gariae ex optimis auctoribus explicata genealogia Job. Pistorii Niddani; 
IB) Chorographia Transsylvaniae auctore Georgio a Reychersdorff; 19) Mol* 
daviae chorographia eodem auctore; 20) De admirandis Hungariae aquis 
Georgii Wernheri; 21) Descriptio et munitiones Altenburgi auctore Martino 
Stella; 22) Felicis Petancü cauc. de itineribus aggrediendi Turcam; 23) Ap- 
pendix ad res Hungaricas, in qua inscriptiones Transsylvauicae veteres non- 
nuUae et annales exscripti de templis Leutschoviensi et Goronensi. 

8* 



116 Jacobus Bongarsius. 

Gestalt; Manches, was bisher fast verschollen war, wurde erst durch 
Bongars wieder an's Licht gezogen und so gewissermassen nen ent- 
deckt. Bereits im Jahre 1595 war Bongars an dieser Arbeit."*) Die 
erste Anregung dazu gab jedoch xmzweifelhaft seine im Jahre 
1585 unternommene Reise nach Eonstantinopel, auf welcher er 
sich mehrere Monate in Ungarn und Siebenbürgen aufhielt. 

In der an Wilhelm Ancel, kön^lichen Rath Heinrich's IV. 
und Gesandten beim deutschen Kaiser gerichteten Vorrede spricht 
er sich über den Werth des Gebotenen sehr offen aus. Manches 
wäre nicht werth gelesen zu werden, wenn man bessere Schriften 
hätte. Aber in der Geschichte sei jener Ausspruch des älteren 
Plinius durchaus wahr, dass es nämlich kein Buch gebe, w^elches 
so schlecht sei, dass es nicht nach irgend einer Seite hin nütze. 
Und sei ein solches auch dickleibig, so sei es, wie der heilige 
Hieronymus sage, nicht nur eine Regel der Klugheit, sondern auch 
wohl der Mühe werth, wenn diese auch beschwerlich sei, das 
Gold im Schlamm aufzusuchen."'') So seien manche der hier 
mitgetheilten Schriftsteller jenen Zusammenstopplem von Ge- 
schichten beizuzählen, welche ganze Bände sogenannter Geschichte 
für die Büchermesse zusammenschrieben, nur um der allezeit 
durstigen Seele des heutigen Publikum's Nahrung zu verschaffen; 
denn er glaube nicht, dass das Publikum irgend einer andern 
Zeit so sehr auf neues Fabelwerk versessen gewesen sei, wie das 
zu seinen Tagen."^ 

Mit diesem Werk hat übrigens Bongars nicht nur der Ge- 



"•) Vergl. die Briefe Bongars' an Camerarius p. 256 u. p. 261 ed. 
Spanh. vom 16. Okt. 1595 u. 15. Juli 1596; an letzter Stelle heisst es: ob- 
secro te, inquire, num exstet chronicon aut, ut illo aevo, chronica Hangaro- 
rom Johannis de Thuurocz. 

"'') Fmem facio, postquam dixero, varios et ingenii varii auctores in 
hiinc veluti fascem coniectos, quosdam certe nee luce hac dignos, si exsta- 
rent aHi potiores. Sed in historia maxime id verum est, quod Plinium 
dixisse Plinias refert, nullum esse librum tam malum, ut non aliqua parte 
prodesset, et si grandis est, non solum pradentiae, ut D. Hieronymus ait, 
sed etiam operae et operae sane molestae, aurum in luto quaerere. 

*") Posteriores aliquot, nisi qui loca ipsa describunt et applicant, ag- 
gregandos censeo compilatoribus rumusculorum, qui historiarum scilicet Vo- 
lumina in nundinas conficiunt, ut animos pascant hodiemae plebeculae, qua 
nullam fuisse umquam fabularum novarum cupidiorem existimo. 



Jacobus Bongarsius. 117 

schichte und Geographie, sondern auch der Philologie wesentliche 
Dienste geleistet. Ein äusserst interessanter Anhang nämlich 
enthält eine Sammlung römischer Inschriften,' welche Bongars auf 
seiner Reise entdeckt und abgeschrieben hatte."') Dabei dachte 
er aber an nichts weniger, als an ein vollständiges corpus un- 
garischer Inschriften, vielmehr erklärt er auf die Mittheilung 
Gmter's, dass er ihm einige Beiträge hätte liefern können, er 
habe absichtlich nur solche Inschriften aufgenommen, welche er 
mit eigenen Augen gesehen."") Es spricht diese Beschränkung 
für die Gewissenhaftigkeit des Mannes, der als Autopt für Alles, 
was er darbot, einstehen wollte. Der Zweck der Herausgabe 
war vielmehr, wie er ausdrucklich bemerkt, nur der, andere 
Leute und besonders Einheimische auf den reichen Schatz alter 
Denkmäler in diesen Ländern aufmerksam zu machen und sie 
für Erhaltung und zweckmässige Sammlung derselben zu be- 
geistern."') Uebrigens hatte Bongars ursprünglich doch mehr 
Stücke gesammelt, als die Ausgabe darbietet, es war ihm aber 
in Folge des häufigen Ortswechsels, wie er selbst beklagt, Einiges 
abhanden gekommen."*) 

*■") Er hatte sie früher an Casaubonus geliehen, vergl. dessen Brief an 
Bongars nr. 66 vom 5. August 1596: Inscriptiones, quas repetis, mitto, ecce 
tibi bona fide, hoc est sine ullius scedulae iactura. 

**•) Brief von Lingelsheim an Bongars, coli. Ling. p. 114 vom ersten 
April 1600: Gruteras dolet se nescivisse, quod editionem inscriptionum co- 
gitares: habet enim duo ezemplaria eiusmodi inscriptionum copiosiora, quae 
conmiunicasset libens, alterum a Garolo Clusio (der auch in der Reisebeschrei- 
bnng erwähnt wird, vergL Anhang I, f. 1 b),) altemm a Sambuco, numquam 
tarnen typis volgata — , und Bongars an Lingelsheim am 16. April 1600 
(cod. Paris. 7130, nr. 47): Inscriptiones edere animus non fuit alias, quam 
visas mihi. 

18^) In dem Dedikationsbrief, der an seinen Reisegefährten Wilhelm Le- 
normant gerichtet ist: Neque enim alio haec a me fine publicantur, quae 
tanti non aestimem, ut aut typographi prelum aut lectoris eruditi oculos 
tenere debeant. Sed forte spero, ut, postquam haec viderint pauca de in- 
nomeris antiquitatis litteratae fragmenta ab homine alieno edita, consnrgant, 
qui sparsas et turpiter iacentes inscriptiones veteres religiöse coUigant. 

"«) Brief an Lingelsheim vom 16 April 1600 (cod. Paris. 7130, 47): 
Inscriptiones etc. (siehe oben Anm. 180). Sed de iis pauculas illas mihi re- 
liqnas fecerunt crebrae per haec bella locorum mutationes et eorum forte, 
qxu chartulas meas hinc inde asservabant, negligentia. Habeo tamen Gruteri 
nostri humanitati summas gratias. 



118 Jacobus BoDgaisiuB. ^ 

Die aiif diese Inschriftensanmüimg bezüglichen Papiere sind 
noch vorhanden*") und zwar in einer doppelten Fassung, einmal 
in der Kedaktion, welche der Ausgabe selbst zu Grunde liegt, 
und dann in einer ungezwungenen, an keine feste Ordnung sich 
bindenden Gestalt. Die letztere Sanunlung, weit reichhaltiger, 
als die erste, repräsentirt offenbar die Originalauf Zeichnungen 
Bongars'. Schon die Vergleichung des Druckmanuskripts mit dem 
Druck fahrt zur Beseitigung mannichfacher Fehler und Unge- 
nauigkeiten. Die Originalaufzeichnungen vollends enthalten eine 
Eeihe von neuen Stücken, darunter auch einige Inschriften von 
Konstantinopel, die in der Ausgabe der scriptores Hungarici aller- 
dings keinen Platz finden konnten. Zur Erklärung dieser In- 
schriften hat Bongars fast nichts beigetragen: er beschränkt sich 
darauf, möglichst genaue Nachrichten über Fundort und Gestalt 
jedes Monuments zu geben und jeden Buchstabenzug getreu nach- 
zubilden, Vorzüge, die allerdings nicht zu unterschätzen sind.*®*) 

Das zweite Werk, nach Umfang und Aufwand von Mühe und 
Gelehrsamkeit das erstere noch überragend, die Dei gesta per 
Francos, d. h. die Thaten der Franken im Orient,*®') erschien 
kurz vor seinem Tode, vom Jahre 1611 weg, ist aber nicht zum 
Abschluss gebracht worden. Nur die zwei ersten Bände liegen 
vor. Der erste enthält auf mehr denn 1200 Folioseiten 
19 Stücke;"*) der zweite in massiger Ausdehnung die Schriften 



*8») Cod. Bern. 468, nr. 12 u. 17. 

***) Dass Bongars ursprünglich noch Nachträge zu liefern gedachte, zeigt 
der Brief Lingelsheim's an ihn, coli. Ling. p. 114 vom ersten April 1600: 
Quam vellem otium tibi fuisse, quae meditatus, quoqae addere! et quidni 
praestes adhue? Semper fas erit addere operi, modo per publicas occu- 
pationes tibi liceat. 

"5) XJeber den eigenthümlichen Titel vergl. die Vorrede zu tom. I p. 9: 
Titulum, quem operi suo Guibertus, caetera vere scholasticus, nos huic col* 
lectioni imposuimns: Gesta Dei per Francos, quo excogitari aliud nee aptius 
potest nee verius. Ut Deum in caelis dicimus, non quod non et alibi, qui 
ubique, ita haec gesta Dei vocamus, non quod non alia omnia, maxima 
minima, moveat, regat et moderetur Dens, sed quod his tam manifestus ac 
praesens interfuisse videatur, quam caelum ac sydera insidet. 

'^') Diese sind: 1) Aaonymi gesta Francorum et aliorum Hierosolymi- 
tanorum; 2) Roberti Monachi bist. Hier.; 3) Baldricas de Hieros. itinere; 
4) Raimundus de Agiles; 5) Albertus Aquensis; 6) Fulcherius Carnotensis; 
7) Gauterii Antiochena bella; 8) Guiberti gesta Dei per Francos; 9) Gesta 



Jaoobus Bongarsios. . 119 • 

des Venetianer's Harinns Sanutus. Der dritte Band, welcher unter 
Anderem Marco Polo nnd Johann von Mandeville nebst erklären- 
den Bemerkungen zum ganzen Werk, dann ein Variantenverzeich- 
niss und genaue Indices enthalten sollte,*") scheint bei Bongars' 
Tode noch nicht ausgearbeitet gewesen zu sein: wenigstens findet 
sich unter seinen hinterlassenen Papieren nur wenig darauf Be- 
zügliches. Alle diese Autoren waren nach den besten und ältesten 
handschriftlichen Quellen, mit EinscUuss der französisch geschrie- 
benen,*®®) entweder zum ersten Mal, oder in ganz neuer Gestalt 
herausgegeben worden, und zwar standen ihm hierfür neben der 
eigenen Handschriftensammlung die reichen Bibliotheken des Franz 
Pithoeus"*) und Paul Petavius"') zu Gebote. Zahlreiche KoUa- 



Francorum expugnantiam Hiemsalem anonymi; 10) Seeunda pars historiae 
Hier, anonymi; 11) Goillermus Tyrias; 12) Notitia patriarchatumn Antiocheni 
et Hierosolymitani; 13) Jacobus de Yitriaco; 14) Fragmentom Hieros. historiae; 
15) Epistolae a regibus, principibus, praelaüs ad regem Franc. Ludovicimi 
Juniorem XXVU, una ad Alexandrum Papam III; 16) Oliveri epistolae; 17) 
Bulla Innocentii Papae cum Andreae regis Hangariae ad Honoriam Papam 
litteris ; 18) B. Ludovici regis ad subditos suo^ in regno Franciae constitutos 
epistola scripta in Accon a. 1250; 19) B. Ludovici canonisatio edita Parisiis 
1516 per Henr. Stephanum. 

*®^) Hierüber sagt der Typographus: Indicem varium et copiosum illu- 
strandae historiae, ut et lectiones diversas aliaque usui tuo in tertium tomuin 
reiecit ipse huius editionis auctor, quo et Armeniaca complecti et Tartarica 
cum qnibusdam hie omissis opusculis constituit. Yergl. Bongars' Einleitung 
zu Guibertus: De quibus plura in indicibus, si absolvere Dens dederit. Und 
am Schluss des 2. Bandes: De quibus et aliis huius scripti et totius historiae 
"^debimus in indicibus, quos tomo tertio adiungere constituimus: in eum re- 
servamus Haithonum Armenium, Marcum Polum Venetum, Joannem de Man- 
deviUa Anglum et eiusdem argumenti alios. 

*®*) Vorrede zu GuiUermus Tyrius tom. I: verae lectioni firmandae et 
illustrandae historiae profuerunt Gallicae interpretationes. Aufiseichnungen 
über diese altfranzösischen Quellen finden sich in cod. Bern. 146^ nr. 9. 

**•) Darauf geht auch wohl der Brief Bongars' an P. Pithoens, coli. Ling. 
p. 39, sine anno. Nachdem er dessen Bibliothek gerühmt, fährt er fort: 
Dedisti ex ea patriae reique publicae nuper scriptores veteres, qui Karoli M. 
et eins familiae Francorum regum memoriam litteris prodiderunt. Damus ex 
ea ipsa benefido tuo auctores, qui familiae huius historiam conscripserunt, 
quae tertia Francorum regnum tenuit olim feliciter, tenet hodie quantum 
potest fortiter. 

"*) Vergl. die Vorrede zu den Gesta. Auch Roussat von Lengres hatte 
ihm Einiges mitgetheilt, wie dessen Neffe in der Vertheidigungsschrift seines 



120 Jacobus Bongarsius. 

tionen, welche Bongars for dieses Werk angelegt hatte, sind jetzt 
noch vorhanden. £s ist natürlich, dass dieses Biesenwerk nicht 
* anf einen Schlag in's Leben treten konnte. Schon im Jahrß 1598 
hatte Lanrentius Bochellus von diesem Plan durch Franz Pithoeus 
vernommen und bereitwilligst an Bongars eine darauf bezügliche 
Handschrift"') abgetreten. Eanm waren die scriptores Hungarici 
im Druck vollendet, als er sich im Jahre 1600 mit erhöhtem 
Eifer an die neue Arbeit machte."') Die vorausgeschickte litterar- 
historische Einleitung, besonders die Abhandlung über Wilhelm 
von Tyrus, wurde schon früh von Kennern geschätzt."') 

Anderweitige historische Untersuchungen, besonders solche 
auf dem Gebiet der Genealogie,"*) finden sich in grosser Zahl 
unter seinen Papieren. 

Aber auch fremde geschichtliche Arbeiten werden von ihm 
eifrigst unterstützt."') So forderte er seinen Freund Lingelsheim 
angelegentlich auf, das auf historischer Grundlage aufgebaute 

Onkels v. 15. Januar 1603 (Berner Bibl. W, 61) an Bongars schreibt p. 28 : 
Vous avez tous les auteurs, qui ont parl^ des voyages oultre mer; mon 
oncle est bien aise, qu'ayez eu contentement de ceox qu^il vous a envoye 
escrits ä la main. 

"*) Nämlich den Robertus Monachus, vergl. Bochellus' Brief an Bongars, 
coli. Ling. p. 347. vom 22. Mai 1598: Ergo tuum hac de re consiUum nt 
primum per Fr. Pithoeum innotuit, Robert! cuiusdam Rhemensis, qui octo 
libris Hierosolymorum historiam descripserat et' quam e direpta nequiter 
bibliotheca nostra fatalis rabies reliquam fecerat, in mentem venit eamque 
tibi perferendam lubens dedi. 

"2) Brief an Lingelsheim vom 16. April 1600 (cod. Paris. 7130, nr. 47): Jam 
animo toto sum in ruderibus regni Jerosolymitani. Absolutum dare opus 
cupio — , und an denselben vom 15. Juni 1601 (cod. Paris. 7130, nr. 271): ' 
Totus iam sum in apparatn historiae istius Transmarinae. 

IM) So von Casaubonus in einem Brief an Thuanus, siehe unten 
Anm. 261. Vergl. auch G. Vossius de historicis Latinis lib. II p. 137 b 
(tom. IV ed. Amst. 1699): Verum Syrum fuisse (Guil. Tyrium) alü scriptores 
Gallici agnoscunt, etiam auctor eruditus ^:pQK£■^o^iv^o^f in tom. Hist. Orientalis. 
Es will dieses Urtheil von Vossius um so mehr sagen, als der Nämliche auf 
Bongars nicht gut zu sprechen war, vergleiche oben S. 86 Aimierkung 68 a. 

"*) Vergl. Cod. Bern. 141, nr. 271 u. cod. 143. 

^^*) An Velser schickt er z. B. eine chronologische Abhandlung eines 
Freundes, um dieselbe (für den Druck) recensiren zu lassen, cod. Paris. 7128, 
nr. 202 an Velser: Binas abs te habeo cum duplici censura scripti chrono- 
logicL Et debeo tibi plurimum, quod de hoc virorum doctorum iudicia ex- 
quirere et conmiunicare volueris: utrainque tradidi auctori illius scripti. 



Jacobus BoDgarsius. 121 

Werk des Engländers Savilis über die Eriegskunst durch eine 
lateinische Uebersetznng dem grösseren Publikum zugänglich zu 
machen und hilft ihm dabei selbst.***) Als die WecheFsche 
Druckerei ein volumen rerum Moscoviticarum herausgeben wollte, 
war er ebenfalls bemüht, den einschlagenden Stoff dafür zusammen- 
zubringen."^) Endlich erhielt Freher für seine Scriptores rerum 
Germanicarum manchen wichtigen Beitrag."®) Sehr schön zeichnet 
diese seine Bereitwilligkeit, Andern, wo er konnte, zu helfen, 
Lingelsheim in einem Brief an Bongars vom 21. März 1611: Jam 
scio te non rogandum, qui monitus tua voluntate ruis ad grati- 
ficandum omnibus, qui bonas litteras iuvant."*) 

Ueberhaupt- hatte er eine hohe Meinung von dem Werth der 
Geschichte. Alle adligen Naturen, schreibt er Heinrich's IV. 
Sohn Ludwig, fühlten sich zum Studium der Historie hingezogen, 
aber ganz besonders müsse es Eigenthum. derer sein, welche Gott 
über den Staat gesetzt habe :*•*) die Geschichte sei eben die treueste 
Wächterin der Wahrheit und die aufrichtigte Kathgeberin.*") Und 
an einer andern Stelle sagt er, von allen Wissenschaften, welche 

"*) Brief an Lingelsheim vom 29. Nov. 1603 (cod. Paris. 7128, nr. 197): 
Savilis editionem quia e Rep. est, omnino suadeo nee audiendum aactorem, 
qoi vanis pollicitationibus quaerit matorum hone fractum e manibus exterorum 
invidus eripere. 

*") Brief an Lingelsheim v. 21. Mai 1600 (cod. Paris. 7130, nr. 63): 
Memini me audire de Joach. Camerario, cnius mihi nomen est sanctum, 
habere se in bibliotheca sua nescio quem, qui de hello Stephani Regis in 
Moschos scripserit contra Heidensteiniom. De eo, quaeso, inquire apud eins 
filiom. Wecheliani volumen Moscoviticarum renn parant, cui hiinc plerisque 
novum auctorem velim accedere. 

*'®) Brief Bongars' an Lingelsheim cod. Paris. 7128, nr. 191; Freherus 
per proximum tabellarium accipiet Ottonis et Constantini donationem, quod 
iam exscriptum legere et emendare homini plane aulico non vacat. Lango- 
hardica für Freher erwähnt Bongars in einem Brief an Lingelsheim cod. 
Paris. 7128, nr. 304; ein glossarium vetus Teatonicum ibid. nr. 224. Freher 
selbst führt in seinen scriptores auf Bongars einige Briefe des Kaisers Fried- 
rich II. zurück: ibid. nr. VI. Vergl. die Briefe Freher's an Goldast (epp. 
Goldasti) p. 195 u. p. 331. 

»••) Coli. Ling. p. 302. 

^^) Vorrede zum 2. Band der Gesta: Historiarum quidem Studium eius 
modi est, ut cum onmibus ingenuis hominibus conveniat; tum eorum, quos 
Reip. Dens admovit, proprium sit. 

*•*) Itaque ad libros te voco: veritatis illos incorruptos et custodes et 



122 Jacobos Bongarsias. 

den Menschen von Gott geschenkt worden, sei keine für den Ge- 
branch des menschlichen Leben's nützlicher oder nothwendiger, 
als die Eenntniss der Geschichte. Freilich müsse deren Dar- 
stellnng richtig nnd nnverfälscht sein nnd frei von Hass, Miss- 
gunst nnd sonstigen Leidenschaften, aber auch frei von jeder 
ParteisteUnng."») 

So versöhnt ihn der Inhalt der Geschichte auch mit der 
rauhen Schaale, in welche derselbe öfters gefasst ist. D'er 
Chronikenstil, schreibt er an P. Pithoeus, gefalle freilich Manchem 
nicht, vielmehr erscheine er oft viel zu roh und barbarisch. Aber 
es sei zu viel gefordert, wenn man an Alles den Massstab Cicero- 
nischer und Augusteischer Zeit anlegen wolle. Jedes Geschichts- 
werk, aus welcher Zeit es auch stamme und in welcher Form es 
uns entgegentrete, sei mit Freuden zu begrüssen."*) Die Freude 



indices: non eum ad modum, quem pravum Principes nonnulli secuti sunt, 
doctrinae et eruditionis plebeiae captantes famam vel fumum. 

*•') Entwurf einer Einleitung zu einer genealogischen Arbeit Bongars* in 
cod. Bern. 141, nr. 271: Ex omnibus homini a Deo tributb scientiis nulla, 
mea quidem sententia, ad usus humanae vitae magis aut utilis aut necessaria 
historiarum cognitione, modo ipsa rerum narratio recte et sincere scripta ab 
odio, invidia, ceteris afPectibus atqne etiam partibus libera sit, ut in ea tam- 
quam in tabula ad verum expressos et depictos principum mores et actiones 
cemere liceat non solum administrandae Reipublicae, verum etiam regendis 
privatis et domesticis negotiis. Hü namque, qui historiae nihil nisi veritati 
consentaneum inserunt, hoc ceteris omissis bono publice praestant, quod 
bonos et honestos principes excitant, ut actiones suas ad virtutem tamquam ad 
normam et regulam dirigant, tyrannorum vero voluntates aberrantes regant 
et moderentur. Vident enim illi revera et reapse cognoscunt, nihil a se tam 
secreto fieri, nihil ita occultari aut coloribus fucove adulterari aut mendaciis 
superinduci sive metu iis, qui veritatem ipsam noscunt, proposito sive cor- 
ruptis animis illorum, non ut ignorent, sed ut dissimulent veritatem, quin 
tandem discissis tenebris onmibus innotescat. Attamen arduum est inprimis 
eos, qui sub principibus vivunt bonis et mediocribus aut sub duris et fasti- 
diosis, vitas ipsorum eadem qua vivunt libertate scribere possint (sie). Et 
certe longo satius est eos, qui aliquot ipsos seculis consequuntur, post ipsorum 
mortem sibi laborem istum sumere, quum neque spes illos neque metus huc 
illuc impellere potest. Id ego in recentioribus historiiis inquirere volui, Fran- 
ciae maxime et Burgundiae, utpote quae nos attingunt propius ceteris a nobis 
aut tempore aut loco magis dissitis. 

•••) Brief an P. Pithoeus, coli. Ling. p. 39 (sine anno): Scio esse, qui- 
bus parum sapiat scriptio haec rudis et stylo barbara et illius omnino sae- 
culi. Nimis illi delicati, qui omnia ad Ciceronis atque Augusti aevum exi- 



Jacobos Bongarsiiis. 123 

an der unverfälschten geschichtlichen Wahrheit bestimmt ihn nnn 
anch, sich gegen jede Erdichtnng energisch zu erklären, selbst 
gegen solche nnschnldigeren Charakters. Dem Prinzen Christian 
von Anhalt schreibt er, er könne sich nicht genug wnndem über 
den thörichten und durchaus lächerlichen Hochmuth der Menschen, 
die mittelst schöner Stammbäume bis in die Tiefen verborgener 
Zeiten zu dringen sich vermässen, in der Meinung, dadurch ihrer 
lieben Person einen höheren Werth zu verleihen, wie z. B. in 
Frankreich der Wahnsinn geherrscht habe, den Ursprung gewisser 
Geschlechter bis auf Troja zurückzuführen.'**) Die genealogischen 
Forschungen werden damit nicht verworfen — hat ja doch Bon- 
gars selbst viel auf diesem Gebiete gearbeitet — , sondern nur 
derartige fiktive Auswüchse. Auch über bestochene Hofhistoriker 
äussert er sich unverholen.*^) Um so freudiger spricht er seine 
Zustimmung aus, wenn ihm ein gesinnimgstüchtiges Geschichts- 
werk in die Hände Mit. So lobt er den Historiker de Thou, 
dass er ohne das Ai^e von der Wahrheit abzulenken, ohne Rück- 
sicht auf weltliche und geistliche Potenzen ganz offen von den 
Ereignissen gesagt habe, was daran war und was er davon dachte. 
Auch eine niedrige Seele könne es am Ende zur Beherrschung 
des Stoffes, zu einer kunstvollen Anordnung, zu einer schönen 
Darstellung bringen, aber jene Freimüthigkeit, welche nur die 



gant nee iiisi Sallnstlos ferant et Caesarea et Livios. Sed vere tu olim, 
bistoiiam ommmn aetatam auctores non solam ferre, sed etiam desiderare. 
Vere et inter antiquos nescio qtii, historiam qnomodocumque scriptam delec- 
tare, addo et prodesse, quod caput historiae. 

^ Cod. Bern. 143, nr. 14: sed illa (ambitio mortaUnm) lidicola inpri- 
inis, qoae circa prindpiun gentiumque origines scrutator curiosius . . . Alia 
nostros olim homines dementia tenuit, dum se Troianis ortos praedicanmt 
et nnllam nisi Troiano sangnine nobilitatem ducnnt. 

»•») Brief an Lingelsheim vom 4. Juli 1604 (cod. Paris. 7128, nr. 259): 
Jam enim scriptores historid did volunt rumusculorum collectores isti; sed 
utinam exurgat aliquis, qui pro merito illos tractet mendaces et vaniloqnos — , 
und Brief an Gamerarius nr. 165 vom 28. Mfirz 1597: Serrani historiam 
editam non arbitror, nisi epitomen regum primae familiae Francicae, quae 
olim prodiit Aurangii. Sed audio ipsum auctum historid regü titulo et 
stipendio. Quid autem exspectari ab istius modi genere hominum debeat, 
qui mercede eonducti historiam scribunt, tu ipse iudica. Ridiculi in eo sunt 
et prindpes et mercenarii iUi scriptores. Nam illo ipso titulo profitentur se 
^ mendada cofimptos. 



124 Jacobus Bongarsiiu. 

Pflicht und nichts Anderes kenne, finde sich nur bei erhabenen 
nnd vollkommenen Seelen.***) 

Auch auf dem Gebiet der Theologie hatte Bongars eingehende 
Studien gemacht. Eine Masse von Excerpten und selbstständigen 
Arbeiten, darunter eine grössere Abhandlung über das Gebet, 
zeigen, dass es ihm mit der Sache Ernst war.*") Trotzdem, dass 
er der reformirten Kirche angehörte,**®) war er desshalb kein 
eigentlicher Gegner des Katholizismus :*••) er hofft auf eine Zeit, 
wo dereinst die entzweiten Glieder der alten Kirche sich wieder 
zusammenfinden würden. Aber ebenso wenig, als er die Kirchen- 
väter als unfehlbare Autoritäten in Glaubenssachen anerkennen 
konnte, mochte er es mit der strengen Intoleranz eines Theodor 
Beza halten.***) So stand er zwischen den beiden Extremen in 
der Mitte und wollte überall nur milde Duldsamkeit geübt vnssen. 
Keinen dürfe man zu einem bestimmten Glaubensbekenntniss 
nöthigen, sondern man müsse dem heiligen Geist die Freiheit und 
xmd die Ehre geben, zu wehen, wo er wolle.*") So arbeitete er 



"•; Brief Bongars' an de Thou, 19. Juli 1604 (cod. Paris. 7128, nr. 281): 
Gertes, monsieor, ce que voos en avez donne au public, se lict avec estonne- 
ment. Qu'en ce temps il se soit trouve un homme, et de votre quaiite, qui 
Sans destoumer Poeil de dessus la verite, sans respect des grandeors tem- 
porelles et spirituelles, ayt dit ouveriiement des affaires du monde ce, qui en 
estoit, ce, qu'il en pensoit! La cognoissance de ce, qui s'est passe mesmes 
de plus secret, ce beau langage et ceste proportion gardee en tout ce grand 
Corps se peuvent rencontrer en une ame basse et perverse. Mais ceste liberte, 
qui n'a object, que son debvoir, ne löge qu'aux Esprits eslevez et parfadcts. 

"•^) Codd. Bemn. 142 u. 150. 

108^ Offen ausgesprochen' in einem Brief an Camerarius vom 27. Dez. 1594: 
nostras res, eorum, inquam, qui religionem reformatam profitemur. Nicht 
alle seine Verwandten huldigten der neuen Keligionsanschauung, vergleiche 
den Brief an Kaspar Schoppius, coU. Lingelsheim p. 55 (1599): habeo in illo 
errore propinquos, affines, amicos. 

^*) Brief an Schoppius, coli. Ling. p. 48: quin potius ita sum affectus, 
ut cum Romanis velim et vivere et mori, dummodo vel mutent sententiam 
de hisce capitibus, quae ego ex animi mei sententia nondum amplecti possum. 

2^>) Brief an Schoppius p. 57: Nee Beza mihi doctor nee Augustinus. 
Nullius nisi Christi nomen fero, est quod laudem. Ueberhaupt hat Bongars 
in diesem Brief aufs Eingehendste seine Ansichten von den Auswüchsen des 
päpstlichen Katholizismus entwickelt, was bei den Bewegungen unserer Zeit 
besonderes Interesse hat. 

'^') Randbemerkung zu Lipsius' Politica in dem Exemplar T 68 der 



JacobuB Bongarsius. 125 

denn, soweit dies in seinen Kräften stand, aufrichtig an der Yer- 
besserung der kirchlichen Zustände seiner Zeit.*") Die Art und 
Weise wie man in Frankreich unter dem Deckmantel der Religion 
den politischen Parteihass pflegte, gefiel ihm nicht. Er steht 
deshalb auch nicht an, die Hugenottenkriege als ein Unglück zu 
bezeichnen.*") Er wollte vielmehr eine Beformation und Einigung 
der Kirche von innen heraus und gedachte zu dem Behuf einige 
unyerfälschte Dokumente aus der älteren Kirchengeschichte heraus- 
zugeben, welche der heutigen Zeit zum Muster und Vorbild dienen 
könnten.*") Desshalb interessirte er sich auch lebhaft für die 
Herausgabe der theologischen Werke des älteren Gamerarius und 
theüte dessen Sohn und Enkel Alles mit, was er davon besass, 
nebst den besten Eathschll^en, wie eine derartige Sammelausgabe 
einzurichten sei.*") 

Bemer Bibliothek p. 113: Et placet, quod Lutherus de insÜtuendis nÜDistris 
ecclesiae Bohemicae: nnlli cogendi sunt ad fidem, sed spiritoi sancto dandos 
est locus et honor, ut spiret, ubi vult. 

"*) In cod. Bern. 241 (nr, 265) findet sich ein Stuck von Bongars' Hand, 
welches Zusätze zu einer Schrift: apologia ecclesiae Gallicanae enthfilt. Das 
Theologengezänk selber war ihm zuwider, vergl. Brief an Gamerarius vom April 
oder Mai 1594, nr. 80 ed. Spanh.: Me post fluctus illos et tempestates 
theologorum, uti se praedicant, hominum in philologi et musaei hominis 
placido christianoque conquiescere sinu iuvat. 

*^*) Brief an Gamerarius nr. 19 vom 15. Sept 1591, wo es am Ende 
einer Schilderung der Hugenottenkriege hdsst: certe iudicare aUud non pos- 
sum, quam ingrata illorum arma Beo faisse. 

^*) Brief an P. Pithoeus in cod. Bern. 149 b nr. 96: Annus est ex quo 
venit in manus nostras exemplum synodi huius omate descriptum et dubium 
foit, an emitteremus. Gaput tractat inter controversias illas etiam hodie 
varie agitatum: a quibus abstinere consilium erat. Ita obstinatae partes 
videntur, ut quicquid afferatur in medium, frustra esse videatur. Sed emlttere 
tandem placuit et sane iaterest reipublicae et quae in rep. est ecclesiae, ex- 
stare monumenta antiquitatis proba atque incorrupta, ad quae quantum licet 
componantur feralia haec dissidia et revocentur, quae a veritate abierunt 
longius. Talia tibi multa atque proba comparata esse, P. P., cognovimus 
et huius ipshis synodi antiquissimum exemplar apud te visum audivi affir- 
mantem certae fidei hominem. Ea mihi te compellandi causa fait^ quae habes 
huius generis, bono publico publica esse ^elis. Yale. 

'*•) Brief nr. 83 an Gamerarius vom 16. Nov. 1594: Ghartulas vero tu 
omnes vel minimas magni illius viri, a quo nihil nisi magnum, compone et 
da lucem videre, praecipue si quae sunt theologicae, in quibus mihi vir ille 
iQagnus sane maximus est -— , und nr. 84 p. 197: de parentis tui scriptis, 



126 JaoobuB Bonganios. 

Dagegen war er kein Frennd der Jesuiten. Er war Yon 
ihnen vielfach verfolgt worden nnd übte Gegenwehr."*) Noch 
nach seinem Tode dauerten diese Verfolgungen fort, indem man, 
wie wir gesehen, in der far den Dauphin bestimmten Briefsamm- 
lung alle die Stellen beseitigte oder umformte, wo sich der 
Schreiber gegen die Jesuiten oder far die reformirte Lehre aus- 
gesprochen hatte. Diese seine Gesinnung*") fand ihren Ausdruck 
in einer im Jahre 1611 erschienenen Sammlung iversehiedener 
kleiner, gegen den Jesuiten Cotton, den Beichtvater Heinrich's IV. 
gerichteterSchriften, als Antwort auf dessen reformationsfeindliches 
Werk vom Jahre 1610."^) Bei diesem Sammelwerk hatten sich 



Tiri longe maximi, scripsi ad te ex animi mei sententia, et prognostieon hoc 
mihi est intereuntiam litterarum, quod illa negligontur, scripta docte, accurate, 
pie. At qaae eduntnr hodie, qualia illa sunt? Sane nee lectu digna. Vergl. 
auch nr. 132 und cod. Paris. 7128, nr. 304 u. 308. Dass sich Bongars auch 
um eine Sammlung des Briefvirechsels des alten Gamerarius bemühte, sieht 
man aus einem Brief an Lingelsheim, cod. Bern 141, nr. 68. 

*^*) Brief an Schoppius 1599, coli. Ling. p. 56: Yixi certe Constantinopoli, 
quam Romae, securior. Aeusserst interessant für die Kenntniss dieser Ver- 
hältnisse ist ein Brief des Kardinal's d^Ossat, den derselbe am 2. Dez. 1600 
(lettres, nr. GCXLI) an Yilleroj schrieb: On fedt dire ici, que le roi tient 
un Gentilhomme enAUemagne pres les princes Protestans appell^ Bongars, 
lequel dit aus dits Princes Protestans et a ceux de leur secte, que le roi 
pour sa conversion n'a point chang^ d'opinion en son coeur, mais que pour 
jouir paisiblement de son roiaume^ il a fa^onne son ezterieur s^accommodant 
au tems et k ce que son profit requeroit. Je ne peux croire, que le dit 
Bongars tienne ce langage si contraire a la verit^ et a la bonne foi, dont le roi 
doit dtre recommand^, non seulement envers les catholiques, mais aussi en- 
vers les protestans mesmes . . . Mais je tiens que c'est une invention Sa- 
voyarde et EspagnoUe. Gegen die Spanier nämlich hatte Bongars von jeher 
einen ungeheuchelten Widerwillen zar Schau getragen. Unter solchen Ver- 
hältnissen war es nicht zu verwundern, wenn er am 21. Nov. 1603 dem 
Sdpio Gtontilis von einer Uebersiedelung nach Rom mit den Worten abrieth: 
Rien ne vous peult venir de Rome que de la honte et de la roine (cod. 
Paris. 7138 nr. 192). 

*") Brief an Peucer vom 29. Sept. 1599, coli. Ling. p. 35: Jam quid tu, 
cum intelliges, reditum etiam Jesuitas tentare et liberum legatis eorum aditum 
Pontificios a rege impetrare? Scientes volentes in pemiciem ruimus! Siebe 
auch Anm. 232. 

^^^) Instituüo cathoüca, in qua fidei veritas comprobatur contra haereses 
et superstitiones huius aevi. Vergl. hierüber Benedikt Turretin, recheute du 
Jesuite Plagiaire p. 61 (nach Bayle): celui, qui le fit imprimer avec la pre- 



Jacobus BongarsiuB. 127 

noch andere Greflinnungsgenossen Bongars', z. B. Goldast bethei- 
ligt."*) Wie weit die VermiLthiuig des Gasanbonns, als sei Bongars 
aneh der Verfasser einer im Jahre 1612 erschienenen anonymen 
Schrift adversns Bellannini scelestissimam pro Bomani papae im- 
perio disputationem, begründet war, lässt sich, da alle Anhalts- 
punkte fehlen, nicht mehr nachweisen.'**) 

In das Gebiet der Jurisprudenz fallen neben Jugendarbei* 
ten^^) eine Menge von rechtsgeschichtlichen und staatsrechtlichen 
Erörterungen, die sich aus seiner diplomatischen Stellung von 
selbst ei^eben. Der Politiker beschäftigte sich natürlich gerne 
mit solchen Fragen: sein Handexemplar yon Justus Lipsius' Poli- 
tica sive civilis doctrina 1589**') ist mit zahlreichen Zusätzen und 
Belegen ans der alten Litteratur und allgemeinen Weltgeschichte 
versehen. 

Endlich waren ihm weder die spekulative Philosophie, noch 
die Naturwissenschaften fremd. In einem Brief an EUsaeus 
ßoeslin***) spricht er von den hohen Aufgaben der Philosophie 



face, estoit officier du roi en Charge fort honorable, assavoir feu Hr. Bongars, 
auqiiel P. Ooton s^estant piaint de Pedition de l'AnticotOD, il ini respondit, 
qu'il en estoit point l^anieor, mais qu'il avoit bien fait imprimer ses quefitions 
aa diable. 

2") Brief von J. Rod. Lavater an Goldast (ep. Goldasti nr. 383 p. 451) 
vom 4. Mftrz 161t: Titalum in Cottoniana summo cum desiderio exspectamus. 
Mitto manuscriptum ezemplar, videbis in illo malta et omissa et commissa, 
quae corrector emendare ansus non fuit .... Aliud scriptum Germanicum 
Cottonianis subnectendum Bongarsius Argentina accepit, quod iam editur. 
Vielleicht bezieht sich hierauf auch der Brief Bongars^ an den Grafen von 
Hanau (ed. ep. Bong. 1695 tome 11 p. 677, angeblich aus d. J. 1610), in 
welchem» er ihn um die Erloubniss bittet, in der Stadt Hanau verweilen zu 
dürfen, da er bei Lavater gerade ein Sammelwerk (un ramas d^historiena 
que j'ai recueilüs et pretends donner au public) drucken lasse. 

**^) Brief des Casaubonus an Lingelsheim nr. 675 vom 27. April 1612. 
Aach für den Verfasser des idolum Hallense ist Bongars von seinen Feinden 
gehalten worden, vergl. Brief Lingelsheim's an Scaliger vom 1. Nov. 1607 
(Sylloge epist. viror. illustr. ed. Burmann II p. 361). 

**') Cod. Bern. 149. Ein mehrere Stellen des Corpus behandelnder Brief 
an Guiachis steht in cod. Bern. 149 b nr. 224. 

»*•) Auf der Bemer Bibliothek nr. T 68. 

*'') Cod. Bern. 149 b nr. 420: Andream Dudithium, vir clarissime, 
memini, cum de Tychonis Brahe, Thaddaei Haggerii aliorumque doctrina et 
usa exceilentium virorum scriplis cognovisset, non illam solum, quae anno 



128 Jacobus Bongaraias. 

nnd dem Werthe der metaphysischen Spekulation: Boeslin solle 
sich durch etwaige Opposition nicht abschrecken lassen. Freilich, 
wer in den gewöhnlichen Künsten und Gewerben etwas Neues ent- 
decke, werde geehrt und laut gepriesen, wer jedoch in der Kennt- 
niss der Natur und des Göttlichen über die alltl^lichen Anschauungen 
hinausgehe, der werde verflucht. Dies sei eben der Grundfehler 
der menschlichen Natur, dass das Alter und die Gewohnheit uns 
an falsche und verkehrte Vorstellungen hefte und davon nicht 
loskommen lasse. Es ist bezeichnend, dass ihm Libavius von 
Eothenburg a. d. Tauber ein grosses Werk über die Alchemie 
widmete, in welchem die wissenschaftlichen Elemente derselben 



1572 omniam in se mortalium ora convertit, sed et aliquot postea et ex retro 
observationibus aliquot etiam antea Stellas atque Gometas in sublimi illo 
coelo ortum motumque habuisse et ex eo vim quandam aetheri esse in se 
generantem et producentem, de Aristotelicorum dogmatum veritate plurimum 
dubitare. Imponit nobis vetustas et consuetudo atque affixos retinet pravis 
falsisque more tyranno. Mihi illud placet Senecae: via uti veteri, sed potiorem 
plamoremqae si invenerimus, eam munire. Patet omoibus veritas: nondom 
occupata est. In vilibus et spectantibus humum aiübus plurima invenit 
humana sagacitas: nee id vitio cuiquam aut periculo; imo vix abeat inventor 
sine laude publica sive praemio. Sed in his, a quibus et salos vitaque 
mortalium et vita illa cognitione divinorum beata pendet, si quis altius se 
caeteris erigere et despectare publicos errores coeperit, scelns est. Non 
licet per philosophos, non per medicos, non per theologos, eos qui cathedras 
insident, abire a falsis, e teoebris se in lucem, e Servitute in libertatem pro- 
ripere. At ego, ut a^rem hunc tot millia hominum tot annorum millibofl 
inexhaustum hauriunt cottidie haurientque, ita publicam esse veritatem pe- 
rennemque iudico. Et tuerunt aetate nostra patrumque divina ingenia, qaae 
faculam nobis inter tantas tenebras ostentamnt. In quibus spem nobis prae- 
dpuam fecerat D. Severinus, habituros opera sua studiosos veritatis elementa, 
quibus ad abstrusiorem illam et reconditam sapientiam iaformarentur. Sed 
longa illa nimis spes avidis nobis et nimium sitientibus. Posset ille quidem, 
qnae in se recepit, praestare facile, nisi forte aulica abreptus vita Piincipis 
sui valitudini onine tempus impenderet, cuius dare particulam Reip. et 
magnae huic patriae merito deberet. Tu vero, age, Elysee, quae concepisti 
super vulgum, in vulgum emitte .... Melius operam posuero, si tibi, qafts 
debeo, gratias dixero, qui me participem volneris esse excellentium et plane 
{LSTS(U(9U)v studiorum tuorum. Beneficü tui est gratia, quod legere illa et 

tractare mihi contigit, ingenii mei culpa, quod assequi omnia non potui 

Quae minus intellexero, ea tu eadem qua communicasti humanitate expÜ- 
cabis. 



Jacobus Bongarsias. 129 

vertheidigt werden.***) Mit Vorliebe saiümelte er in dieses Ge- 
biet einschlagende Werke und ist bereits von der Ahnung er- 
füllt, dass sich daraus dereinst eine wirkliche Wissenschaft er- 
heben wörde.*") 

Endlich mag noch darauf aofmerksam gemacht werden, dass 
Bongars sich auch in der Poesie versucht hat. Freilich nicht, um 
damit vor die Oeffentlichkeit zu treten, sondern zum Privatver- 
gnügen und zur Freude seiner Freimde.*") 

Diese universelle Bildung, welche sich Bongars durch all- 
seitige Fachstudien angeeignet hatte, verschafFke ihm überall einen 
sichern, objektiven Blick. Er ist von dem Bewusstsein getragen, 
dass die Wissenschaft immer weiter fortschreite, weiss aber zu- 
gleich auch, dass mit der Ueberlieferung nicht so ohne Weiteres 
gebrochen werden könne. Er charakterisirt sich in dieser Hin- 
sicht selbst durch das Wort des Seneca, dass man sich des alten 
Weges bedienen müsse, aber, sobald sich ein besserer und ebenerer 
finde, diesen einschlagen solle. Und so xmterscheidet er genau 
zwischen der freien Wissenschaft und jener zünftigen Gelahrtheit, 
welche in der Medizin so gut, wie in der Theologie und Philo- 
sophie von den Kathedern herab gegen alles Neue Opposition mache. 

War somit Bongars als Mann der Wissenschaft höchst 
achtungswerth, so war er es als Mensch nicht minder. Seine 
Offenheit und Wahrheitsliebe ist bereits betont worden. Wenn 
irgendwo etwas zu tadeln ist, so scheut er sich nicht, es auch 



^^) Commentarii Alchymiae Francof. 1606. Dafür dankt ihm Bongars 
im Namen der Gelehrtenrepublik, weU er die Geheimnisse der Natur er- 
schlossen und die Wahrheit gegen den Schnizwang vertheidigt habe, cod. 
Bern. 149 b nr. 187 vom 1. Mai 1606: Opus tuum'de Alchymia vidi et in eo de 
me amicam menüonem. Bebet tibi Respublica, quod et näturae reseras oc- 
culta et veritatem is assertum contra scholae tyrannides. 

«*») Vergl. Brief an Can-erarias vom 28. Mai 1593 p. 143 ed. Spanh. 
und vom 6. Joni 1593: De Ghymicis fiat commodo tuo. Ego istorum lee- 
üone et dispatationibus et artificiis unice delector. Usnm non improbo (?), 
'quod nullus sit, sed quod* is parum notus, nee notescet facile, 'nisi per 
ipsum usum. 

^ Manches davon steht in cod. Bern. 148. Dass man ihn auch auf 
diesem Gebiete schätzte, sieht man aus einem Briefe Lingelsheim^s, cod. Bern. 
141 nr. 63 vom 2. Juli 1601 : Ex epithalomiis, quae hie sparsa, nulla inventio 
aecedit ad iocum tuum, quem literis adspersisti quemque cum applausu acci- 
piunt omnes, imprimis sponsus. 

Hftfen, Zar GafleUcbt« d«r Pbilologi«. 9 



130 Jaeobufl Bongarsius. 

offen zu rügen, wie er andererseits för jedes edle Streben die 
wärmste Anerkennung zu spenden weiss. Grerade in der gerechten 
Benrtheilnng Anderer zeigt sich der echte Charakter. Casaubonns 
kann es ihm nicht genug danken, dass er ihn einmal freundschaft- 
lichst ermahnte, für seinen guten Buf mehr Sorge zu tragen und 
seine Arbeiten tiefer anzulegen.**^) Dass er der Eommentirungs- 
methode eines Lambinus keinen Geschmack abgewinnen konnte, 
werden wir ihm nicht verargen.'") Dagegen konnte er auch für 
Einen, über Aea Andere gemeiniglich herzufallen pflegten, tapfer 
einstehen, wenn er etwas Gutes an ihm entdeckte.'*') 

Trotz der vielfachen Bewunderung, die man ihm von allen 
Seiten entgegentrug, verharrte er nnmer in der grössten Be- 
scheidenheit. Als ihm Gruter mit ehrenden Worten ein Buch 
widmete, erklärte er offen, dass er dies nicht verdiene."*) Er 
liebte es in solchen Fällen nicht sich, sondern sein e Freunde mit 
Guiacius zu vergleichen, welcher einmal sagte, er habe so viel 
Ruhm und Ehre erworben, dass er schon seine Freunde daran 
Theil nehmen lassen könne.***) Eine* Dedikation von Broughton's 
Consensus S. Scripturae nahm er nur an, um durch Ablehnung 
nicht den Schein zu erwecken, als stehe er nicht treu zu seiner 



*") Brief an Bongaxs, nr. 12 vom 20. Mai 1594: Qaod castigas moram 
meam, scito auctore te me lentum esse. Servo enim sub claustris epistolam 
taam quandam auro contra caram, qua mones amicissime, existimationis 
meae raüonem habeam. Castigas enim levia quaedam mea, quae mihi ex- 
dderuni Illam epistolam habeo pro tuae summae adversom me benivolentiae 
grandi tesümonio. Yergl. auch*iir. 18. 

*^) Der Ausdruck: Lambiniana nimis prolixa et saue levia (Brief Bongars^ 
an Schottus in cod« Bern. ll9 b nr. 369 v. 18. März 1602) ist noch sehr milde» 

'*') Von Glarean sagt er einmal (notae in Justinum p. 81) er sei neu 
tam ineptus, quam eum quidam haberi volunt. 

«•) Brief an Lingelsheim vom 29. Sept. 1604 (cod. Paris. 7128, nr. 296): 
coi ne verbalo gratias egi de inscriptione Discursuum, qua ornavit me im- 
merentem, sed et honoravlt imparem. Itaque quas mihi laudes tribuit, illas 
ipsi debeo in solidum neque in iUis quicquam agnosco meum praeter affectum 
in ipsum sane verum et alte infixum. 

«*) Brief an Lingelsheim vom 5. Juli 1601 (cod. Paris. 7130, nr. 275): 
Cuiadum memini, cum obiiceretur ei, quod indignum quendam laadibos tu- 
lisset in coeliun, respondere, tantum sibi partae apud doctos gloriae superesse^ 
ut eins in partes vocare et amicos largiter posset salva re sua. Idem.vos 
et Bockius, cum vos in meas laudes amor duxit, non iudidum. 



Jacobtts Bongarsius. 131 

• 
religiösen üeberzeugnng.***) So verbittet er sich auch alle Ehren- 
titel, die ihm aus seiner politischen Stellung erwachsen waren."*) 
Seine Zuverlässigkeit wird von Casaubonus gebührend hervor- 
gehoben: sobald er einmal etwas versprochen habe, betrachte er 
das Versprochene als eine Schuld, zu deren Zahlung ihn seine 
Ehre verpflichte.***) Hatte er einmal für einen Dritteu von einem 
Freunde eiae Handschrift ausgewirkt, so i hielt er sich selbst für 
den Schuldner.**') So hatte er auch, als er im Dienste des Königs 
Heinrich's IV. zur Kontrahirung von Schulden genöthigt worden 
war, weil ihn dieser bei seiner ewigen Geldnoth nur mangelhaft 
bezahlte, seine Gläubiger nicht etwa an den König gewiesen, 
sondern lieber Haus und Hof unter der Hälfte des Werthes ver- 
kauft, um seinen Namen von jedem Flecken rein zu halten.***) 

"*) Brief an Lingelsheim vom 27. September 1602 (cod. Paris. 7130, nr. 
482): Accipies .... Broughtoni consensum S. S., cuius interpretationem 
Latinam ideo passus sum cum praefatione mihi inscripta prödire, ne, si re- 
eusassem, viderer noUe publice inter eos esse, qui Fapam et eius fastum 
Satanicum et Christo adversam doctrinam aversantur. 

288) Brief an Lingelsheim vom 25. Mai (sine anno), cod. Bern. 149 b nr, 
171: Sed unde tibi, quaeso, titulus, quem mihi in recentioribus aliquot tuis 
adscribis? Nudum, quaeso, in posterum nomen meum inscribas et, quod 
Omnibus titulis praefero, me amare pergas. 

"*) Brief nr, 21 an Bongars vom 15. Dez. 1594: Tuum est, quod saepe 
experiius scio, postquam aliquid promisisti, id quasi debiti loco ducere et 
ßtatim fide solvere. 

*»*) Vergl. Peter Daniel, oben p. 13, Anm. 33. 

*'*) Brief an Camerarius nr. 139 vom 5. Okt. 1596: Excessi et ego e 
Germania alieno aere oneratus, sed ut aliquid dorn! tranqulUitatis apparuit, 
prima mihi fuit summaque cura, liberare me quovis pretio. Feudum, cuius 
nomen mihi agnomen erat (es war dies Boudry: vergl. cod. Bern. 468, nr. 5: 
Le boys Baudry. Vendus Tan 1594. La Chesnaye. Vendue Fan 1597) infra 
dimidium iusti pretii vendidi iniquissimo tempore, ne cum suo incommoda 
cogerentur viri boni meum expectare commodum, qui me egentem facultati- 
bus suis adiuverant — , und an Fresnes cod. Bern. 149 b nr. 10: Je ne me 
veox comparer a vous. Mais la premiere chose, que j'ay feit, a este de vendre 
a Don prix, voire au dessoubs de moitie, pour payer ce que je devois et en 
AUemagne et en Angleterre, qui estoit en proportion de mes moyens bien 
autant ou plus que ce.que vous devez. Si je eusse attendu, que le B^y- 
^'ea eust donne les moyens, je eusse trop attendu. In einem Brief an den, 
König schreibt er (Ende Juni oder Anfeng Juli 1598, cod. Paris. 7128, nr. 3):. 
n y a treize ans, que je continue le service de V. M. sans aütre dessain,. 
* que de la servir. J'y ay employö le plus clair de reprendre bien, que j'avois. 

9* 



132 Jacobos Bongarsias. 

Seine Pflichttreue ging so weit, dass er sogar nicht einmal wagte, 
Briefe, die an ihn und Andere zugleich gerichtet waren, selber 

zu öffhen."0 

Jede moralische Gemeinheit war ihm zuwider. Verlämndun- 

gen, Klatschereien u. s. w. wies er mit Strenge zurück.**®) Wie 
empfindlich sein sittliches Geflihl war, ersieht man auch daraus, 
dass er es für nöthig fand, sich in einer seinem Handexemplar 
des Aristaenetus vorgesetzten Bemerkung darüber zu erklären, 
wie er dazu gekommen sei, die Zueignung desselben trotz seines 
frivolen Inhalts von Josias Mercier anzunehmen. Selbst wenn man 
vom Standpunkt der Moral aus eine Schrift nicht vertheidigen 
könne, so müsse man doch der Eleganz des Alterthum's überall 
nachgehen, in welcher Form und bei wem man sie auch finde.*'*) 
Bei der Beurtheilung von Menschen war er jedoch in dieser Be- 
ziehung viel strenger. Der Lehrstuhl des Muret, schreibt er an 
Scipio Gentilis, scheint demjenigen ehrenvoll, der nur die Zunge 
Muret's in Betracht zieht; aber in Wahrheit erscheint er ehrlos 
jedem, der die geistige und körperliche Gemeinheit Muret's 

Ce que me reste est si peu, que je n'ay pas eu moyen de poursuyvre le 
reinboursement de ce que j'ay avanc^. Noch im J. 1605 hatte man Bongars 
seine Auslagen nicht zurückerstattet nach einem Brief von Lingelsheim, coli. 
Ling. p. 201 vom 16. Juni 1605. Da Gravisset ihm an Königes Statt die 
Gelder vorgestreckt hatte (siehe oben Anm. 94), so war dies wohl der Grund, 
warum Bongars dessen Familie seine Bibliothek vermachte. 

'•'') Brief von Casaubonus nr. 832: Si spes fuisset tui reperiendi . . . . 
praesens tecum iniuriam expostulassem, quam amicitiae nostrae fedsti, cum 
scriptam ad utrumque nostrum epistolam aperire non sustinuisti. 

«i«) Yergi. Brief Bongars' an Lingelsheim cod. 149 b nr. 229 über Lud- 
wig Carrio. ' • 

*••) In Mercier's Ausgabe des Aristaenet, Bemer Bibliothek G 164: 
Quid me constricta spectatis fronte Gatones? Ex hoc et elegantissimo et 
nequam oerte iibello, cui praescriptum nomen meum amicus voluit, mores 
ne meos aestimate! Summis et innocentissimis viris licuit olim nee vorsum 
vitio, ludere lascivissimis versibus: 

Nain castum esse decet pium poetam, ' 
Ipsum: versicnlos nihil necesse est. 
St nobis inpune a vobis siet, liberam ingenuamque frontem ad istos lepores, 
quamvis nequitiola permixtos, exporrigere et elegantiam antiqnitatis, ubi üla 
Sit, persequi atque amplecti. Lusus antiquerum procaces magnus Sealiger 
explicationibus stds et magno Cuiacii nomine dignatus est. Et cum hoc dixi, 
satis mihi dixi et bonis. Bongarsius. 



Jacobos Bongarsius. 133 

kennt.^^) Ein schönes Zeugniss far die Geradheit seines Wesens 
liefert ein Brief an den Pfalzgrafen N^nbnrg, in welchem er sich 
wegen einer hitzigen Szene entschxQdigt, welche an dessen Tafel 
stattgefunden hatte.***) 

Man begreift, dass ein solcher Mann viele Freunde finden 
mnsste, die ihm mit aller Liebe anhingen und ihn mit ehrenden 



"•) Brief an Seipio Gentilis vom 21. Nov. 1603 (cod. Paris. 712«, nr. 
192): La chaise de Maret semble honorable a qui ne regarde que la langue 
de Mnret, mais en effet eile est infame a qui cognoist la vilainie du corps et 
la salete de l'Ame 4e Mnret. 

^^) Cod. Bern. 149 b nr. 78: Meinen vnderthänigen Bhienst vnnd alles 
gates zuvor an WoUgebomer Herr. Ich habe von meinem herm dem hoch- 
gebomen herm. von Turenne vernommen, wie dass die herrn Pfaltzgrävische 
gesandten vber mich eine Elagk gefart, als wann ich zu Newburgk etliche 
wortt wider den Theutschen Adel vnbescheidenlich solte geriet haben- 
Nemlich dass sie in Kriegk, wie die Eauffiente in die markte zögen, Ihre 
Landtgüter vnndt possessiones verkaufften, sich mitt vielen pferden vnndt 
Knechten auflfzurüsten vndt dergleichen vber ihr vermögen wortt mehr. Dar- 
auff kann ich E. G. nicht bergen, dass, sobald als ich ghen Newburg an- 
khommen vnndt vor dem hochg. f. vnndt herm hertzogen Philips Ludwigen 
Pfaltzgraven bey Rhein etc. gnädig gehört worden, mich etliche lidtt allerley 
discursen angefallen, in welchen meiner nation vnndt zuforderst meinem 
König etwas zu kurtz geschähe. Ich hatte mühe gnng, dass maul zu halten, 
dann mir solche discursen sehr frembd waren vnnd meiner Werbung sehr 
vndienlich. Ich horts mitt gedult vnndt machte mich schwerer darvon mitt 
erster gelegenheitt Gegen abendt kam zu mir ein guter herr, mitt namen 
Thaler in die herberg, Ihrer F. G. rhatt, der mich berichtet, er hette von 
Ihrer F. G. befelch mich zu hoff an die taffei zu füren* Ich entschuldigte 
mich so weit, dass ich in der herberg bliebe vnnd ime dem herrn Thaler von 
irer F. G. aussgvirgt, mir gesellschafft zu leisten. Im gespreche könnt ich 
mich nicht enthalten. Ich muste Ihme sagen. Ich were derhalben in der 
herberge blieben, weil ich zu hoff doch von Frembden solche rede gehört, die 
mir das hertze dermassen dmeketen, dass ich vieleicht, wo ich mich etwas 
vbertrincket, meiner zunge nicht aller ding mächtig sein wurde. Des folgen- 
den tags zu mittag war ich widerumb von obgemelten herrn Thaler hinauff 
gefordert. Ich wegerte mich lange. Endlich Hess ich mirs ' einreden vnndt 
gietig zu hoff, da mir zwar alle ehre vnndt gnad von Ihrer F. G , auch alle 
Freundtschafft vonn anderen bewiesen war. Über der taffei tranck ich viel 
vnnd meinem vermögen zu viel. Ist mir darnach etwas aussgefallen, dass 
sich nicht geburt hette, so bitte ich, mann wolle es erstlichen dem vorigen 
gesprech, dass mir dartzu vrsach gegeben, darnach dem wein zumessen .... 
Zehenjärig binn ich inn Theatschlandt kommen etc. Vergl oben S. 89 u. 90. 



134 Jacobos Bongarsios. 

Beweisen ihrer Freundschaft überhäuften.***) Mit allen hervor- 
ragenden Geistern seiner Zeit, Gelehrten und Staatsmännern, 
Fürsten und Privatlenten stand er in einer mehr oder weniger 
innigen Verbindung.***) Lipsins erschliesst ihm, dem kaum 2 7 jäh- 
rigen, seine Freundschaft, nicht dnreh's Fenster, sondern durch 
die weit geöfinete Thür. ***) Am meisten verkehrte er jedoch mit 
Casanbonus,***) dem jüngeren Joachim Camerarius***) und Lingels- 
heim: Hunderte von Briefen wurden an den letzteren gerichtet 
und von diesem erwidert.**^) 



***) Brief von Gasaubonus vom letzten Oktober 1594: merito quidem, 
mi mellitissime et (piXotptXxaTs Bongarsi, merito, inqoam. Soleo enim absque 
tuls literis in snavissimi tui nominis recordatione ex omnibus molestüs ac- 
quiescere — , und nr. 23 vom 5. Mfirz 1595: mihi enim ^a; 6 ßio^ sunt Ute- 
mlae notrae, in quibos totum tempus atque adeo otinm hoc qaalecumqae 
totnm coUoco. Janus Gmter schreibt somit mit vollem Recht über ihn in 
der Vorrede zu seinem corpus inscriptionum: qua enim fronte omittatur unio 
amicitiae meae praetextatae, Jacobus Bongarsius? illa, inquam, 

sincera bonorum 
Congeries, in quo veteris vestigia recti 
Et ductos videas mores meliore metallo. 

^ Leider geht das einzige Stanmibuch 6ongars\ das sich erhalten hat 
(cod. Bern. 692), nur auf die Jahre 1585—1587. 

***) Sylloge ep. viror. ül. ed. Burmann I p. 50 vom 20. Jan. 1581, 
Brief an Bongars: haerebant animo benevolentiae verba, quibus aditum 
quaerebas ad amicitiam meam. Ea vero tibi patet non fenestra, sed toto 
ostio tuique similibus bono iure. Quis enim virtutem hanc doctrinamque, 
cmus testimonia in litteris tuis famaque sunt, reiecerit, nisi aUenus ab 
utraque? Itaque iam nunc censeo te inter eos, quos amo et a quibus 
aestimem amari. Dafür war ihm Bongars Zeitlebens dankbar: im J. 1594 
setzte er Alles daran, um ihn nach Paris zu ziehen, vergl. ibid. p. 51. 

"") Seit dem Jahre 1592 nach nr. 698 der Briefe des Casaubonus (an 
de Thou), siehe unten Anmerkung 261. 

**•) Bei dessen Tod sprach sich Bongars folgendermassen über den Ver- 
lust aus, den er erlitten (in einem Brief an dessen Bruder Philipp, cod. 
Paris 7128, nr. 36 vom 26. Dez. 1598): gravi me nuncio perculit Galandrinus 
noster de obitu felicis recordationis fratris tui D. Joachimi, quem colebam 
ut parentem, observabam ut vermn viri boni exemplar, amabam ut amicum — , 
und ibid. nr. 27 an dessen Sohn: uno verbo magnum virum et non 
huius seculi virum amisimus, magni parentis magnum filium, virum excellenti 
doctrina, pietate singulari, ingenio prompto paratoque et iudicio probo, mori- 
bns suavissimis. 

**') Die innige Verbrüderung zwischen Bongars und Lingelsheim wird 
hübsch gezeichnet durch folgenden gemüthlichen Zug in einem Brief des 



Jacobns Bongarsius. 135 

Wenn man ihn ehrte , glaubte man sich selbst zu ehren.*^*) 



letzteren vom 6. März 1600, coli. Ling. p. 106: crede mihi, omxüno nulli 
molestiae faisti uzori meae, sed adeo onmibos meis caros es, ut infemtes mei 
balbutiant nomen tuum crebro et reditam taum expectent, expetant. 

*^^) Urtheil des Melissas über Bongars in einem Brief von Wenzeslaus 
Guelfelderas (?) an Bongars (cod. Bern. 141, nr. 253) vom 5. April, sine anno: 
^Bongarsiom Regis Francomm legatom haud dubio enm expertas es virom, 
qiü non solom doctissimas, vertun etiam rerom expeiientissiQius sit. £io- 
quentiam hominis audiisti, humanitatem vidisti, prmtitadinem admiratus eelt 
Cetera taceo.^ Haec de te Melissas. Quae quidem conceptam meam de te 
opinionem ita confirmaront, ut mihi ipse gratoler eam fortunam, qua mihi 
te talem et tantum virum agnoscere meque tecum quadam etiam necessitudine 
coniungi divinitus concessum. Jungermann in der Vorrede zu s. Cäsar 
Frankfurt 1606: Bongarsius 6 xdvu . . . qui mihi in hoc ausu sane celensma 
praebuit suoque hortatu plenum bona spe quam fecit opido, vir de quo 
numquam quidquam tam eximie dicam, quin id viitus exsuperet sua. Savilis 
bei Lingelsheim, in einem Brief Lingelsheim's an Bongars, coli. Ling. p. 302 
vom 21. März 1611: Jac. Bongarsium, ut tu recte, bono litterarum natum. 
Petrus Neveletus Doschius in der Vorrede zu der Bongars gewidmeten vita 
Francisci Hotomanni: . . . apud paucos quosdam adhuc in preeio est virtns, 
quorum inter primos esse te mihi cum sit compertissimum, Bongarsi, operae 
precium facturus videor, si hanc meam qualemcumque opellam nomini tuo 
inscripsero. Ein Unbekannter nennt ihn. in einem Gedicht an Castrin (cod. 
Bern. 148 nr. 43, traduction de la premiöre satire d'Horace) gegen Ende 
unter der Zahl der Heroen der Wissenschaft und Kunst: 
Ou de vers serieux, que ton ApoUon joue, 
Aux heures de loysir tu entretiens la Nove, 
Casaubon, Hotoman, Mercier, Chrestien, Bongars, 
Gens tirez du vulgaire, auxquels pour maints regards 
Sainctement comme a toy non tant par apparence 
Que de coeur et d'esprit je porte reverence. 
Ebendaselbst findet sich nr. 67 folgendes Gedicht von Theodorus Esychius 
auf Bongars: Boct. Nob. que viro Dn. Bon. 

Doctrinaeque prius mirer mentisne modestae? 

Charior haec an non clarior illa scio. 
Ecquis non (ivi)^7]v? Si fas, fas tincta rubore 
Frons premit: at mea mens promlt amica. Fave. 
Vergl. auch das Urtheil Spanheim's vor der Ausgabe der Briefe Bongars' an 
Camerarius 1647: Merebatur sane tanti vir! ignotus propemodum seculo 
nostro candor, ut veteiis istius honest! imago istis epistolis exhiberetur orbi, 
. in exemplum eorum, qui publicis rebus admoventur. Qualis et quantus 
Bongarsius fuerit, illi norunt, qui aliquam rerum superioris secuU notitiam 
babent, Gallum gente, domo Aurelianensem faisse et nobili quidem genere 
oriundum constat, quod tamen decus minimum eorum fuit, quae in eo spec- 



136 JaeobuB Bongarsiue. 

Die hohe Achtang, in welcher er namentlich bei den Ge- 
lehrten stand, zeigt sich noch ganz besonders darin, dass ihm 
eine lange Reihe von Werken des verschiedensten Inhalts dedizirt 
worden sind. So widmete ihm Josias Mercier den Aristaenet 
(1595),**') Scipio Gentilis seine Apologie des Apnleius (1607), 
Christoph Coler seine Bemerkungen zu Tacitus' Germania (1602), 
Kaspar Schoppius die fünf Bücher Suspectamm Lectionum (1597), 
Janus Gruter Discnrsuum particula prior (1604), Petrus Neveletus 
Doschius die vita Francisci Hotomanni, der Neffe des Präsidenten 



tari debebant. Plus suae virtuti debuit, quam maiomm imaginibos. lila 
maximi regis Henrici lY amorem meroit et faVens indicium. Ab eo etiam 
ad Germaniae Principes creperis rebus saepius missus saam regi fidem, can- 
dorem et integritatem Omnibus probavit, prolegati munere aliquoties, legati 
semel et quidem pro dignitate functus. ludidum ei öbtigerat magnorum 
negotiorum capax et, quod caput est, cum singulaii probitate coniunctum, 
quae misturararissima est nostro seculo, quo vafra potius, quam sincera ingenia 
probantur et quo non nisi ilü magni censentur, qui vulpinari norunt et 
Boenae servire. Pietati et integritati Bongarsius eruditionis et emditorum 
adiunterat amorem. Nee vel aula vel negotia vel peregrinationes creberrimae 
intercessere, quominus et illam promoveret in aiiis et suae fidem ^eret, 
quam non vulgarem habuit, et tanto magis aestimandam, quo cum maiori 
modestia coniuncta fiiit. Nee tantum iuvenis Justinum doctissimis notis a 
se instnictum dedit, sed et senez inter gravissima negotia vulgayit volumen 
ingens Gestorum Dei per Francos, quo belli sacri scriptores complures 
complezus fuit. Alterius etiam materiam collegerat et publice destinarat. 
Sed mors et vitam integerrimi viri, verum prudentiae et probitatis exemplar, 
et tantum eins fructum nobis intervertit. Bibliothecam suam, quam in- 
structissimam habebat, et vel mazime codicibus manu exaratis locupletissimam, 
eruditis semper patere voluit, quorum commoda in publicos usus summa 
propensione iuvit, nee magnam tantum, sed et bonam famam apud bonos 
omnes reliquit. Quanti eum etiam sümmum seculi decus Vir lUustris Gl. 
Salmasius, cni familiarius notus erat, fecerit faciatque, ex eius ore non semel 
intellexi. Non mirum, cum talis et tantus esset, summum ilü cum sunamo 
parente tuo (Joachim Gamerarius) necessitudinem intercessisse. Janus Gruter 
endlich weihte ihm folgende Zeilen (ed. epist. Bong, et Ling. 1660 praef.): 

A quo candorem poterat sibi sumere Gandor, 
Fidem Fides, modestiam Modestia, 

Quoque minus fu^rat Pietas pia, Gratia grata. 
Quo Gomitas nnnus comis, minus Lepos; 

Quaelibet a quo gaudebat doctrina doceri: 
Tali videndus ore erat Bongarsius. 
***) In der Vorrede heisst es: Aristaenetum mitto ad te tandem, ut 
liberem fidem dudnm obligatam tibi, qui mihi edendi auctor praecipuus. 



JacobuB Boogarsitts. 137 

Sonssat von Lengres eine Vertheidigaiigsschrift seines Onkels 
(1603), Broügbton die lateinische Uebersetznng seines Werkes: 
Consensus S. Scripturae (1602), Libavius seine commentarii 
Alchymiae (1606), ein Unbekannter einen cento Vii^ilianns de 
morte Colignii,"*) endlich. Johann Georg Tuppius von Strassbnrg 
im Jahre 1602 ein Gedicht über die Adventszeit,"') worinnen er 
ihn folgendennassen anredet: 

Candide Pieridnm Mecoenas, maxime fantor 

et honoratae gloria prima togae! 
Forsitan ista legens contorto carmina nexn, 

Carmina vix doctis auribus apta legi, 
Cnr tarnen haec ad te veniat mea Musa, reqniris. 

Spes illi in sollte magna favore fait. 
lUa magls tnto potnit se credere nulli,. 

Qnam qai doctrina praeditus ipse foret. 
Aequior est Musis Phoeboque benignior ipsi. 

Ex bis qui snmpsit mentem animnmqne sibi. . 
Tu quoqne Gastalias libasti protinns nndas, 

Defait band studiis docta Minerva tibi. 
Scilicet ingenio te non praestantior alter 

Mitibns ant studiis otia plnra dedit. 
Utqne geris gnarom tractanda ad seria pectns. 

Publica forte tuam Bes ubi»poscit opem: 
Plurima sie teneris impendens tempora Musis 

Lucida Pieria tendis ad astra via. 
Inde tibi nomen, tibi est inde fama celebris, 

Inde tuae sanctum nobilitatis opus, 
Inde etiam haec certe tibi mens syncera dicavit 

Notitiae cupiens Urnen adire tuae. . 
Hinc quoque Musa tuae bonitatis imagine freta 
Expetit in vultus nuda venire tuos. 

«•) Cod. Bern. A 93 nr. 14. 

^0 C)od. Bern. 148, nr. 3: Viro magmfico nobilissiino amplissimoqQe 
domino Jacobe Bongarsio de Bodry etc. Chnfitianifisimi Francorum Regia 
consiliario secretioris consilii et apud principes Imperii proceres Germaniae 
pro tempore nunc Legate atqne oratori pradenüssimo patriae regique suo 
fidelissimo domino et Mecoenaü suo summo. Das Gedicht trägt den Titel: 
Tertiae pentecostes. Histoiia sacrosancta de miraculoso in festo Pentecostes 
spiritas sancti ad Apostolos Christi adventu. 



138 Jacobos Bongarsiiu. 

Haec cupit officio praestare, quod arte negatur: 

Gerte est. in landes offidosa taas. 
Et mihi ne noceat virtas temeraria, Musae 
Accipias placide mnnera, qnaeso, meae. 
Accipias venia nee dedigneris honesta, 

Sostinui Chartas qnod tibi ferre meas. 
Officio faveas: qnondam maiora datnrus, 

Si tua melaeta gratia fronte invet. 
Sis felix! et erit felix eventus eomm, 

Qnae tibi proponis quaeqne peracta cupis. 
Yiye diu incolumis Mnsis Patriaeqne Bonisque, 
Vive tuo Eegi gloria prima! Vale! 
Alle diese Dedikationen"*) sprechen mit grosser Wärme von 
seinen Verdiensten, mit besonderer Liebenswürdigkeit aber Christoph 
, Coler und Scipio Gentilis. Ersterer schreibt: Tn vero in actnosa 
et inqniete vita.ista stndia nostra, istas literas? Serie id agis, 
Bongarsi, ne, qui rerum hnmanarom notitia snnuna animnm ex- 
omasti, ab hnmaniori nlla arte imparatior videare. Maximi regis 
mandata cum cura exsequeris, eius^ apud Principes Germaniae, 
apud Urbes negotia tractas et inter illa ardna rerum et cogita- 
tionum non venit neglectus literarum, non fastidium. Juvas imo 
consilio, ope, auctoritate, qui eas iuvant. Credo, conscius sibi 
est animus tuus, quam in ea quoque parte publici boni admini- 
culanda generi humano sit obnoxius. Divino quodam ac igneo 
ingenii vigore Natura te instruxerat, promptum et vigilantem ani- 
mum indiderat. TJtrumque autem tu qua omnium admiratione 
exerces quotidie! Illa quidem, quae tenera et cruda adhuc aetate 
edidisti, eiusmodi sunt, ut etiam feUcissime natos deterreant a 
scribendo adolescentes, ceterorum obiurgent maturitatem. Quid 
multis? Tanta te notitia invasit, ut licet in extrema mergaris ac 
penitus condaris, tamen priora te monstrent. Dicat tibi hoc pro 
me Seneca tuus. Porro illa recte vivendi et agendi ars ita tibi 
propria est, ut fama tantum ubique tibi honoris addat, quantum 
vel invidia ipsa tibi deberi lubens fateatur. Denique ista te aetas 
monere poterat, ut lenius et lentius, certe remissius agitares: sed 



*^*) Daza kommen noch andere, vergl. Brief von Lingelsheün an Bongars, 
nr. 90. coli. Ling. vom 6. Mai 1608: Portos tibi inscribit Homerom. 



Jacobos Booj^arsius. 139 

ta qnando miniTnnm otii superat, otinm a negotio impetras, ut 
liceat ad amicxüos scribere, studia Sapientiae retractare, ingenia 
exeitare. Meritissimo sane illnd Antiphanis apnd Athenaeum de 
Bongarsio usnrpamus hactenus: 

'Ast Ss lEpo^ Mouoatai xai \6^oi^ xcfpsu 
"Oicoü TS üocpias; Ip^ov eJstdCsxau 

Magna copia est, Amplissime vir, ingeniosonun et doctissimortun 
hominiun, qni te observant ac Yenerantur, tanquam salutare quod- 
dam sidus, dptimis studiis et artibns ex diutino quodam languore 
recreandis restltuendisque. Ambitio quaedam est publica emdi- 
tonun certantqne pro se quisque tibi placere. Et ego me inter 
candidatos illos esse cur negem? Cur non publice scripto nomen 
meum tandem aliquando libere profitear? Tu enim, Amplissime 
vir, me nihil tale cogitantem, nibil tale sperantem ad amicitiam 
tuam ac fidem non admisisti solum, sed advocasti. 

Scipio Gentilis vervollständigt das von Coler entworfene Bild: 
Commentarium hunc, Vir Amplissime, superiore autumno scripsi 
. . . Tibi vero mittere idcirco volui, vel quia cupio publicum sal- 
tem aliquod monumentum exstare numerosae illius et variae obli- 
gationis, qua me tibi in dies magis obstringis, vel quia de Ms 
studiis optime iudicare potes, quae ab ineunte aetate sie semper 
coluisti, ut excelleres, sie adamasti, ut nee in gravissimis quidem 

occupationibus tuis ea dimitteres Plura nolo ad te, ne 

diffidere humanitati tuae videar, beneficentissimaeque naturae, quam 
omnes experiuntur et sentiunt, in quos semel benevolentiam et 
iudicium animi tui contuleris. Nam de maximis tuis in patriam 
charissimam Principemque tuum, omnis memoriae fortissimum et 
sapientissimum Regem, officiis, laboribus, muneribus, quid dicsgn, 
ctun nihil sit iis notius, nihil illustrius ac prope dixerim nihil 
maius? l^ quibus tu quidem summa laude obeundis ac sustinen- 
dis omnem aetatis tuae florem contrivisti omnesque animi et cor- 
poris vires paene consumpsisti, nullo alio, quam bonae conscien- 
tiae pretio ductus et quia recte factorum amplissimum fructum 
esse iudicas, fecisse. Notissima, inquam, ista sunt omnia et Om- 
nibus, qui te norunt; nee ideo tamen non dicentur et illus- 
trabuntur monumentis litterarum et a multis, si ulla vir- 
tutis et posteritatis cura erit. 

Aber auch auf anderem Wege bezeugte man ihm seine Hoch- 



140 Jacobus Bongarsiiu. 

achtnng.^) Man legte ihm Arbeiten zur Benrtheflnng vor, frag 
ihn um Rath bei neuen Auflagen und freute sich, wenn sein Ur- 
theil zustimmend lautete oder er gar die bessernde Durchsicht 
und Redaktion freundlichst übernahm."*) Casaubonus bittet ihn, 
er möge ihm die Fehler ganz offen angeben, die er in seiner 
Suetonausgabe gemacht, ihn dagegen bei Fremden in Schntz 
nehmen."*) Ueberall erkannte man ihn als kompetenten Richter 
an, selbst auf Gebieten, mit denen er sich seit längerer Zeit nicht 
mehr beschäftigt hatte. 

Dass ein solcher Mann auch auf die Jugend einen wohlthä- 
tigen Einfluss ausüben musste, liegt klar zd Tage. Ein Joannes 
Delphinus, der nebst dem jungen Gravisset unter Lingelsheim's 
Leitung in Heidelberg studirte, dankt ihm auf's wärmste für die 
Anregung, die er von ihm empfangen."*) Für den jungen Prinzen 
Friedrich, Pfalzgrafen am Rhein, den späteren unglücklichen König 
von Böhmen hatte er zur Belehrung mehrere historische Abhand- 
lungen geschrieben. Einer derselben"^) setzte er folgende kräftige 
Worte vor: Triennium abiit, Friderice Princeps Illustrissime, ex 
quo lUustrissimo nomini tuo descriptionem Regiae Borbonioziun 

"*) Erstaunlich ist auch die Zahl der ihm von den Verfassern selbst ge- 
schenkten Bücher. Rittershaus sendet ihm seine Ausgabe der Hymnen des 
Maximus Margunius episcopus Cytherorum 1601 (Bemer Bibliothek K 142) 
mit dem Distichon zu: 

Bongarsi, hos mittit tibi Rittershusiüs Hymnos. 
Tu grata ista piae pignora mentis habe. 

*") Vergl. Brief an Kosinus vom 18. Juli 1599 (cod. Paris. 7128, nr. 
107): Distributionem, quam instituisti, valde probo accuratam illam et com- 
modam. Brief von Lingelsheim an Bongars, coli. Ling. p. 134 v. 20. Nov. 
1600: si liberet tibi per otium notare errores meos, summo beneficio me 
afficeres, sed id non tanti, praesertim tibi homini occupato. So brachte er 
unter Anderem auch Casaubonus' Polybius zum Druck, vergl. Brief Lingels- 
heims an Bongars, coli. Ling. nr. 83 vom 9. Januar 1608. Derselbe schreibt 
ihm (cod. Bern. 141, nr. 62 am 31. Mai 1601) über ein Werk von Plessen: 
qua autem forma edi debeat, tuo omnino arbitrio permittit. 

*»•) Brief nr. 32 vom 29. Aug. 1595: si amicum vere te mihi, quod faisti 
semper, vis praestare, culpas meas in hoc opere qualicunque mihi deteges, 
apud alios excusabis. 

"•) Cod. Bern. 141, nr. 277 vom 29 Dez. 1609: multum tibi debeo, 
quod hoc me iusseris et huius consilii autor extiteris, ut in tam amoeno 
horto exspatiarer. 

«^) Cod. Bern. 149 b, nr. 35 d und 143, nr. 15. • 



JftcobuB Bongarsius. 141 

familiae inscripsi. Nee poenitet nee mntatam animum meum 
indica de mntata epistola. Idem in te est eiitque, quandiu tu 
idem. Cupiebam tum pneritiam tnam ex tabeUa nostra Gallicae 
historiae gnstimi capere. Hodie mains, qnod peto. Adolescentiam 
tuam yelim de lectione ad agendum exsnrgere. Sat, nt haec sunt 
tempora, libris abs te datnm. Principibns viris philosophandnm, 
sed paucis. Ad imperandiim nati, non ad docendnm. Tu, qoae 
didicisti, iam explica. In posternm agendo ipse disces docebisqne 
alios exemplo tao. Dum ad agendnm te voco, non omnino a libris 
leetioneque avoeo. Fessmn magnamm remm administratione ani- 
mnm libris lectioneqne recrea, sed recrea cnm fnicta. Inter gta- 
ves beUormn motus et sollicitas cnras Alexander ille, cni Asia 
snbacta Magni cognomen fecit, Homemm tractat et Achillis res 
gestas recolit. Sic tu de libris excita magnos Duces, Reges, Im- 
peratores: munitam ab ilUs viam tutus ingredere, prudenter co- 
gitata, fortiter facta sequere et aliorum periculo tuum vita peri- 
eulum. Sed te vivurn exemplum af&ciet magis ducetque rectius. 
Exhibebit hoc tibi, quem extrema tabula notatum leges» Henrieus, 
hodie Ghristianorum primus. Exemplum tibi sine exemplo pono. 
Magnum tibi, FridericePrinceps, principem propono et vere Magnum 
principem, quem si insequi vis, magno animo est opus. Longe 
se super omnes et veteris memoriae principes extulit. In hunc 
tu intuere, hunc sequere! Recta ad gloriam veram et solidam 
gloriam ducet et in coelum tandem perducet. Sed dum illum 
magno praecurrentem intervallo sequeris, vide tu, ne diversam a 
recta yiam abeas! Invenies multas, quae seducant atque adeo in 
diversum prorsus abducant. Scio, quae pestes huius saeculi so- 
lique adolescentum Principum mentes tentent perdantque. Inculta 
atque horrida silvarum incolere, ferarum latibula scrutari earum- 
que coactos greges conficere, solis dignum Principibns ducunt. 
Ad haec pervigilium Baccho facere et ingentes scyphos .atque 
amphoras uno spiritu exhaurire, Herculeum .putant. Egregiam 
vero laudem, ad quam conscendere rustico, quam principi facilius, 
quamque, si liceat, rusticus ille aut robustus ex stabulo mulio 
principi facile praeripiat! Sed ego te, spes imperii adolescens,"*) 
libris immersum sepultumque agere aetatem maiim, quam ser- 



^) Sed dum illam — adolescens aus cod. 143, nr. 15. 



142 JacDbns Bongarsias. 

vilibns istis sordibns animnm, quem tibi Dens egreginm dedit, 
cormmpere. Et si sequi feras lubet, iUas, quas vulgus Princi- 
pum sectatur, laniis tuis et rusticis eommenda, tu feras insequere 
bestias, quae imperia legitima, quae^vineam Domini devastant. 
Ecce Rheni tni ripas Lotharingus atque Hispanus obsident. His 
tu imperium libera atque his monstris orbem Ghristiannm per- 
purga! At altior tibi mens, quam ut iacere inter pocula et ver- 
sari inter feras possit. Nota mihi excellens indoles tna, noti 
adolescentiae tuae rectores Huttenus, Grunradus, Lingelshemius, 
quorum in te formando prudentiam fidemque melius olim, quam 
haec Charta, loquentur mores tni. Ego vero, quod anüno optimum 
maximum possum, hoc tibi a Deo 0. M. precor, ut regum optimi 
exemplum pietate virtuteque sequaris et assequaris. Vale. 

Ein noch erhaltenes Oelgemälde in Lebensgrösse"') ermöglicht 
es uns, uns auch Bongars' Aeusseres zu verg^enwärtigen. Das- 
selbe stellt ihn in rüstigem Mannesalter dar: das ergraute Haar 
weist auf die letzten Jahre seines Lebens hin. Höchst charak- 
teristisch ist das grosse, ernst und klar blickende Auge und die 
mächtig hervortretende, hohe Denkerstim. Wie er so dasteht in 
strammer Haltung und blühender Gesundheit, sollte man nicht 
denken, dass er mit langjährigen Leiden und schweren, lebensge- 
ßlhrlichen Krankheiten oftmals zu kämpfen hatte.***) 

Nach seinem Tode hat sich die Begeisterung, die man dem 
Lebenden enigegentrug, wesentlich und rasch abgekühlt. Schon 
sein Tod erregte bei seinen Landsleiften nicht das Aufsehen, das 
er verdient hätte, und zwar waren, wiie Casaubonus urtheilt,**^) 



**•) Ein Holzschnitt davon, von Herrn Maler Gorradi in Bern angefertigt, 
findet s^ch vor dem cataL. cod. Bern. 

'••) Vergl. hierüber die Briefe von Casaubonus nr. 32, von Lingelsheim, 
coli. Ling. p. 103, 190, nr. 67, 68, von Bongars an Rittershaus cod. Bern. 
149 b nr. 377, an Camerarius p. 13 ed. Spanh., p. 232, 365, nr. 179, 180; 
an Lingelsheim, coli. Ling. p. 86 u. cod. Paris. 7130, nr. 293. 

**') Brief an Lingelsheim nr. 699 am 5. August 1612: Menaper curren- 
tem inhibuit tristissimus nuncius de obitu viri pietate et doctrina mazima 
Bongarsii tou vuv ^axapixou. iacturam gravem! amisit Patria mea magnum 
Inmen, amisit respublica literarum insigne praesidium. Nihil suaeßsaTspov 
neque probius iUo viro, quiin omni genere xaiBstocc quantus esset, et tu scis 
optime, praestantissime lingelshemi, et nemo eruditorum potest ignorare. 
Ego amico sum orbatus, cuius fidem, sinceram mentem et solidum iudicium 



Jaoobtts Bongtursius. 143 

religiöse Motive daran Schuld, üebrigens mochte auch der Um- 
stand, dass seine Bibliothek auf einmal fast spurlos verschwand, — 
denn dass sie nach Bern gekommen sei, wusste man gemeiniglich erst 
etwa seit der Mitte des vorigen Jahrhunderts, als Sinner's Hand- 
schriftenkatalog erschien, — dazu beigetragen haben, dass die £r- 
ümemng an seine wissenschaftlichen Leistungen schwächer wurde. 
Aber der Staatsmann Bongars konnte nicht vergessen werden. So 
wurde denn, nachdem Deutschland und Belgien vorangegangen 
waren, auch in Frankreich fast 100 Jahre später eine Sammlung 
seiner Briefe an Könige und Staatsmänner veranstaltet und die- 



nunquam satLs praedicaverim. Scripserat ad me, se properare in Germaniam 
et Francofarti fatorum.proximis nandinis. Yix illas literas acceperam, com 
de ipsius obita per literas amicorum foctos sum certior: ita saepe consilia 
nostra aliter longe eveniunt, quam proposueramus. Optassem, si ita Deo 
esset Visum, in Germania potius ipsum abiisse diem suum. Germania eins 
memoriae honorem aliquem habuisset, quod per reformationem Gallicam non 
licet, qnae ad versum poetae üäcta est iv o' i^ -ziy.^, nosti caetera. Ego virum 
Optimum beatum praedico, qui sit iis maus ereptus, quae ecclesiae Dei vi- 
dentor impendere. Einen wannen Nachruf hat Gasaubonus seinem verewigten 
Freunde auch in einem Brief an den Historiker de Thou geweiht, nr. 698 
vom 3. Angust 1612: Audiveram de obitu viri clarissimi tou ^axapizoo Bon- 
garsii, priusquam tuas acciperem. Quam tristis autem üle nuntius mihi 
fiierit, ne tu quidem, vir amplissime, ignoras. Anni sunt fere viginti, ex quo 
primumin Germania amicitiam contrazeramus: a quo tempore vir optimus 
et vere publico bono natus nullum finem fecerat bene de me et studiis meis 
merendL Nam qui esset longe doctissimus, quibus ipse subsidiis opus ha- 
berem ad ea, quae parabam in literis, optime norat, et qui me vehementer 
amaret, ea mihi sponte sua saepe providebat, non ezspectatis precibus meis* 
Sed me non tam privata iactura angit, quam damnum ingens, quod Univer- 
sum nomen Gallicum in obitu illius fecit. Haec vero iactura quanta sit, 
ipse omnium optime intelligis, qui et praestantiam illius in^enii noras et 
more tue xata ttjv o^uzv, non ex aulicorum sermonibus aestimabäs. Habuit 
bibliothecam instruclissimam, sed varüs lods dissipatam; eam colligi cupio 
a D. Petavio, ne is thesaurus Galliae nostrae pereat. Parabat alteram par- 
tem operis a se suscepti, cuius prior ante annum prodiit. Memini, cum is 
liber mihi esset allatus, incredibilem quandam voluptatem cepisse me e lec- 
tione praefationis, summae pietatis, probitatis, charitatis et exquisitae emdi- 
tionis notis refertae. Quo magis dolui, non esse plura a tanto viro edita. 
Q^ si in Germania diem ultimum obiisset, habuissent docti viri rationem fii^ 
neris eins et ornandae illius memoriae pro meritis ingentibus tou ^oxapixou. 
Sed vivet Bongarsii memoria in animis bonorum et eruditorum, 

''Eax' äv udüDp TS piji xal ^sv^peot iiaxpa xs&rJX^« 



144 Jacobos Boogarsins. 

8«lbe geradezu als Hustersammlang f&r jeden angehenden Diplo- 
maten dem Dauphin zur Lektüre empfohlen. Aber gerade das, 
was Bongars in seinem ganzen Wirken so sehr empfiehlt, seine 
freisinnige Denkweise, sucht man in jener ängstlich zugestutzten 
TJeberarbeitung vergebens. Das neunzehnte Jahrhundert war dank- 
barer: je eifriger man bei der Quellenfol^chung sich seine Hand- 
schriftenbibliothek zu Nutze machte, um so freudiger hielt man 
sein Andenken aufrecht. Mögen die vorstehenden Blätter gezeigt 
haben, dass Jakob Bongars nicht nur um seiner kostbaren Bücher- 
sammlung, sondern auch um seiner selbst willen sich ein Anrecht 
auf die Dankbarkeit und Bewunderung der Nachwelt erworben hat. 



BEILAGE. L 

J. Bongars' Tagebuch seiner Reise von Wien nach 

Constantihopel im Jahr 1585. 

-God. ^em. 468. 
II F. 1 a D 1585. Party de Vienne vendredy apres disner, 
12e de Avril. A une lieue et demie Faisehgart, autrement das 
newe Gebew. Auquel y a troys jardins, Tun de palissädes, 
fleurs etc. environne de galleries hautes et basses, aux quatres 
coins quatres grosses^ tours, a deux estages voutees paintes') 
excellement: au milieu unefontaine de marbre blanc a nymphes bien 
taillees. Tont*) alentour du dit jardy est un parc d'arbres fruitiers 
bien plantez a ligne et un beau*) labyrinthe. Au milieu de tout 
le parc un fosse large de troys pas ou quatres, qui doit estre 
revestu de pierre, dans lequel doit venir choir Feau d'une mon- 
tagne d'une lieue et demye. Le dit parc a a chagque quarre troys 
tours, dont l'une, qui est au milieu, Wasserthurn, a un puys 
fort ample et creux, a la chesne du quel y a 224 seaux de cuyvre 
pour monter Teau dans un grand bassin, qui est au sommet de 
la tour, pour puys apres la despartir au jardins. An bas de ces 
deux y a le Jardin*) des compartimens et parterres faicts a chifres 

*) grosses üb«r der Zeile. *) pointes? *) Tout am Rand. *) beau über 
der Zeile. ^) Von ^ster Hand Jardins. 



Jacobos Bongarsius. 145 

et armaries, denx viviers an bout et a coste sept petita gardoirs, 
une belle gallerie tont du long, au bout le jeu de la balle, de 
panne*) et a coste les escuries pour 50 chevaux. Entre ce jardin 
et les antres y a un bastiment haut esleve troys^) estages de gal- 
leries, qni ont veue sur le dit parterre, sur les prez et les bois 
et montagnes®) au bout, dans lesquels a perte de veue y a la 
maison de plaisance, dicte Imperador {{ f. 1 b [. Dans les bois 
une allee d'une lieue. A costfe de tont est le chasteau d'Ebersdorf, 
au qnel mene une aUfee droite dressfee d'arbres. 

Demy lieue de la Schwichet, village. Couche. Fischemyn, 
2 lieues. Passe la riviere Fisch, qui entre dans le Danube. 
1 lieu») Blend, village basty depuys troys moys apartenant a 
unverzagt, secretaire de l'Empereur, habitfe de Crabaten chassez 
du Türe. 

1 lieu") Rechelbrun, village. Disne le samedy. 3 lieues") 
£etze, village et chasteau du baron Listius. A coste a main 
gauche") Petronella, ein beiden statt, Hungaris Kisch Troia, 
idest parva Troia, ruinö par Attila. 

1 lieue") Presburg, Hungaris Posong,^*) Posonium, doict 
estre dict Pisonium d'un Piso. Baille lettres de la part de 
Carolus Clusius«) a Stephanus Radeccius episcopus Agriensis prae- 
positus Posoniensis S. C. R. Q. Majestatis per universam Hun- 
gariam locum tenens, et un Apbthicaire dict Andreas. On nous 
y a donne des grains prins ensemble, de couleur plombee, en- 
quels s'est converty le pain mis au fönt par une femme en Silesie 
a un dimanehe depuys un moys. A Presburg est enterre un 
Joannes Elemosinarius dans un cercueü d'argent, autrefois gamy 
d'or et de pierreries, que on Tlmperatrice avoit emportez. La 
ville est sur le bord du Danube du costfe du septentr., le quel 
on passe a barg**) ä un chasteau an hault d'une montagne du coste 
d'occident 1| f. 2. a ||. 

Le Dimanehe matin party de Presburg, repasse le Danube, 



•) paune? ') Vou erster Hand deux. ®) et montagnes am Rand. •) sie, 
am Rand. >•) sie, am Rand. ") am Rand. *») a. m. g. am Rd. ") a. R. 
**) H. Posong über d. Z. ") de 1. p. de C. Clusius a. R. ") lequel on p. a 
barg am R. 

Hacren, Zur Geschichte der Philologie. 10 



146 Jacobus Bongarsius. 

disne et couche a Hungrisch Aldenburg, dicte Owar 4. 5 mil.,") 
petite ville et chateau fort plaisant. Toutes plaines.**) 

Le lundy passe a Hackstrass, Hang. Etirnyn") 3 m.,««) 
village. Piaines. 

A un demye lieue de la passfe de Rabnitz snr un pont, ou 
il y a gamison. Piaines. 

Arrive a disner a Raab 1 m.,") Hung. Tjuri, Javarino 
Ital, forteresse belle. Donne lettres de la part de Mr. üngnad**) 
au general Andres Tevel,*') Freyherr zu Gunderstorff auff Entzer- 
torff oberster zu Eaab. Loge au chateau, lequel nous a faistoiez, 
aage environ de 70 ans, dont y en a 48, qu'il commande en 
Hongrie et 14 a Raab. II a soubs son gouvemement 12 for- 
teresses, Gräntzheüser, dans lesquelles y a environ 8000 hommes, 
3 de cheval et cinq de pied.") La ville est quarree, ä troys 
portes huict bastions, le tout murö et hault esleve du coste du 
Septemtrion, Passe un bras du Danube, dans lequel au dessus 
de la ville au pied des murailles") entrent le Rebnitz et le Raab, 
deux petites rivieres: la demiere a done le nom allemand a la 
ville. L'eau en est fort noire a cause de la terre, qui est au fond. 
Du midy ell'a la veue sur les montagnes toutesfois eslongnfees 
d'une bonne lieue. Tout le reste est en plaine. Sur l'une des 
montagnes entre l'orient et le midy est St. Märtensberg, un 
cloistre de moynes, dont autresfois St. Martin a este abbe. 11 y 
a ceste heure gamison de deux cens hommes. Deux Roys en- 
terrez. Librairie. La chaise d'Estienne Roi d'Hongrie.**) i| f. 2 b ||. 
Dans la ville y a gamison de deux enseignes d'Allemans de pied 
fortes de 700 hommes, 400 houssaires et 300 Hongrois de pied. 
Tous les matins 25 houssaires sortent pour descouvrir. A la 
portee du canon y a deux cors de garde fortifiez, a chasteau 
20 soldats, changez tous les huict jours. Prez du chateau An- 
dreswar, idest chateau d'Andre,'^) autresfois la maison de l'evesque, 
est Teglise, qui vers l'orient a troys tours, antiquissimi operis. 
II y a au murailles de l'Eglise quelques inscriptions antiques 



"; 4. 5 mil. am R. ") Toutes plaines über d. Z. ^•) Etiroyn? *•) 3 m. 
am Rd. ") 1 m. am Rd. ") de la p. de m. ü. am Rd. ») Tavel, corr. 
Tevel. **) aag^ — pied am Rd. **) au pied d. m. am Rd. *•) La chaise — 
Hongrie am R. *') Andreswar — Andre am R. 



Jacobus BongarsiuB. 147 

notees ailleurs. Les maisons de la ville bassez et les rues droites. 
Sejonmö le mardy. 

Mercredy au matin party, passe le Dannbe a barg a une 
lieue de lä. A Signfe,*®) village, passe un antre bras plus fort 
et puys disnö a une lieue et demye au village Nimeth sur le 
bord du Danube. En la maison d'un Gentilhomme prochaine y 
a un sarcophagus lapideus d'une piece, long d' XI ampans, large 
de V, haut de III, creusfe un chevet rehausse. D'un coste y avoit 
nne inscription, mais tout est mangfe(?).2«») A l'entröe de la 
chapelle un pierre antique, sur la quelle y a un chien entaille 
des aesles devant et derriere. || f. 3 a ||. 

Peu apres midy arrivö a Comorrn, ville**) serree de pallys, 
couvers de torchis, comme les faulx bourg de Javarin. Chateau 
fort, a la pointe du quel le Wag, grosse riviere, entre dans le 
Danube. Baillö lettres au general Niclass Balfy von Erdvod auff 
Pibersburg, der Cron Hungern obristen camerer, Ro.'*) Kay. mt. 
rathkamerer obristen spann der spannschaft Presburg haubtman 
doselbs vnd obristen zu Comorrn. Le Jeudy au matin veu le 
chateau, qui est en triangle gamy de quatre bastions, contre- 
scarpe, parapettes'*) etc., de son arsenal, faiseurs de poudre,- 
Canons etc. La garnison est de quatre cens soldats AUemans; au 
dehors y a deux cens housseres, quelques trabans. Sur le Wag 
dix petites bargues a 22 rames et troys petites pieces de cam- 
pagne. Sur le Danube unze de mesme. On nous y a monstrfe 
tm OS de la cuisse d'un homme trouvfe dans le Danube de quatre 
grands ampans de longeur, an haut de deux de largeur. Le jour 
mesme disne avec le general || f. 3 b ||. Le dit general le ven- 
dredy auparavant a deux heures apres mynuict allant a une 
entreprise sur**) Stul") Weissenburg accompagne de Ferdi- 
nande etc. general de Castelnovo et d'un autre Kreyssoberster et 
du St. de la Roche Bourguignon capitaine de Thotes") avec 800 
hommes de cheval et presque autant de pied en Intention toutes- 
fois de rencontrer autre plus grand nombre de gensdarmes tirez 
des gamisons de Raab et autres, fit rencontre a l'improviste de 
2000 Turcs du Beck de Strigonie, qui venoient pour sier les 

*«) Sigae? "•) d'un coste — mange am Rd. «•) vülage, corr. vüle. 
'") Ro. über d. Z. •*) parapeltes? »*) de, corr. sur. ") Stul am Rd. »*) et 
da St. — Thotes am Rd. 

10* 



148 Jacobus Bongarsius. 

bamere» dressees par le dit Balfy au de la du Danube pour 
servir a un combat de XI Turcs et XI chrestiens, duquel les 
Turcs avoient este defiants. La rencontre se fit peu par de la le 
lieu des barrieres sans estre cogneus Tun de Fautre. En fin les 
Turcs cogneus a leur cry ordinaire furent chargez et y en avoit 
depris 227 a Gomorm en un lieu sans quelques autres principaux 
et le jfrere du Beck, que nous vismes dans le chateau et ceux, 
que ceux de Thotes et autres lieux avoient enunenez. 70 de tuez 
sur la place sans les blesez et autres morts, que l'oiv ignore 
II f. 4. a ||. Les Turcs pour. se vanger de la deffaite estoient la 
nuict, que nous demeurasmes a Comorm, en campagne bien forts 
tirez de toutes les gamisons circomvoisines, Weissenbui^, Gran, 
Strigonie, qui est a 4 lieues de la sur le Danube") et autres 
petites piaces, mesmes 400 Janissaires du bascha de Bude, de 
quoy le general averty la nuict fit a l'instant tirer du chateau 
troys coups de canon pour leur donner a entendre, qu'ils estoienf 
descouvers et pour avertir ses voisins. 

Thates'*) est un chateau entre les montagnes entre Torient 
et le midy a deux lieues de Comorm, demeurance auti'efois de 
Ja Royne Marie, qui depujs a este gouvemante des Pays-Bas, 
remarquable pour les parrieres«') de marbre et fontaines chaudes 
et froides. II y a gamison de 200 soldats; fut pris sur*®) le 
Türe par TEmpereur Maximilian 1563. Comorrn fortifie par Fer- 
dinand, Roi des Romains, 1550. 

Le Jeudy apres disner party de Comorm avec un soldat, 
que le general nous dona pour conduite. Piaines.**) Passe un 
petit bras duDanübe et puys de Wag a barg*®) a Gutte, village, 
ou il reeoit un autre bras du Danube fort*^ grand a deux lieux 
(sie) de Comorrn. Arrive le soir a Castelnovo, deux autres 
lieues par de la Gutte, costoyans le-Neytter riviere a main 
droite:**) a passer le Wag a Comorm il n'y a que deux lieues, 
mais le pays est Turquesque. || f . 4 b || Mesmement il y a une 
demye lieue de Castelnovo un village, par lequel nous passasmes, 
qui paye tribut au Türe et a l'Empereur et est tenu le recevoir 
de la, d'aller a certains termes au lieu, qui luy est assigne le 

•*) qui est — Danube am Rd. ••) sie, oben stets Thotes. •') penicres? 
petrieres? Ob vielleicht pierreries? ") par, corr. sur. ••) Piaines am Rd 
-*•) a barg am Rd. **) fort über d. Zeile. **) costoyans — droite am Rd. 



Jacobus Bongarsius. 14^ 

porter. A Castelnovo baiUe lettres de Vendredy ore au gouver- 
neur Ferdinando Samaja de Specia casa capitaneo supremo prae- 
sidii Wesprimiensis et Vivariensis. Vesprim prins sur le Türe 
1566 pres de Baab. Castelnovo en Hong. Ovivar, en All. New- 
heusel. La forteresse est sexangulaire a 6 bastions peu moindre, 
que Raab, non encores finie ny revestne de pierre. 

Apres l'avoir visitöe nous partismes vers Neytter 3. 4 lieues, 
Nitria, nons excusant envers le gouvemenr la devotion du jour, 
parlent Slayatisch en chemin, force coupans de vignes les saves (?)**) 
tout contre.**) Neytter prent son nom du fleuve passant. Evesche. 
L'evesque a nom Zacharias Moschatz. Ville et chateau sur une 
montagne. La ville autrefois muraillfee de pierre, comme il est 
a voir par les ruines a ceste heureuse (?) terre. 

L'apres disnöe nous commencasmes a costoyer les montagnes 
les laissant a main droitte. Couchfe a Doppoltschan, boui^de 
Slavoniqne 3. 4 mil., pays fort peuple de villages. Montagnes de 
coste et autre.") 

Le Samedy disne a Vistervitz,**) villages 2 mil., couehe a 
Breivitz,") ville Slayonique. Passfe montagnes.") Entre deux 
y a Kosch, quart de lieue audeca, village AUemant et un autre 
petit tout contre || f. 5 a ||. De Vistervitz a Cosch passe une 
montagne dicte die Brissena. Arrive a Breivitz la veiUe de 
Pasques. Party le jour de Pasques apres disner. Passe a Nede- 
jar village 1. 2 m. et puys über die han; ceux du pays l'appel- 
lent Jiera, montagne haute d'une grande lieue du pays. De la 
a Räuden, village Tudesque 2 m.") et un quart de la Windisch 
Broben, alias Slavatis Brawen, bourgade. Le lundy a tra- 
vers coUines bien habitfees et labourees une bonne partie du 
chemin le long du Douretsch, petita riviere plaisante, qui se 
^end dans le Vag. 

Disnfe a Soutschan 3 m.'") bourgade, ou on loue des che- 
vaux pour passer une montagne haute ditte der alte vatter, 
Patra. Nous en louasmes cinq. Passez apres a Tourian, viUage 
a un quart de lieue, a une autre quart passö le Wag a quay 
enfli peu auparavant d'une grosse riviere dicte Arva, Hung. 

*•) saver ? **) parlent — contre ' am Rd. **) pays — autre am Rd. 
'') Vistemitz? *0 Breinitz? *«) p. m. am Rd. **) 2 m. am Rd. »•) 3 m, 
am Rd. 



150 Jacobns Bongarsias. 

Orava. II passe au pied de la montagne, qui est droite et rüde. 
Andela an pied retrouve le Wag, qui y recoit une petite riviere 
Lubochna, qui descend de la dite montagne. Costoyant le Wag 
arrivez a Rosemberg, 3 m.") apartenant a Diterichstein, qui 
a Tui chateau a main gauche dict Nisava. 

Raab commence a fortifier par Maurice duc de Saxe, dresse 
en fin par Tempereur Maximilian 1572. 

La gamison de Ovivar de 400 houssaires, autant de Tra- 
bants et environ autant de pietons AUemans || f. 5 b ||. 

De Rosemberg passe et repasse le Wag, disnfe a S. Nicolas, 
bourgade 2 m.**) Passe par S. Peter et Hieb, dict en AUemant 
Geip, bourgade AUem.,*^*) 3 m.**) Couche a Vichodna. 

Mercredy par Vock, disnfe a Lautzberg") 2 m.,") Lub- 
chifna Vandalice,**) ou commence le pays de Sipss, Sepusium.**) 
A Vichodna achepte deux oyseaux grands a peu pres comme 
cocqs d'Inde, nommez des All. Aurhanen. Ilz ont le becq de 
corbin blanc, le plumes tirantes partie sur la perdry, beccasse, 
faisan, la queue de la grandeur de celle du faisant, les yeux en 
haut bordez de rouge, de la largeur du petit doigt. Et sur le 
chemin un autre de la grandeur du faisant, du tout semblable 
a l'autre, oste le bec, qu'il a noir, dict en AUemant birckhun. 

De Lautzbourg passe par Leutschendorf, Pobrad'*) et 
Schwabsdorf, Schwabotry,") beaus bourgs et accompagnez de 
beaucoup d'autres voisins. ün quart de lieue de Schwabsdorf y 
a troys fontaines jettantes l'eau a gros bouillons, dont Feau re- 
posfee dans peu de temps se petrifie, et en avons amasse des 
pierres, les unes encores jnolles et tendres, les autres plus et 
moins dures || f. 6 a ||. De semblables y en a plusieurs au pays. 
L'eau en est belle et claire, froide, doux — aigrette. 

Couche a Leitsch, Vand. Levotscha 2 m.,*') ville belle 
pour le pays, assise sur montagne. Partys de la apres disner. 
Arrivez a Kirchdorf 1 m.,*®) Vand. Poderatse, tres beau bourg 
en une vallee ayant d'un costö une eglise belle et demeure a 
l'evesque de Waradin, de Tautre un chateau dict Sipserhauss»») 
sur une haulte montagne estant par engagement aux Tursi**) 

***) 3 m. am Rd. *») bourg. AlL am Rd. '') Lautzbourg, corr. — berg. 
**) L. V. am Rd. »») Sepusium am Rd. ••) Pobrad am Rd. »^ Schwabotry 
am Rd. ") 2 m. am Rd. »•) dict S. am Rd. »•) Tursaw, corr. Tursi. 



Jacobus BoDgarsius. 151 

Hongrois*') Allemans dont il y en") a un, qui y faict residaiice 
s'intitulant conte de Sips et span etc. Achepte un cheval.«*) 
Kirchdorf est nne des 13 places engagfees jadis au Roy de Po- 
longne. 

Le lendemain matin passe- a Burselgrund, village an bas 
d'une haute montagne d'une lieue. Disne a Schirochen 2 m.,*®) 
village, d'ou l'apresdisri^e devant prendre le chemin d'Eperies 
nons nous semmes destoumez a main droite et couchea en un 
petit village troys lieues de Caschau. 

Arrivez le lendemain a Caschau un samedy a disner ||f. 6 b ||, 
Baille lettres au general d'Agria, qui tenoit pour lors la place 
du conte de Nogard, du quel estoient les lettres, dict Hans Bar- 
tholomeen von Kollovitsch, Freyherr zu Purgkschtrünitz vnd Hain- 
dorff Cr. R. K. Majestät Rath etc. vnnd Verwalter des Veldt- 
obristen Bruelchs in Obemhungern. Receus courtoisement. On 
dict qne Caschau est dicte d'un Cassius. Veu une belle medaille 
d'argent, qui avoit d'un coste un aigle debout**) a aesles dressees, 
de l'autre troys hommes debout, les deux derniers portans picques 
sur l'espaule et au dessous KOZQN. 

Partys de Cassau le premier jour de May apres disner. A 
Caschau y a gamison de 500 Allemans de pied et aux villages 
d'alentour 400 Reistres: un baron de Citlitz a Molda'*) en est 
Alfier et 100 arquebusiers a cheval en deux compagnies, l'une 
appellfee Grunröckel, l'autre Roteröckel, desquels Bellerbeck Pome- 
ran est Alfier. 

Pres de Caschau y a salines de mine et fontaines, entre 
autres une, qui est a un Gentilhomme, lequel en l'eau a tonneaux, 
un thaler le tonneau. Les villageois en cuisent leur pain et 
viandes. || f. 7 a ||. En temps chault il y pleut grenouilles. La 
riviere de Connert y passe, qui se rend dans la Teissa. 

Couche a Eitschen 2 m. grandes, passe Ginths. Eitschen 
apartient au gouvemement d'Agria: le gouvemeur en recoit le 
revenu, c'est Christof üngnad. C'est annfee icy il en avoit tir6 
en vin plus de 3000 thalers. De Ginths a Tockai toutes helles 
montaignes riches de vins excellens a main gauche.") 



•*) über d. Z. •*) en über d. Z. •') acheptö un cb. am Rd. •*) debout 
«n Rd. •») a Molda am Rd. ••) a m. g am Rd. 



152 Jacobus Bongar^ius. 

2 de May.") D'Eitschen a Tockai 5 m., arrivez a disner, 
passe par Santo village grand, 3 m ,•') pres du quel y a une 
fontaine descouverte depuys peu d'annfees, excellente pour beau- 
coup de maux, s'en lavant apres en avoir fait chauffer l'eau, snr 
tout pour le mal des yeux et de fluxions. A demie lieue de 
Tockai on trouve la riviere de Bottroc; montagnes de costö et 
d'autre. Tockai, fort, ruineuse, ayant d'un coste le Bottroc et 
a Teissa de Tautre, qui se joignent ensemble, commandee d'un 
coste de montagnes, mais amies. Cap. Roussel Bourguignon y 
devoit venir de St. Dreu") pour gouvemeur. Garnison de 300 
Allemands, an dehors 50 Gelröckel et 200 housseres. Ces quar- 
tiers icy sont plains de Zigainer, qui sont tous mareschaux, logent 
dans des chariots, dans lesquels ils fairent leur mesnage et outils 

!! f. 7 b i]. 

3 May'®) apres disner partys, au sortir se passe le . . . .'^) 
a b^rcque. Couche a Calo 5 m.,") passe a Cherattelor,"") 
village, gehuldigt; il paye au Türe 500 thal. en argent et nombre 
de bestaiL Landes.'*) II y a deux juges, Fun instale du Türe 
et l'autre de l'Empereur; chacun est tenu d'avertir son maistre, 
si l'autre est en campagne. Calo est une petite forteresse a troys 
bastions en lieu marescageux assez bien foumee de munitlons 
et artillerie, laquelle on tire, lorsque le Türe est en campagne 
et que ceux de dedans ne se sentent assez forts pour l'attaquer, 
pour avertir les villageois, lesquels avee leur plus precieux se 
retirent ou aupres des forteresses ou aux champs escartez. Gar- 
nison de 200 Allemans, ausquels commandoit l'Alfier en l'absence 
du capitaine, lequel nous logea. An dehors y a bon nombre de 
housseres et Frey — heyducken. II y a 14 ans, que la forte- 
resse a este bastie par le general Rouber et TeufiFenbach'*) pre- 
venant le Türe, qui desja y avoit fait porter le bois pour la bastir 

I f. 8 ||. Pres de Calo a demye lieue tirant vers Deberits (qui 
est un village grand, comme la viUe de Prag, qui est aussy a 
tous deux) y a une eau grande, qui ne tarisse jamais, qui est 
salfee, le bestall en beuvant s'engresse en moins de rien et s'en 



•0 2 de May am Rd. «») 3 m. am Rd. *«) Bren? Breu? Dren? '•) 3 
May am Rd. "} der Name teh]t. '^^) 5 m. am Rd. ^«) Cheraltelor? '*) Lan- 
des am Rd. ") et T. am Rand. 



Jacobus Bongarsios. 158 

affiriande de teile sorte, qu'eu ayant bea une fois, il y retonrnera 
de soi mesmeB de cinq grandes Heues. 

4 de May'*) au soir nous avons couchfe a demye lieue en 
un petit village. 

5 de May'*) passe par Bathor 2 mil.,") qui est un fort 
grand bonrg apartenant a un parent du Roy de Pologne Bathor 
Miclosky. De la passfe un boys de deux Heues fort plaisant, 
piain de Narcisses et arrive a disner a Wada, village. Couchfe 
a Damhütt 2 m.'') village, au milieu duquel passe une petite 
riviere pleine de bon poisson et de canars. 

6 May") disne a Sagkmar, 2 m.") beUe forteresse cinq 
bastions, bei arsenal et 35 belles pieces, situöe en un isle d'une 
Heue de tour faite par la Schomouch, qui fenne la forteresse 
de dexLx costez, garnis non obstant de leurs fossez plains d'eau. 
Le conte de Nogarol y a sa maison. Le capitaine Trechsel y 
commandoit en son absence. j| f. 8 b {| La garnison est de deux 
enseignes de 700 hommes, an dehors y a 300 houss. et 50 Blawe- 
röckel, entre lesquels force Italiens et des Frey Heyducken.'*) 
Fut bastie 1565 par Schvendy ayant Tan 1562 soustenu un siege 
de 2.4,000 Turcs seulement a l'ayde de l'eau et de 4000 hommes 
dedans. Apres estre un peu rehaussee de terre fut assiegee de- 
rechef 1566 avec grandes forces lesquelles ny pouvants rien 
gaigner, se mirent devant un chateau a une Heue de la, lequel 
en fin fut pris avec grand perte des Turcs. Ceux de dedans 
avoient fait dedans les fossez une couche de poudre et puys une 
de boys fort sec et le feu dedans, Tennemy venant a Tassault. 
Ces troys forteresses ne sont que de terre soustenue de Zaun. 

7 de May®*) apres disner couche Warola village, passfe le- 
quel on parle apres plus Valaque que Hongrois, 3 m.") 

8 de May 3 m.") a disner arrivez a Hungrisch Neustatt, 
dite Bagno, un Mercredy || f. 9 a ||. 

Le premier de Juin partys de Bai na avec le docteur Apol- 
lonio Medabeno et Dom Paol la Motte, a demie lieue de la pass^ 
le Jappisch, petit fleuve, qui fait Separation des terres de TEm- 
pereur et du Transsylvain sourdant les monts de Marmarosch.^') 

'•) am Rand. ") 2 mü. am Rand. ") am Rd. '•) et d. F. H. am Rd. 
^) am Rd. «*) 3 m. am Rd. «») 8 de M. 3 m. am Rd. «») sourdant 1. m. 
de M. am Rand. 



154 Jacobos Bongarsius. 

Disnö a Kuyvar 2 m., idest chasteau de röche situe entre des 
montagnes hanltes et sauvages, basty snr röche entonrö de pre- 
cipices n'ayant qu'nn accfes taille en la röche. Le Transsylvain 
y tient un capitaine Christophorus etc. et garnison. Joan. Leli- 
laens Jesuite, precepteur du prince, y estoit revenant de boire 
des eaux sulphnreez (acidi fontes)®*) du Jappisch de Monsieur 
de Herberstain pour guerir ses fluxions du cerveau. 

2 Juin.") Le lendemain Dimanche apres disner partys de 
la et passe®*) les montagnes et boys entre en la Transsylvanie 
(car jusques icy c'est de la Hongrie devouee au Roy Jehan par 
accord). Couche a deux lieues du chateau en un village au pied 
des monts. 

3 Juin.") Le lendemain apres avoir passe le Samosch fl. 
troys fois disne a Deesbourg sur le bord du fleuve 2 m. Mines 
de sei.'®) Veu le Cavatin Piedmontois. 

Apres disner passö le long de Wyvar idest neuf chasteau, 
forteresse situöe en une vallee plaine entourfe du Samosch et 
couche a 2 m. en un village. 

4 Juin.®*) Lendemain passö le Samosch derechef, laisse 
Clausenburg a main droite, Hungarice Colosvar, Claudiopoüs,**) 
et disne et couche a Tor da 3 miles, bourg ancien, qui a beau- 
coup de ruines d'antiquite. Mines de sei, desquelles y en a une, 
qui s'est comblee d'eau. Rencontre Paulus Julay secretaire du 
Bathory, que Ton tient devoir estre chancelier de Transsylvanie. 
Torda est sur la riviere d'Arevasch. || f. 9 b ||. 

Le lendemain passfe l'Arevasch,'*) disne aHegnedin, bourg 
et chateau ancien 3 lieues, situee pres de la riviere Marusium.'*) 
Lucas Gracerus homme docte, mais Arrien. Au chasteau y a 
des OS de geants, des tests de dracons apportez d'une montagne 
de Transsylvanie, ou, on dict, y en avoit extreme quantite. Se- 
journe un jour et demy. 

Le vendredy 7e arrive en Alba a disner chez le capitaine 
Hieronymo Czenovois (?), capitaine de l'artillerie. Presente nos 
lettres a Georgius Blandrata autrefois medicin du Roy Jehan et 
depuys premier conseiUer du pays et a Wolfgangus Kowachozii 



'*) acidi f. am Rd. ^•) am Rd. *•) au travers, corr. passe. ®^) am Rd. 
•?) M. d. s. am Rd. *•) am Rd. ••) laisse — Glaudiopolis am Rd. •') passe 
FA. am Rd. *') sitnee — Marusium am Rd. 



Jacobus Bongarsius. 155 

chancelier. Baise les mains au gouveraeur Johannes Getzy homme 

d'environs 60 ans") auparavant capitaine de Varadin et lors de- 

pnys environs 16 Jours substitue en la place des Trinmvirs gou- 

verneurs de Transsylvanie Alexandre Kendy, Sigism. Sambor et 

Wolf Kowachozky chancelier pour la difficnltfe, qu'il y avoit de 

ponrsuyvre**) troys personnes pour une affaire mesmement pour les 

dissensions, qui quelque fois survenoient entre eux et pour quel- 

que malversation aux affaires du prince Pietro et de ses gens, 

lesquels Sambor avoit men^es etc. Le Prince Sigismundus Ba- 

thori de Somlio est d'environs 13 ans etc. Le lieu, auquel il y 

a sa cour, estoit autrefois de chanoines et le chateau le legis de 

l'evesque, lequel il a cest heure my party avec les Jesuites. 

Alba est sur une coUine en lieu fort, entouröe de murailles tres 

antiques, en Hongrois appelle Jula Feirwar, idest Julia chateau 

blanc, en Bulgare Bellograd, en AUemant Hungerisch Weissen- 

bürg. Siculia Zickelland, pays populaire subjugufe par le Bathory") 

II f. 10 a II . Apres avoir eu lettres du Prince au Weyvoda 

Michne®*) et passeport, nous sommes partyz le 16e de Juin, un 

Dimanche, apres disner. 

A demye»'') lieue de la ville passfe la Maruse ponte sublicio, 

jusques ou on dit, que s'estendoit anciennement la ville et les 

pierres, statues, colonnes, que Ton en tire, en sont foy. Laissft 

Milsbach ville Saxonie a main droite, 2 mille de Alba; couche a 

Reissmar 2Va m.,'®) bourg Saxon bien basty et grand et peuple, 

comme tous les autres. 

Le lendemain arrivez a disner a Cibin, 2V«, passfe entre 

deux cinq ou six grands et beaux bourgs de Saxons, les eglises 
faites en forme de forteresses et chateaux.'*) Ville principale des 
Saxons, ou se fönt leurs dietez etc., en Allement Hermanstat, 
a conditore. Cibinium d'un petit fleuve, qui y passe aupres, 
dict Cibin. Ville forte et d'art et d'assiette pour estre toute en- 
tourfee de palus et marests, bien bastie. Donn^ lettres de Mon- 
sieur d'Herberstain a Albert Huett, jugfe constitufe de par le Roy 
de Pologne, mais natif du lieu et receu d'autres de luy a Michne.***) 



••) h. d'e. 60 a. am Rd. •*) darüber courtiser. •») Siculia — Bathory 
am Rd. ••) Mychne. •*) a un quart de, corr. demye. ••) 27» m. am Rd. 
••) 2«/, — chateaux am Rd. "•) et — Michue am Rd. 



X56 Jacobus Bongarsius. 

Trouvö (Tüillaume Walther etc.***) chambrier et thresorier du 
prince et avecque luy partys le 19 matin. Disne a Chertz, 
village, apres avoir passfe pres de la la rivier:e d'Oot, idest 
estaiudre. 3 m."') 

L'apres disnfee passe dans Fougeras, bonrg et chateau fort 
et plaisant a 3 m. et puys a travers les boys nne lieue. Conche 
a Scharkaim, bourg de Messieurs de Brassovie. Rencontre le 
fils du Juge de Brassovie, Lucas Hirschjer Juge,*") Pfarher d'un 
bourg a une lieue de la ville an bas des monts peu a coste du 
chemin,*»*) ou il nous mena disner, apres avoir fait troys grandes 
lieues de boys et monts dicts Scharkainerdfee. Arrivez a Bras- 
sovie 4 m. II f. 10 b||. Brassovie petite ville bien bastie envi- 
ronnee de montagnes, quasi en rond, comme d'une couronne. 
Unde Cronstat, Corona, Stephanopolis etc. Paulus Kertz 
inedicin. D. Petrus Pfarher. Peuplfee a cause du marche, qui 
y est tous les vendredy et samedy, auquel viennent tous les Val- 
laques et Bogdans comme a une foire. Du coste de Cibin une 
plaine, qui se vient a finir en un destroit de montagnes, qui faict 
l'ehtr^e da la ville. Troys issues, dont les deux sont semblables 
a Celles de Cibin pour conte des estangs. 

Transylvanie province fertile en vins et grains, toute en 
coUines environnee de haultes montagnes et boys, coname d'un 
rempart. Abondante en toute sortes de metaux. L'or se trouve 
en abondance dans les rivieres et y a gens"*) a ce ordonnees 
pour le recueillir. Paye de tribut au Türe 14,000 th., franche 
du reste. Car s'estant depuys peu d'annees presentfe en Con- 
stantinoble un Transsylvain offrant 100,000 th. de tribut pour 
estre installfe en Testat, l'Agent remonstra le droit du pays non 
sujet au Türe, mais sous sa protection. Et non obstant la bonne 
envuye, que les Turcs eussent de le reduyre, comme la Valachie, 
toutesfois sentans, qu'ils estoient deliberez de resister par armes 
et ävertys de la force du pays, aussy empechez d'ailleurs s'en 
deporterent moyennant quelques presens. || f . 11 a||. En Bras- 
sovie eü passeport de la ville et lettres du D. Paul a Michne et 



"V am Rd.; Georgias Melas. "«^ 3 m. am Rd. »«^») L. H. J. am Rd. 
*•*) an bas — chemin am Rd. "*) Darüber: femmes. 



Jacobas Bongarsias. 157 

au grand Vornic"*) Demetrius et le billet de passage de Tart- 
schwar/®^) 

Partys le 24e, nn Iimdy, apres disner***) avec une goide de 
la ville, pass^ a Rosenaw, bonrg et chatean 1 m., couchfe a 
Tartschwar, idest chastean tenant,***) chasteau entre les monts, 
qui est pour la garde de ce passage. Partye de la gamison du 
chateau sort le matin et antre le soir pour parcourir les boys 
et les montagnes et s'ilz rencontrent quelcun, qui ne soit des 
environs, Famenent prisonnier etc. Et ce fönt ilz, afin que tout 
le monde soit contraint de passer par le destroit du chateau, que 
aussy est le seul passage pour coches ou chevaux. Et de tels 
chateaus y a par toutes les yssues de Transilvanie, de sorte, que 
personne n'y peult ne sortir ny entrer sans corige. Pres d'une 
lieue du chateau au sault du mont y a une croix, qui faict Se- 
paration de la Transylvanie et Valachie. Disnfe un peu par de 
la au prfe et puys passfe en la descente un rocher dict König- 
stul, auquel les coches se descendent avec des cordages. 

An bas de la montagne passe la riviere Dombawitza. Couche 
en un village situe le long de Jolawitza, riviere, qui apres entre 
dans Dombawitza. Le chateau de Nigrovoda."*) 

Le 26e arrivfe sur la Dombe"*) a coucher a Tergovist; löge 
chez les freres St. Francoys. 

Le lendemain aussy sur la Dombe*") partys et arrivez a coucher 
a Bukorest, ou est la court, qui estoit un jeudy. Le lendemain ap- 
pelez au Divan, presente nos lettres a Mischna. Celle du prince 
de Transylvanie avoit pour superscription: Magnifico et spectabili 
domino Michne Dei gratia vero domino et heredi perpetuo terrae 
transalpinensis. Berthelemy Bertrandy Marsillois || f. 11 b ||. Le 
prince environ de 25 ans demanda, si le voulions servir, si nous 
n'avions point de presens, ordonna, que on nous donnast vivres 
de la court. Le premier jour de Juillet nous envoya fouiller par 
le grand Postervic (?), qui emporta tous nos papiers, pour les 
quels entendre, son truchement (?) ny cognoissant, furent employe 
des Gentilhommes Ragusoys et puys les freres St. Francois. Le 
soir nous furent rendues. 



*••) d. h. Grossvomic. *") et le billet — Tartschwar am Rd. »wj ^ ^^ 
am Rd. "•) i. eh. t. am Rd. "•) Le eh. d. N. am Rd. *") s. 1. D. am Rd. 
"*) a. 8. L D. am Rd. 



158 Jacobus Bongarsius.' 

Le mardy 2 on nous apporta un passeport en Serve pour 
passer le Danube, le cachet imprimfe dessus avec de l'encre. 
Quelqne peine que nous y missions, nous ne peusmes parier au 
prince. Mais le Postervic a toute importunitfe nous donna un 
coquin de portar, pour nous conduire jusques au Danube, ou il 
disoit, que nous atraperions les carres dominesques, qui alloient 
en Stambol partys le Jour d'auparavant. Partys donc le soir et 
passfe le pont de la Dombe et un autre par de la arrivasmes 
encores au lieu, ou estoient les dites carres et le lendemain de 
bon heure passames a Jerva, bourg et chasteau, qui a gamison 
Turquesque, sur le Danube. 

La Valachie est un pays abondant en grains, vin, bestall, 
chevaux, ayant mines d'or et d'argent, de soulphre, de sei, de cire et 
d'ambre. Mesmes Tor se recueille en quantitfe des rivieres. Le 
pays demye journfee au deca de Tervisch jusques au Danube tout 
plat, hors mis que V» lieue au de ca de Tervisch et Vj au de la 
Boucorest se voit comme une levfee, qui semble faite a main, 
au dessus de laquelle toutesfois tout est plat || f. 12 a ||. Depuys 
l'entree du pays jusques a lu dite demye joumee de Terviseh on 
va entre de hautes montagnes au travers des torrens et rivieres. 
Le peuple barbare et lourd sujet aux vengeries des grands et 
pour ce s'enfuyt a la venue de deux ou troy personnes. Mal 
basty. Gar en tout le pays n'y a bastiment de pierres, que les 
eglises et monasteres, qoi y sont beaux et le chateau de Boukoresi 
Mais Petro Voda a faict a Tervisch, ou il avoit sa cour, un pa- 
lais petit, mais beau et magnificque en 20 moys qu'il a regne"*), 
pour la portfee du pays et tout contrebasty son eglise. Faict venir 
danslaville troys fontaines de deux lieues loing, fait fondre des 
pieces d'artillerie || f. 12 b ||. 

Les Valaques usent aux actes publics et ecclesiastiques de 
lettres et langue Serve. Les Transsylvains les appellent Block 
et Blocksland. Je croy, que ce seit le mesme, que Welschen ou 
Wallen. Autres disent a Flaccus, du quel parle Ovide de Ponte 

II f- 13 a II- 

3 de JuiUet un mercredy sur le midy passfe le Danube (apres 

les carres dominesques, les conducteurs desquelles ouy le portar, 



"•) en — regne am Rd. 



Jacobus Bongarsius. 159 

qni nous avoit amenfe, ne nons firent pas grand racueil). Pass^ 
a Roustic, bourg et chateau snr le bord de la. Ranconnez de 3 th."*) 

Couchfe a Cerno Waivoda, bonrg en nn vallon plaisant. 
Bonnes collines."') Le 4 disnfe an prfe et conchfe apres avoir 
pass^ nne hanlte montagne, qni semble avoir autresfois estö tonte 
pavfee. Parier Bnlgare anx villages."*) Le 5 matin laissfe les 
carres amnsez a prendre des chevanx eschappez et pris le chemin 
avec 4 Grecs. Passfe a Crasgrada, bean bonrg omfe de belle 
mosqnfees, habitfe de Tnrcs. 

Conchfe a Esklstambol, idest vienx Constantinoble, bonrg, 
pres leqnel y a encores nn ceme de mnrailles de pierre qnarrfee 
blanche presqne entier de grande estendne, snr le bord d'nne 
petita riviere en nne valfee.*") Le 6 passfe la riviere et des 
montagnes tres hanltes a travers bois sans voye ni sentier, dictes 
Zaolea vaderven. Conch^ an cbanme. Le 7 matin pass6 a 
Bonsilco, village an dessns d'nne montagne. Vallees belies et 
fertiles, montagnes sanvages et dangerenx revetieres (?) fraix et 
en tnez 4 d'nne eostfe, 7 de l'antre etc."®) A ßonsso Kastro, 
on Tambassadenr de Ponl. a est^ taill^ en pieces. Conch6 a 
Earabonnar. 8e pass^ a Eircschal. Gonch^ a Eerabion. Le 

■ 

9e Focarion et icy est le commencement de la Grece et y sont 
les maisons nn pen mienx basties et les villages mienx babitez. 
Concbö a Asarach. 10. Disnfe a Scbipasco, passe a Vison, 
ville antiqne snr nne colline babitfte de Tnrcs, conchfe a St. 
George. Montagnes, qni ont force pierre d'albastre et marbre 
blanc."«) II f. 13 b i|. 

11. Disnfe en nn village pres d'nn Serrail. Conchfe a Sciregi. 
Le lendemain matin pass6 des boys et monts, qne l'on disoit plains 
volenrs bien an nombre de 300 etc. Boys plains de vigne san- 
vage et de platanns."*) 

12. Disnfe snr le bord de Caraj ädere, flenve; conchfe a 
Kares, en Tnre Cotschas. 13. Le matin passö a Bobanakas, 
belle mosqn^e. La pist. prise par nn Janissaire. 1 3 arriv6 an 
soir a Pera, apres avoir traversö ne scay combien de milles en 

^^*) Am Rand: La japponesse Brutus, le St Demostene: undeutliche 
Anspielungen auf Reiseerlebnisse. '") b. c. am Rd. ^'>) Parier — yillages 
am Rd. *") en u. v. am Rd. *") Vall^s — l'autre am Rd. "•) Montagnes 
— blanc am Rd. "•) boys — platanus am Rd. 



160 Jacobos Bongarsius. 

sepultures et pass^ la riviere de Bizance sur le pont. Pays ste< 
nie et montagnes."*) 



BEILAGE n. 

J. BoDgars' Fasquill gegen Fabian von Bohna. 

^od. ^ern, i4l. nr, 324, 

Generosississime et clementississimeDomine Domine Burgicomes 
nuper Imperator. Dudum est, quod ego desidero Generosissimi- 
tatis vestrae Tirilia facta scribere stylo novo. Sed me usque nmic 
detemüt unnm scriptum, quod est editum nescio ubi, cnm titalo 
^Responsio' etc. Profecto iste socius, qui fecit istad scriptum, 
debet esse unus malus homo. Sunt tamen multi boni homines, 
qui dicunt, quod verum scriptum habet. Sed ego non credo. 
Nam non est possibile. Et ego decreveram fingere unum respon- 
sum, totum ex Dialectica factum per syllogismos in Barbara ex 
loco ab impossibili. £t iam ita inceperam: 

'Omnis homo, qui est bonus imperator belli, vincit hostes 
et non fugit per muros. Dominus Fabianus Burgicomes et Baro 
a Donaw est bonus Imp. bell. £1^0 dominus F. B. a D. vincit 
hostes et non fugit per muros.' 

Minorem probo. 

^Omnis, qui amat et bibit bonum vinum, habet bonum cor. 
Dominus Fab. B. a D. amat et bibit bonum vinum. Ergo habet 
bonum cor.' 

Et qui habet bonum cor, est bonus homo belli et ex bono 
homine belli fit bonus Imp. belli. Ergo. Faciebam etiam unum 
argumentum a Gonjugatis: 

Fabii erant ante tempora boni Imperatores. 
Ergo Fabiani sunt boni Imp. 



•") Pays — m. am Rd. 

Anm. Die Proben, welche Sinner cat. mscr. Bern. III p. 132—142 von 
dieser Reisebeschreibung gegeben hat, sind, abgesehen davon, dass er nar 
Exzerpte vorlegt, durdiaas unbrauchbar, wie sich aus der Yergieichung ergeben 
wird. 



JacobuB Bongarsius. iqi 

Nam in mea historia ego volo facere, qnod Generosissimitas 
Yestra venit ab uno populo, qni vocabatur Romani, ijui vicerunt 
totum mnndnm. Et ego legi in Tito Livio (qnamvis ego eum 
non bene intelligo, qnia est nimis vetas Latinus), quod inter illum 
popnlnm faenint viri, qxii vocabantur Fabii, qni erant homines 
fortes et bellicosi et vocati snnt Maximi.» Et ego dico, qnod 
vestra Gratia venit ab illis. Et bene possnm probare per argn- 
mentnm ab Etymologia. Habeo etiam nnnm magnnm secretnm 
in nomine Gen. vestrae, qnod non vellem, qnod iUe sciret, qni 
fecit illnd scriptnm intitnlatnm 'Responsio'. Sed ego bene possnm 
hoc fidere G. V., qnia ego scio, quod ipsa gandebit. Et est ita. 
Fabianus dicitnr a Fabio et ab anns, idest vetnla snblato o. Et 
vetnlae sunt astntae et pmdentes propter aetatem. Ita in no- 
mine G. V. snnt dnae magnae virtntes, Fortitndo et Pmdentia. 
Nam Fabins est Fortitndo et Anns est pmdentia. Anns etiam 
in Latino significat cnlnm. Et cnlnm repraesentat Bombardas, 
qnando facit Bon bon bon, qnod etiam pertinet ad bellnm. Sed 
est qnidam homo, qni est bonns amiens mens et est snppositns 
Semus G. V., qni dicit, qnod anns in Graeco significat demens. 
Et ibi excellenter philosophatnr. Nam dicit, qnod homines belli 
debent esse tamqnam furiosi, qni non habent mentem, et citabat 
nnnm locnm ex Seneca, qni est nnns magnns sapiens, nbi dicit, 
qnod nnllnm magnnm ingeninm est sine mixtnra dementiae. Ego 
nescio an dicit verum. Nam ego non scio ullum Graecum et non 
vidi istum Senecam. Sed tum ego volebam ponere talia in meo 
response. Sed Gen. V. me praevenit, qnando fecit imprimere 
unum folium papyri trilingue, nempe in Latino et Gallico et 
Germanico. In isto folio vult facere unum argumentum in 'Ferio', 
quod est Optimum, si ille malus homo qni scripsit *Responsionem' 
facit alterum in 'Accipio'. Sit tamen, ut nullis istud folium, mihi 
valde placuit. Et ego statim incepi scribere meam historiam in 
carmine et in prosa stylo novo. Nam oportet, quod Stylus sit 
novus et non communis, qnia fecta G. V*. sunt nova et non com- 
munia. Sed cum ego iam fecissem primum versum, qni ita in- 
cipit ad imitationem Vergilii: 

Vitra vinumque cano, Rheni qui venit ab oris 
venit ad me unus iuvenis, qui habet G. V.in magno honore, qui dicebat 
mihi, quod erant qnidam homines in hac terra, qui dicebant, quod 

Hftgeii, Znr Geschichte der Philologie. 11 



162 JacobuB Bongarsius. 

in vestro folio erant multa falsa ut multa errata. Et narrabat 
mihi et ego scribebam in nno papyro, qoia non habeo bonam 
memoriam, ut postea illa scriberem ad G. V., si non possem bene 
respondere at mihi G. V. daret materiam ut possem bene res- 
pondere. Nunc ideo illa mitto ad G. Y. et illam oro propter 
honorem suum, ut v^lit me rectificare, quid debeam respondere. 
Vestra G. non accipiet pro malo, si ego scribo syncere et aperte 
et libere. Nam si ego haberem morbum, ego vollem dicere onmia 
Domino D. medico, ut posset me bene sanare. Ita ego omnia 
dico G. Vestrae, ut ipsa mihi possit bene respondere. Faciam 
tamen breve. 

I. Ubi G. Vestra scribit sine cuiusquam nota et offen- 
sione, dicunt quod est aperte falsum. Nam dicunt, quod in illa 
brevi narratione, de qua loquitur G. V., sunt multa, quibus offen- 
ditur memoria Ducis Bullionaei et multi alii viri boni et mi- 
nistri Sereni Begis Navarrae et ipsa Kegia Maiestas et dicunt» 
quod volunt ostendere. 

II. Dicunt, quod non erat satis, brevem narrationem in vulgus 
prodire sine offensione, sed quod oportebat, quod esset vera etiam 
cum offensione. 

III. Dicunt, quod G. V. est falsaria et quod falsificavit titulum 
'Responsionis' ita, ut iUe, qui scripsit ^Responsionem' possit dicere, 
quod non pertinet ad se et quod in illa falsificatione G. V. faciat 
valde magnam iniuriam Regi Navarrae. Nam dicunt, quod auspi- 
cia istius Regis N. sunt valde felicia et quod ipse aut alii ex ip- 
sius auspiciis semper verberant hostes suos et faciunt illos fogere 
aut illos interficiunt. Et quidam etiam dicunt, quod non bene 
intelligunt illum titulum, quem posuit G. V. Profecto, recte: ego 
illum diligenter et non bene intelligo. Sed ego puto, quod illi 
sunt telpelones et ego etiam respectu G. Y., quae, ut est scriptmn 
in quodam libro, est non solum armis decorata, sed etiam scientia 
armata. Ego oro, ut G. Y. velit mittere ad me interpretationem 
illius, ut possim confondere inimicos vestros et ostendere ipsis 
suam ignorantiam. 

lY. Dicunt, quod falsum est, quod G. Y, dicit meas cogi- 
tationes vigilias et actiones eo direxi etc. Nam dicunt, 
quod G. Y. dirigat suas vigilias ad bene et fortiter bibendum. 
Alii etiam dicunt, quod, si G. Y. fecisset bonas vigilias, non fuisset 



Jacobus Bongarsins. 163 

ita coacta fagere in pago, qui dicitnr Anlneau, de quo multa 
loqunntur et praeterea addiiiit id, qnod legitur in Dialectica: 

*Qni bene bibit, bene dormit et qui bene dormit, non vigi- 
lat. At' etc. 

y. Dicnnt, qnod author ^Besponsionis' non est damnatus 
pnblicis legibus. Nam dicnnt, quod, qni bonie male dicit, est 
damnatus, sed non, qui malis male dicit: et dicunt, quod G. Y. 
non potest citare legem, in qua ille sit damnatus. Ita concludunt, 
quod G. V. falso citat leges publicas et abutitur auctoritate 
legum etc. 

VI. Ad illud instituti mei non est scriptis certare di- 
cunt, quod yeritas invenitur aut scriptis aut annis: et cum potest 
scriptis inyeniri, quod non debet ad arma veniri et quod haec 
veritas potest scriptis inveniri. Ergo. Sed ego bene respondeo, 
quod est probandum in illa divisione, quia veritas etiam invenitur 
in vino; teste proverbium *in vino veritas'. Ideo G. V. certare 
poculis, non scriptis. Tunc illi incipiunt dicere, quod Miles non 
debet tante bibere. Sed ego dico contrarium per argumentum, 
quod posui supra; quia bonum vinum facit bonum cor. Et quia 
Alexander magnus, qui fuit unus magnus homo apud Graecos 
aut Persas — nam non bene memini — et qui vicit totum mun- 
dum, bibebat saepe et multum et tum interficiebat amicos suos. 
Et G. y. secundum eins exemplum bibit etiam saepe et multum 
et postea dicit multa contra viros bonos. Et homines belli debent 
esse calidi et qui sunt calidi, multum sitiunt et qui multum sitit, 
debet multum bibere, et Gen.* y. }iabet tam magnum calorem, ut, 
sl non biberet saepe et multum, continuo ille calor eam combu 
reret. Ideo oportet, ut bibat saepe et multum. Et sunt quidam 
philosophi, qui scribunt, coelum factum sit ex aquis propter Stellas 
et solem, qui sunt ex igne, qui combureret totum mundum, nisi 

» esset iUa aqua. Sed y. G. non bibit aquam, quia laederet sto- 

.^machum et faceret multa aÜa inconvenientia. 

^ yn. Tamen ne silentium aliquid honori meo detrahat. 

l^icunt, quod non debet timere G. y., ut silentium aliquid detra- 

h^^^t de suo honore. Nam est Maxima Hathematica, quod de ni- 

hj^o nihil potest detrahi. Inde versus: 

qI Gantabat vacuus coram latrone viator. 

il Et quod G. y. non habet ullum honorem, quod reliquit illum 

11* 



f 
1 



1(^4 Jacobus Bongarsitts. 

totnm in Gallia et quod 6. V. faciet, ut aves visco captae ant 
ferae Irretitae, qnae, qnanto magis putant se liberare, tanto magis 
capixmtar. Gßrte, profecto, anff mein sein, Hen;! ego ad illnd ita 
in iram ascendi, ut, si habiüssem ensem tuum, qni tam bene ferit 
in Yimanhy, ego statim cncorrissem ad iUos pessimos homines 
Fortitndini vestrae immolandoB. Sed prins omnia experiri, quam 
armis sapientem deoet. 

VIII. Mihi eerto constare non potuit quorum etc. Dicunt 
quod G. y. debnit etiam sine hoo dirimere istam controyersiam 
in illo, etiamsi non potoit scire, quis esset, qnia potnisset facere 
hoc in aere. Dicont enim, quod facta G. Y. snnt snblimia et 
debent nnmerari inter Heteora Aristotelis. 

IX. Qnodque iura sinnnt. Dicont, quod inre non debet 
ad anna yeniri, cnm rationibns potest yeritas inyeniri et allega- 
bant mnltos textns ex inre et ex D. D. et etiam nnnm textom 
ex Terentio, et dicebant, qnod theologi damnant istam yiam et 
quod esset yia proficiscendi ad mille Diabolos. 

X. Bident, quod non definit G. V., in quibus iUe sit men- 
titus: et ita iudicant, quod G. V. yult dicere, quod iUe in Om- 
nibus sit mentitus. Et dieunt, quod hoc ipsum est mentitom. 
Nam multa sunt usa in illa ^Sesponsione', quae etiam G. V. 
numquam dicet esse falsa, fit mihi yidetur, quod G. Y. debebat 
ponere speciatim, in quibus esset mentitus. Deinde etiam addunt, 
quod yeritas sit nota omnibus et quod omnes sciunt, quod G. Y. 
non yoluit in Lotharingia pugnare cum inimicis et quod dixit, 
quod ita bellum esset habiturum unum foramen et quod non yo- 
luit transire Ligerim, quia yolebat ire recta Parisios, ut faceret 
se ibi Regem loco Guisii et quod G. Y. in pago Aulneau non possit 
negare, quod non fuerit admonita de consiHo inimicorum, ut sibi caye- 
ret et quod G. Y. interrogayit, qualem nasum haberent hostes et per- 
rexit potare, usque dum hostis yeniret, et quod deinde saltayit 
super muros et sie yitam, yitam suam seryayit. Et dicunt, quo« 
est magna iniuria, quod G. Y. yiyat, cum Remus, qui erat frate ; 
Romuliy fuerit ocdsus, quia saltayit yaUum urbis, quam aedificr: . 
baut, quam yocata est Roma. Dicunt^ quod ista et multa al* i 
sunt yera: et quando G. Y. dicit esse falsa, idem esse, ac si U^ } 
diceret, quando est dies, quod non est dies, quod nemo creden* i 
nisi caecus. ; 



i 



Jacobas Bongarsius. 16^5 

XI. Qnaestionem solns mecum definiat. Hie dictmt, 
qnod G. V. non bene intelligit formitlare Cartellorum, quia non 
adscripsit, quo loco ille invenire posset G. V. et qtiod debuit Ioctud, 
in quo certo tempore ille G. V. inveniret, ad iUam qnaestionem 
definiendam. Deinde dicnnt alind, qnod est mains: qnod G. V. 
est Schehno et qnod ita pnblice Francofarti in nnndinis et etiam 
Heidelbergae in foro et nbiqne in Germania ita vocatnr et qnod 
cnm Schelmone tamqnam cnm cadavere nxQla debet esse societas 
nisi camifici. Cni G. V. commendant. 



ii 



BEILAGE m. 

Lingelshemii ad Bongarsium epistulae in editione 
a MDCLX Argentoratensi omissae ex cod, Bern, 
nr. 141 secundum autographa nunc primum editae. 

I. 

^od. i4i nr. 62. 

Magniflce et nobilissime Domine S. 

Litteras tnas 3. Jim. datas et mnltis memorabilibns rebns 
refertas rectfe accepi et, qnae visa, Principi commimicani. Colbio 
etiam statim snas Aleaeam misi. Principis valetndinenf spero me- 
liorem, qnamnis certi nihil mihi constet. Qnod scripseram, Mo- 
guntinnm a nostro monitnm, ne nono inreinrando se obstringi 
sineret, illnd ipsnm est, qnod Electori Coloniensi nnper defnncto 
(qno nomine meritö Ingeo) qnoqne obtrnsnm et de qno qnestus 
publica fonnnlaqne in actis illis Gebhardi exstat. 

Bes omninö nona de Legato Tnrcico ad Begem Galliae. 

Aderat nobis Raedanns Baro, cnm tnae redderentnr; ei descrip- 

^«am dedi narrationem tnam. Necesse est, vera sint, qnae iactan- 

tur de defectione Bassarum, et alia, qnae Caesarem secnriorem 

^ reddnnt. Sed nos longfe secnriores, qnibns nnlla cnra, si ille 

^ hostis sopiatnr, qno connerti pbssint copiae illae Ibericae et Pon- 

* tifieiae. Dnx BmBsnicensis trinmphat ob sententiam in Camera 

obtentam, de qna nnper, qua inbentnr Bmnsnicenses eines ins- 

inrandnm fidelitatis praestare Dnci sno, et tempns concessnm 6 



156 Jacobas Bongarsius. 

mensinm ad docendam paritionem. Sententiam typis vulgauit et 
Principi meo misit, nt perspiceret aequitatem caussae suae et 
contumaciam ac protemiam subditomm snorum. De Plessenii 
Conestagio scripsi proximfe; über est penes me et describitur per 
Chytraeum meum, descriptum releget auctor et lacunas supplebit. 
Qua autem forma edi debeat, tuo omnind arbitrio permittit, sed 
morae me taedet, quod Ghytraeu8 horis tantum subseciuis ei rei 
vacare potest. Itaque, si Mamius impensas ferre vellet, alios 
scripturarios conducerem, qui iunctis operis partes libri simid 
exscriberent. 

Ad Grunium Assessorem missae sunt per socerum meuin 
litterae tuae, Grunius äutem in Superiorem Palatinatum profectus 
iam abest, aliter mihi illo nomine, cum Spirae nuper essem, com- 
pellandus; memor ero, vbi redierit, quod autographum penes te 
Sit obligationis. 

Optimi quoque et opera Gruteri nostri domi meae habeo P. 
Danielis Glossarium et Chronicon Hierosolymitanum; impera, quid 
iis fieri velis. Quamvis enim Bonnutius volentem se dicat, sed 
in contutores pupillae Comelinae Cambierum et Grandhomium 
rem reiiciat, tamen, cum constet, Glossarium hoc esse Danielis 
et Gruterus recordetur a Comelino sibi indicatum, quod librum 
non emerit, tricas non feremus, sed domino siium reddemus. 
Chronicon Hierosolymitanum ipse videbis et, quod aequum videbi- 
tur, praestatis vel, cum vsus fueris, reddes. Constitui enim prima 
occasione ad te mittere, sed moneri tamen velim, an illic Argen- 
torati quoque tibi vsui esse possit et, num illic diutius substitu- 
rus sis. 

Virotus, affinis mens, te ad nuptias suas per litteras adiunctas 
inuitat. Quam vellem, fieri posset, vt iis te sisteres ; vnius pran- 
dii soUemnis fastidium ferendum foret, reliquum tempus iucundis- 
simfe cum amicis et Denaisio combureremus. Sed improbum hoc 
Votum meum et tibi maiora incumbunt. Tamen sperare licet. 

Freherus noster nuptias suas nemine e suis inuitato subito 
fecit Zurhutten ad Vormatiam socrumque et praeter nouam nuptam 
duas eins filias huc adduxit; adfnit nuptiis Munsterus cum suis 
recta profectus in Praefecturam suam Pforzensem. Socrus sub- 
sistet hie aestatem haue. Optimfe valent omnes et Freherus 

• 

athletico plan^ habitu instructus est ad militiam diu meditatam; 



Jacob US BoDgarsius. 167 

tibi salntem dicit A Sierio accepi litteras 2 Maii datas; ait, 
ßeginam optima yalere et illo die abiuisse eqnitem ad nobilem 
quendam pransum. Typis vnlgatam Conspirationem Essexianam, 
sed eam grandiorem, quam vt per dispositos tabellarios mitti 
possit; aliam se occasionem quaesiturum. Moscnm legatum et 
Scotum in procinctu esse redeundi ad saos. Moguntinus nihil 
adhuc publicamm rerum attigit neque quidquam significauit de 
Conuentu Electorio super consensu ad Comitia dando. Caesarea- 
nos fortfe mouet legatio tot Principnm, quos tarn coniunctos non 
pntabant: et oflFenduntur, quod Wirtembergicus quoque se 
adiunxerit. Plessenius noster filio auctus est, salna matre, quod 
valde gatidemus ipsique gratulamur. Melissus poUicitus est, se 
diligenter inquisiturum, num interpretes et commentatores Piato- 
nis Graeci in Bibliotheca Palatina exstent, nee illi visus aut 
auditus vmquam Rudolfas Flaaiacensis de Johanna Papissa. Quis 
tandem est? vetusne an nouus? et cuius quaeso notae? Resalutant 
te coUegae mei, Praeses, Grunradius, Gruterus, Melissus, Frehe- 
rus, Gemandus. Salue, decus nostrum. Salueat et Grauisetus 
noster. Eaidelberga pr. Kai. Jun. 1601. T, omni obseruantia et 
fide Lingelshemius. 

A monsieur 
Monsieur de Bongars, Sieur de la Chesnaye, 
ConseiUer du Roy et Resident pour sa Majeste en AUemagne. 

a Strasbourg. 

II. 

^od. i4i nr, 63. 

Magniflce et nobilissime Domine S. 

Beas tu non me tantum scriptionibus assiduis et suggestione 
omnium rerum memorabiiium, sed et amicos familiaresque omnes, 
qui tibi gratiam debent, quod gnari fiant rerum cognitu dignis- 
simarum. 

Non dubitaui, inanem fuisse fabulam de Imperio appetito et 
tractatu cum Treuirensi, sed pascuntur homines isti somniis istis 
suis iamque saepfe pro merito accepti a nobis fuere, sed magis 
inaniter fabulantur Itali de clandestinis tractatibus cum Electoriis, 
qui hie. fungos! Si Juliacensis remouerit Harennium a se 



IßS Jacobus Bongarsitts. 

sperare mitiora licebit, praesertim si fraenuin iniiciat prosperitas 
Ordinnm in viciniä. 

Ecclesiae res mihi curae, sed multum processit dissidium 
iamque iniariosi sunt Hanoici, cum magno suo periculo. Si enim 
in iudicium res veniret, magnum malum experirentur; vbi domum 
rediero, quod, spero, cras fiet, in id vnicö incumbam et omnem 
mouebo lapidem. 

Gratias habeo tibi maximas de tot memorandis, quae tarn 
largiter mihi suppeditasti cum litteris I. IV. V. VIII Julii datis. 
Denaisius stupet ob tuam liberalitatem et curam etiam tenuium 
rerum, cum eas amicis gratas esse scis. Nollet laborem tibi 
sumptum; nam leuiter expetierat ex nundinis libros iilos, Lega- 
tum et Epistolas, neque tanti existimabat, vt tantum molestiae 
susciperetur; sed tu magnitudinem affectus ostendisti et illum 
cupidissimum esse scito referendae gratiae, qua poterit. 

Serenissimae Electrici misi Popellinerii historiam nouaque 
per Colbium, cui binas tuas quoque misi et amicis prius legenda 
tradidi. De Casauboni constantia gaudemus omnes. Profecto 
digna epistola, quae typis vulgetur compescendis improborum ca- 
lumniis. Nondum eam Dn. Tossano ostenderam; faciam, vbi re- 
diero domum. 

Vota benigna tua et gratulationes sponsis sponsique propin- 
quis explicaui: gratias habent singuli et regerunt cumulum voto- 
rum. Omnium amicorum votis expeteris et absentis memoria assi- 
due recolitur, etiam poculis sumptis. Hilariter onmia peracta 
hactenus; tantum molestae sunt sessiones sex horarum. 

Ex Epithalamiis, quae hie sparsa, nulla inuentio accedit ad 
iocum tuum, quem litteris adspersisti quemque cum applausu ac- 
cipiunt omnes, imprimis sponsus. 

Dn. Mercero, viro clarissimo, gratias habeo maximas, quod 
nöstri memor est. Nonium et Apuleium ipsius impatienter ex- 
specto. Quam admiror viri probitatem, qui sacris occupatronibus 
se dat, quod plerique sui ordinis dedignarentur. Doschii memor 
ero, vt Athanasii synopsin recipere possit exemplari Athanasii; 
nimis isti homines lenti sunt in diuersis scripturis colligendis; 
monui subinde, sed frustra. 

De Praesidis profectione in Galliam inanes faere sermones, 
sed Electrix vult, vt ego Lutetiam proficiscar ob negotia sua suc- 



Jacobus BongarsiuB. 169 

cessionem paternam spectantia; nondum tarnen Elector rescripsit 
Jtaque hoc vnlgari nolim. In tua beneuolentia plurimmn prae- 
sidii pono, qui consüio opeque adesse poteris, cxun certi quid 
constitutum erit. Putatur tota res confici posse V septimanis, 
quan tumhoc tempore suscipitur, et medio Augusto iter ingredien- 
dum. Freheri nostri pater decessit 18. Jun , exhaustus aetate 
et morbis; ipse cum vxore filioläque Norimbergam cogitat solan- 
dae matris et vt prospiciat rebus suis. Resalutant te sponsus, 
sponsa et tota propinquitas, Praeses item, Denaisius, qui ob ca-i 
tarrhum nuptiis abstinuit, Gernandus vxorque mea. Borkium 
heri non vidi, sed Salutem abs te dicam hodie et memoranda 
communicabo. Elegantissimum certe epigramma de bombycibus 
ex vitulo nascentibus et haec talia hilaritatem conuiuarum incen- 
dunt. Grunius assessor excusatum se cupit tibi propter absen- 
tiam; ait se impeditissimum fuisse, cum tuas acciperet; petit, 
vt autographum, quod apud te esse ex me cognouit, fratris sui 
mihi tradas recepturo numos debitos, quos per occasionem tibi 
mittam; salutem tibi dicere me iussit plurimam et in Ulis est, qui 
taas virtutes admirantur. 

Plerisque deputati ad Revisiones huc venerunt itaque exordium 
fiet in trapaucos dies cum spe meä, fore vt infecta re discedatur. 
Sed nimis te detineo. Vale, decus meum. Salueat et Grauisetus. 
De Bergä nihil adhuc hie cognoui, spero optima. Spira 2 Julii 
1601. T. obseruantiss. G. M. Lingelshemius. 

A monsieur 
Monsieur de Bongars, Seigneur de la Chesnaye 
Conseiller du Roy et Resident pour sa Majestfe en AUemagne. 

a Strasbourg. 

IIL 

Petras Denaisins Lingelshemio sno S. 

Fierine posse, vt caeci illi, qui nullum beatitudinis aeternae 
lumen, immortalitatis animae exiguum sensum habuerunt, decre- 
verint apud se, totam hainc vitam debere esse meditationem mor- 
tis; nos, quibus melior vtriusque radius affulsit, ni inanium rerum 
curis cottidie occupemur vixque rarö erigamur atque attollamur 



170 Jacobos Bongarsius. 

ad caelestia contemplanda! cum illi yniciuD praemium tarn solli- 
citae yitae statnerint, sine sollicitndine mori: nobis, quae ipsls 
fait meta, carcer sit non ad cnrsum, sed trinmphnm sempitemuin! 
Et quoties accidere potest, vt anxia illa praeparatio ad mortem 
ne necessaria qnidem sit, tot repentina morte praenentis, vt ne 
cogitandi quidem gnstandine, bona an mala sit, spacinm ant oc 
casio detur. Aeterae pater tnque, eins vnice fili, vnica mea salus, 
qui anrem mihi vellis tam illnstribus iudicii tremendi exemplis, 
fac, non solum monitor sed et motor sis mihi et machina, qnae 
ex hoc coeno vanissimarum cnrarum plantas enelTat et euehat 
ad Gogitationes perpetaas immensae bonitatis et potentiae tuae, 
cnius cognoscendae celebrandaeque canssa me creasti; nam sine 
te nihil possum, nisi meam mirari non tarditatem, sed stnporem 
torporemque; detestari simnl amoliriqne, tuae est opus misericor- 
diae! Si Lobbetii, viri omni immortalitate dignissimi, fatum 
luctuosum tibi et acerbum visum est, cuius tamen ea fiiit aetas, 
vt, ne si superasset quidem hunc morbum, spes futura fuerit diu- 
tumae eins vsurae, non dubito, quin immaturum et inopinatum 
funus nostri Viroti aequfe grauiter te sit commoturum. Heu, 
quid sumus! vno momento valuit et fuit. Qui luctus sit iuuen- 
culae viduae, cui in primo summoque amoris ardore ereptus est 
iuuenis iis moribus, quibus non ipsae Gratiae finxissent amabi- 
liores; nihil est necesse scribere, nee pote. 

Statuerat vterque et seriö apud nos instabant, vt his die- 
bus ad vos adiremus, et factum foret; sie enim omnes decreue- 
ramus: Deo aliter visum, qui aliö ipsum vocauerat et ad se 
recepit, eo genere mortis, quod Caesar sibi praeoptauit, propter 
quod adolescentes illos Athenis fratres Selon beatissimos iudicauit, 
existimans, sicut eorum pietati matema vota, sie matris voto 
numen praesens propitium adfuisse. Indulgens medicus non solum 
ab omni malo liberauit, sed molliter etiam curauit piae animae 
imbelle corpus. Nudius tertius in prandio, cum lugartus adesset, 
inuitarat se hilariusculis sermonibus; vesperi abstinuit caenä, 
non quod vel sentii^et vel suspicaretur malfe, sed ex more testu- 
dine se oblectauit dixitque ad me, inuisurum post caenam: obsti- 
tit imber copiosus, ita cubitum itum. Heri mane sermonem con- 
ferebat in lecto cum vxore nihildum secus ne suspicans quidem, 
narrauit haec illi somnium, quo sibi visa esset cum ipso progredi 



Jacobns Bongarsius. 171 

nescio quo, sequi ancillam cum puelluloinfante: responditipseplacidö, 
sperare se, Deum beaturum istud eorum coniugium felici prole, 
vix haec elocütus amplexusque vxorem arctius, heu, inquit, quo 
calore aestuo! in eaque ipsa voce attracto longiore et difficiliore 
anhelitu exspirauit, vno suspirio tarn difficilibus angustiis supe- 
ratis, in quibus multi tot cruciatibus, antequam pereant, perimuntur. 
Eädem hora nunciatur mihi casus maximö lamentabilis, ac- 
curro et video, quae me videre vix meis oculis credo. Video 
eum, cuius mihi consuetudinem stabilem tandemque amicitiam in 
hoc loco non poenitendam spopondera^l, supinum in lectulo ca- 
lente et calentem, oculis clausis et palbebris tumidulis, cetera 
valtu tarn placido, vt etiam allicere spectatorem posset ad se 
amandum. Vxoris habitum, qualem offenderim, ille describat 
fortassis, qui Agamemnonis in filiae nece depingat vultum. Ego 
hie moestam epistolam pridem lacrymis interruptam abrompo et 
te vosqne onmes saluere et valere opto. 
Te autem cras exspecto. 

Spira XL Aug. MDCI. 

IV. 

''ßod, i4i nr, 76. 

Nobillssime et amplissime Domine S. 

Sedanensium tabellariorum cursus intemiptus indeque con- 
fasio orta efficit, vt neque nostrae rect6 et tempestiue deferantur 
litterae neque a vobis per complures dies quidquam acceperimus. 
Gerte abs te mihi allatae vltimae 26. Nov. datae: ego singulis 
septimanis scripsi meumque institutum seruo, quamuis nihil me- 
morandi habeam. Marchio Onolsbachius ex HoUandia huc venit 
nudius tertius, 30 equos habet in comitatu, alacris est et benfe 
habitus; intra paucos dies huc venturus est Christianus Anhalti- 
nus: socer mens quoque spe diutius abest, venturum tamen hoc 
triduo putamus. Brederodius noster quoque ex Septemtrionali 
profectione rediit saluus; nondum licuit ipsi famüiariter loqui; 
deductus enim ad venationes vulpinas ab Electore. Ex Hungaria 
nunciant, Bastam rebellium Hungarorum stragem edidisse caesis 
octo aut decem millibus et capto Boskaii (sie) summi ducis filio. 
Caesarem reuocasse ex itinere Hungarum magnatem, quem ad re- 



172 Jacobus Bongarsius. 

belles miserat cum litteris, quibns praeteritorum abolitio concede- 
batar, si ad offidum redirent; iam cum laeta sint principia, seue- 
riuB agendum censere. Administrator Arg. qnoque hie exspectatur. 
Thnani historiae editionem alteram cxun prima contnli; re- 
perio recto iudicio subiata qnaedam et maxim^ memoranda quaedam 
et digna scitn inserta: consignani omnia, quae in prima editione 
omissa, qnae tarnen multa non sunt. De Gnisiis sustulit quaedam, 
rem ipsam tarnen retinnit, qnod nempe Uli origo calamitatnm 
Gallicarum fuerint. Magna cum volnptate relegi omnia iamqne 
magis plaeet scriptio. Auidö exspeeto tomnm alteram: nam qnanto 
magis ad aetatem meam accedit, tanto optatins mihi, cognoscere 
rei seriem et veram narrationem. Ainnt Carinthios et Anstriacos, 
qni religionis caussa persecutionem patinntnr, egisse cum Saxone 
Electore, vteoram patrocininm et defensionem snscipiat, postnlasse 
Saxonem dncenta millia thalerorum eo nomine; rem ad Caesarem 
enunciatam magnum in Saxonem odium excitasse indeque vindic- 
tam metuendam. Nudins tertius, natali meo, ab amicis require- 
baris omninm votis apud me in coena et pro te qnoque vota fecimus. 
Ji te salutant amanter, Praeses, Freherus, Camerarius, Gruteras, 
Dathenus, reliqui aberant ab vrbe. Viue valeque felicissimö. 
Heidelb. XL Dec. 1604. T. Ling. 

A monsieur 
Monsieur de Bongars, Conseiller de sa Majeste a Paris. 

V. 

"^od, i4/ nr. 77. 

Nobilissime et amplissime Domine S. 

Simul mihi heri redditae tuae 29. Nov. et 6. Dec. datae, 
quae me mirifice exhilararunt, nisi quod sub finem vltimae epi- 
stolae de yaletudine tua afflicta quereris; Dens malum auertat ac 
te Ecclesiae bonisque superstitem diutius sinat! Crebri valde apud 
nos etiam morbi et vix domus aliqua immunis, nos tui tarnen 
valemus et heri in coena apud Gothofredum pro te vota fecimus; 
aderat Brederodius et sodalitium tibi notum et amicum. De re 
Arg. Video aliter te sentire idque inde euenire puto, quod, qui 
de ea re ad te scribunt, spem vlterius faciunt. Ego video, num- 
mis acceptis Administratorem penitus decedere; qui hactenus 



Jacobus Bongarslus. 173 

fimderhofiom tenuerant octo magnates, nil nisi aedes in vrbe 
eam prouentibus et nescio quid in XV annos sibi sernare omni 
mnnere publico deposito atqne adeo nomine Capitolarimn et Ca* 
nonicomm amisso et iureiurando canere, se nihil attentatoros: 
elapsis XV annis ins snum cuiqne parti salnnm. Hie ego nihil 
Video cnm dignitate coninnctum nee, qua fronte qnis vicinorum 
se inuniscere possit, quamms et alioqui satis cautum per mores 
nostros. Sed haec mitto et tecnm spem aliqnam retinere malo, 
etiam contra animi mei sensnm. Administrator necdum venit 
neque Wirtembergicns qnidquam communicauit. Onolsbachius hie 
est adhne et Ghristiannm Anhaltinum exspeetat intra quadridnum 
ventorom, vti rationem inimns. Gentilis mihi non respondet, rem 
Mo silentio de mnnere iUi delato texi, sed pnto in litteris meis 
non dissimnlasse me tnnm indicinm, sed cnm fide silentii. Si 
peccani, imprudens feci et cnlpam deprecor. Valde mihi hoc ho- 
minis silentinm snspeetnm et metno, vt hoc ingenium aestu cn- 
piditatnm abripiatnr. Placet Wottonns, qui ardorem in pietate 
ostendit, qui vbique fere restinctus; animabo vimm, qua potero. 
Non adduci possum, vt Sauili inuito sua protrudam, exspecto ab 
ipso responsum. Dudithii duas nactus sum prolixas epistolas, 
vnam ad Stancarum, qua ostendit, non necessariam Hebraicae 
linguae cognitionem ad fidem Christianam, cum graui insectatione 
Rabinorum; alteram ad Jo. Lasicium de Trinitate, quam ego pre- 
mendam puto, ne acumine suo a recta via minus instructos ab- 
ducat; nam tum ad Arianos propendere putabatur. Si quid a 
Francisco tuo mittetur, curabo libens meritö; ille certe in me of- 
ficiosissimns, et cupio tibi omnia.| 

Nester Transrhenanus adhuc in eo, vt retundatur illius pro- 
temitas, qui linguam suam locat impietati adomandae et super- 
Btitionibus fucandis; ad eam rem facere imprimis videtur, vt in- 
serantur illa, quae Plessaeus summa industria explicauit de Idolis 
et Sanctomm cultu; itaque vellet, ex Plessaei opere libri secundi 
Caput 2. 3. 4. suo iibello inseri, itemque libri tertii caput 12. 
13. 14. 15. 16. 17. Nemo cert^ id melius tractauerit et, quoniam 
ex te cognoui, auctorem ipsum opus Latin^ conuertisse, sunun- 
opere capita illa descripta expetimus. Tuam hie imploro operam, 
vt efftcias, si über Mamio mittatur, ad me deferatur ipsi curandus. 
Possem tum subito per amanuenses ilia exscribenda curare vel, 



174 Jacobus BoDgarsias. 

si id non licet, iUic meo sumpta exscribi ea vellem fideliter. Quid 
Marnius statuerit, nescio, sed publica Interesse exstimo, yt in- 
nentus moneatar de imposturis et facis istis, et tanti viri auctoritas 
momenttini magnxun libello adferet. Yides, quantum in te mihi 
snmam. Tu vicissim mea opera vtere, abntere. 

Ex Hnngaria nihU habemns reeentius iUis, qnae ante tridnmn 
scripsi. SorenuQ cottidie exspectamns. De Hessicis nihil cog- 
noni interea. Onolspachins adhnc hie exspectat Anhaltinum, qui 
accersitas in 26. diem huius mensis. Besalntat te Praefectos 
magnxis et colleginm, in iis Praeses, item Frehems, Gothofredns, 
Gratems, Camerarias, omnes, etiam famiUa mea. Valetadinem 
taam omnibns aliis cnris, quaeso, antehabeto. Dens te protegat 
et consemet et ex anlae tricis expediat. Salne, decns menm 
eximinm. Heidelberga 13. Dec. 1604. T. obs. G. M. L. 

A monsienr 
Monsienr de Bongars, Conseiller de sa Majestfe a Paris. 
Par la Courtoisie de Monsieur de Gueretins v. tres h. seruit. 
Colb. 

VI. 

'i^od. i4i nr. 78* 

Nobilissime et amplissime Domine S« 

Ordinarius Sedanensis superiore septimana non aduenit neque 
tum quisquam hinc ablegatus fuit. Elisaeus autem abitums 
dixerat, qui tamen octiduum diutius hie haesit; ei igitur binas 
ad te meas commendaui itemque Gentilis responsionem ad meas. 
lam vix est, quod addam, nisi vt eertior fieres ea de re et tibi 
constaret de eonstanti meo in te studio. Anhaltinus hodie abüt 
rediturus eis paucos dies. De Administratore miror, nee venire 
ipsum, vti poUicitus fuerat, nee quidquam huc perscribere. Item 
et Cassellis nihil habemus reeentius neque certa ex Hnngaria. 
Gerte, quae ex aulä nunciata de magnis stragibus editis a Basta, 
«jonficta reperiuntur et exereitus rebellium dicitur esse quinqua- 
ginta millium. Seribit Bilderbekius, Neapolilanum quendam de 
nobilitate, qui in aulis Pontifieis Hispani aliisque diu vixerat, 
Euan^elii lucem amplexum rebus suis conuasatis clam in Angliam 
proficisci, vt ibi librum perfieiat, quem Hispanis scibit, vt e tenebris 



Jacobos Bongarsius. 175 

eos eroat, aitque, quam plarimos iUic esse, qui Inqnisitionis ingnm 
excnssum capiat (sie) ex magnatibns qoiqae tantam exspectent 
motus popiüares. A Sierio nihil aceepi dudum, neque quod prio- 
ribns meis addam, habeo. Litteras ad Mamiüm Malapertamqne 
mittam rectö. Malapertns sua manu rectö scribere mrsus potest. 
Yalde velim capita illa ex Plessaei libro de Idolis et Sanctomm 
inuocatione Latinfe exscripta habere, de qnibus antea ad te scripsi. 
Piacebit tibi haud dubie scriptio illa, qua fucus detegitur homi- 
nis nimium quantum auctoritate sua iuuentuti in re religionis 
nocentis. Salutat te rursus Denaisius, cuius soeer Gulmanus se 
recolligit. A PauUo iam mihi redditae, quae latuerant apud Da- 
tenum, qui et tuus, vt et Praeses, Gruteras, Camerarius, ceteri. 
Viue, vale. 27. t)ec. 1604. T. Ling. 

A monsieur 
Monsieur de Bongars, Conseiller de sa Majestö a Paris. 

VII. 

i^od. i4i nr. 87. 

Nobilissime et amplissime Domine S. 

Quas Tit. Maii et 4. Junii ad me dedisti, rectö aceepi, et 
cum istis Barclayum in de rebus creditis (sie) ac librom alterum, 
quem Grunius, qui aderat, statim legendum sibi sumpsit necdum 
reddidit. Pontificis noui effigiem cum varii gustus vino aulico 
itidem; quas gratias agam? Certö referre frustra coner. Tibi 
hoc licet in oixoüvievrj; iffiToyi^ Lutetiae degenti. Gratias habeo. de 
indicio auctoris Satyrici JEuphormionis et de nuncio restituti 
Groslotii. Litteras tuas amicis distribui, Denaisius n oster Swalbaci 
acidis vtitur feliciter, vt scribit; nam et purgando et firmando 
corpore spem eins superat vsus. Misi nuper, quid de Idelo Hal- 
lensi ad Gruterum scripserit Lipsius; iam Yelseri ad Frehenim 
vidi, in quibus miratur Daenaesium aduersus Lipsium scripsisse 
(nescio, nee enim addit, ex cuius indicatione id habeat), Lipsium 
ea de re apud se questum, olim modestiam, virtutem fuisse. 
Excessitne üle lünites modestiae? Mihi certö contra videtur nee 
immodestiae arguendus is, qui pietatem et Dei cultoin humanis 
respectibus antehabet; lubens regererem ego, olim pietatem seriö 
cultam, iam publice mori posthabita coelestis veritatis indagatione 



176 Jacobas Bongarsias. 

indulgeri. Gaudeo, librum apnd nos tarn benign^ acceptuin et 
indignor, Sonlasium mihi ignotum, qui hie vixerit et tarn insig- 
nibuß laudibns abs te decoretur. Repleuisti autem nos laetitia, 
qtiod spem certam facis adnentus tui ad nundinas Francoforten- 
ses proximas. Dens faxit, vt saluum te salui amplecti possinms 
et dintissimfe frui virtntibns tuis. De Charitino rectfe coniecisti; 
Melanchthon coniecit, Charitinos Ptolemaei esse Wirtembergicos 
et ab hortiß nomen olim dattun „Gärtner", alii Codices „Carit- 
noB" habent. In Hungaria nnnciant omnia desperata, exercitnm 
Caesaris ob stipendia non soluta tumidtuari et omnia rapinis va- 
stare, Heidnkos Presburgum intercepisse et ad Viennam paene 
ip^am praedas agere. Caesarem porr6 neminem ac ne fratres 
quidem suos admittere. Banarus onmes vasallos suos enocauit, 
vt ad diem dictam praesto sint instructi ad militiam; recensus 
habnit subditorum, qnos instruxit armis egregife, poUiciti dicun- 
tur subditi ipsum sequi, quocnmque ipse eos dncat; eqmtatns 
minns adhnc aptus miiitiae. Nos interea conuentus agitamus et 
Mognntinus denuö vrget, vt Noster se sistat Mulhusii Turingomin 
ipse a. d. 12. Aug. neqne vUa alia re se arceri patiatur, quam 
valetudine. ob extremum Imperii periculum, quod verbis extoUit. 
Elector coniugem Sedanum proficiscentem ad baptismi sollemnia 
prosecutus dicitur Sarapontum vsque, Plessenius cum vxore in 
Electricis comitatu; intra XX dies reditum ei indixit Princeps. 
Landgrauius Mauricius BasUeam abiit; quid iam rerum agat, 
non cognoui; sunt qui suspicentur, in Italiam excurrisse, credo 
Pontifices noui salutandi caussa, quando tam bonus esse praedi- 
catur. Socer mens existimat, se ante finem huius meHsis e le- 
gatione Berlinensi reducem Ambergae fore. Plessaei opus iam 
etiam regia forma procedit, Junghermanus exactam diligentiam 
pollicetur, sed de cacographia exemplaris queritur et difficultates 
auctas per imperitos, quibus recensionem demandarit Mamius; 
sed si noui iuuenis illius diligentiam, euincet ipse difficultates. 
Ptttscio auctor sum, vt indices exactos faciat in Grammaticos, 
sed quando habebimus id, quod tu apud Lucani interpretem rep- 
peristi, huic operi conueniens? Resalutat te amantissim^ amicorum 
cohors, imprimis collegae mei ac Grunradius. Salueat ^ ^«üiirfuio; 
Casaubonus. Salue et tu, amicorum coryphaee. Heidelbeiga 
10. Jun. 1605. T. obs. G. M. Lingelsh. 



Jacobofl Boogarsios. 177 

VIII. 

'i^od. i4i. nr, 88. 

Dum tabellarius abitum differt, licet addere haec, quae iam 
didici, Landgramnm dommn redire ac iam cum Principe meo 
Francöthaliae esse. Praga accepimus, a qnattuor Archiducibus 
Caesari propositom, praecipuam defectionis istius in Hungaria 
canssam inde fluere, qnod a XXII annis Begem sutun non vide- 
rint; praefecti ipsis dati lingnae ignari ac rapaces. Si Caesar ipse 
Presbnrgam ant Yiennam concedat et coram {qnerelas andiat, fore, 
vt et sni in obseqnio perseuerent et Botskains terreator; posse 
interea fratnm suornm vunm in Bohemia yices agere: sin e Bo- 
hemia excedere nolit, Hnngariam fratri tradat aut Proregem faciat. 
Cumqne neqne mntoa pecnnia obtineri possit et prouinciae belle 
exhanstae sint, ab Imperio exigua snbsidia sperentur, ipse thesau- 
res snos tandem reclndat, obtenta victoria replendos: tnrpe esse, 
anita perdere regna, qnibus ipse XX annos praefaerit: occurrendum 
etiam molitionibus in Imperio adaersus Austriacos: Comitatus 
Hungaricos vacantes magnatibus concedat; vicarios enim istos, 
qnos ipse institaerit, ob vilitatem Hnngaris esse contemptni. Se- 
natum etiam Yiennae snppleat dignis ac peritis. Haec isti scripto 
ac verbis proposnerant, cnmque octo dies fmsträ responsnm ex- 
spectassent, scripto id yrsemnt dennö; iam abiisse Praga dicon- 
tur et exercitnm interea placatom stipendio vnins et alterius 
mensis iam ad officium redire; Presburgnm seroatom, sed Ginsium 
ab Hungaris interceptum; etiam ad Janarinnm nobilitatem Hun- 
garicam obsequium exnisse caeso Episcopo^^Yesprinensi. Gaesarem 
nunciant tandem prodiisse in publicum ac in conuentu Ordinum 
Bohemicorum ipsum propositioni praefuisse, cum desiderio et ap- 
plausu spectatnm. Ex Botskaii ista epistola non pauca memora- 
bilia cognoscere fas est: addidi et pagellas, in quibus placuit 
Chytraei querela. 

Baro Bhedanus sedes fixit Yesaliae, vt scribit, prospiciendi 
caussa rebus suis priuatis. A Lesieurio litteras habeo 25 Mali 
datas; ait X aut XII e nobilitate (gentilshomes) persuasos, in 
Plandria militaturos ac conscribere militem, sed loQg^ plures ad 
Ordines proficisci. Addam reliqua suis verbis: „Yn gentilhomme 
Anglois Lewes Bickerin bien allie, estimfe, fort zeleux en la re- 

Hagen, Zur OMcbieMe der Philologie. 12 . 



178 Jacobus Bongarsias. 

ligion reformäe a estö depnis 4 iours par voye de iustice en 
public condamn^ a payer mille üb. d'amende, emprisonnement, 
estre mis en quatre diuerses places sur yn pillori (sie) et la anoir 
ses aureilles elendes, ponr anoir fait et pnbliö vn pasqnil contra 
le defnnct et moderne Archenesqne de Cantnrbery. Vn ministre, 
nomm6 Bywater, qni ne s'est vonln rendre conforme anx Canons 
ecclesiastiqnes, est prisonnier en la Tonr de Londres et en tres 
grand danger d'estre condamnfe et executfe come traistre, ponr 
anoir nagneres presentfe an Roy vn linret plein d'innectines et 
reprehensions et anoir en en son estnde certains papiers et escrits 
tendans a tnmnlte en cest estat.^ 

Gnm haec scripsissem, ecce reddnntnr gratissimae tnae alterae 
YI. Jnn. datae, cnm Ganonibns Angücae ecclesiae et Electione 
Papali; gratias habeo maximas. Et qnis finis mnnificentiae? 
Gothofredo tradam Berclainm de creditis. Libmm in Jesnitas 
nondnm enolnere licnit. Ganones habeo Anglice, yü et colloquinm. 
Britannns longfe senerior in scriptores famosomm,*) qnam vos, 
sed et maior ibi libertas. Patale illnd de Pyramide et praenidet 
etiam Ancelins noster mala imminentia. Exigna certö* apnd nos 
concordia inter eos, qni sine ea salni esse non possnnt. Laboramns 
tarnen in eo et ruinas fnlcimns, qna possnmns. Perplacet elo- 
ginm Plessaei de anctore libelli de Idolo; faciam, vt sciat; tibi 
gratia debetnr, qni nihil omittis eomm, quae grata nobis esse 
qnennt. Sed mannm de tabnla. Tu salne, candidissimnm pectns 
et hnnc amorem mihi sema. XI. Jnn. 1605. 

A monsienr 
Monsienr de Bongars, Gonseiller du Roy a Paris. 

IX. 

^od, i4i nr. 92, 

Nobilissime et amplissime Domine S* 

Quid dicam, nescio; thesanmm inexhanribilem apnd te esse? 
Nnmqnam fere litterae tnae sine anctario veninnt. lam tnae 
Xin. Jnn. datae S. Orientinm Delrii et apologiam Meneniae 
gentis snpperditant. Mimm, defatigari te non posse, cnm a me 



*) Bongarsins in margine adscripeit: sed non in Comoedos, 



Jacobus Bongarsias. I79 

paria nxunqxiam recipias, eed tu vis, vt perpetuo tibi debeam, quo 
ego iamdudum redactus. Denaisius ex acidis reuersus heri no- 
biscuiQ Mt alacris; praedicare nequit satis donum illud diuinum, 
qnod tarn liberaliter omuium infirmitatibus propemodum succurrit, 
sed magis miratar tuam beneuolentiam in 8e, quam et tot ad me 
datis litteris et nuper etiam epistola ad ipsum missa demontras. 
Tuns est profecto et periculum fac, experieris ; hodie summo mane • 
Spiram recurrit, ne conuiuia nostrorum delibent, qiod acidarum 
potus tarn feliciter praestitit. A Scaligero responsum accepi super 
Anthallensi praeckrum omniuo; habebis '«^o^pa^ov, sed vix est, vt 
hoc momento fiat, quo et tuae redduntur et tabellarius drmittitur. 
Sichemensem Lipsii nondum vidimus, de qua Scaliger sibi eachin* 
üum moueri in iis, quae maxim^ seria haben vult miserabilis ille. 
Sed Jesuitanun protemiam quis retundet? Quod de Cancellarii 
Poloniae yaticinio ad regem suum super Jesuitis scribis, omninö 
certam puto; nam ex relatione nostri, qui Comitiis proximis inter^ 
fiiit, didid, Cancellarium infestos habere Jesuitas et fautores eorum 
ideoque apertä Regis conatibus obstitisse. sine dissimulatione tutum 
factione sua. Deo gratia sit pro victoria nauali Ordinum. Hun- 
Sari Gratiensem ditionem in Stiria inuaseront; Archidux ipse 
Gratium cum aula deseruit, Judenburgum inter asperos montes 
profagit. faetum benö, qui ausus est dicere, imö »cribere, 
86 non destiturum ab exstirpandis piis, etiam si certö sibi con- 
staret, fore vt ideo Turca ditione illa potiretur! Grammaticorum 
editio vrgetur; tibi inscriptus Priscianus a Putscio: editio mihi 
placet, quantum adhuc vidi. Marnius spendet, se annixurum, vt 
Hessaeanum opus quam rectissime edatur; JunghermanuB correc- 
torem in eo aget. Princeps heri vesperi huc rediit. Electrix 
feliciter Sedanum peruenit, Regis nomine magnificentissimfe accepta 
Metis. Salue, decus meum eximium. Heidelb. XVIII. Jun. 1605. 

T. Lingelshemius. 
A monsieur 

Monsieur de Bongars, ConseiUer du Roy a Paris. 

X. 

^od.i4i nr. 85. 

Nobilissüne et amplissime Domine S. 

Quod pollicitus proxime, en mitto epistolae Scaligeri apo- 

12* 



IgO Jacobns Bongarsios. 

graphnm, cuius iudicinm, cum conspiret com tno, non dnbito, tibi 

maximopere placitumm. Sed ta profectö nimins es: et quae frons 

ferat tarn exquisitas laudes? Hisit enim mihi legendas tuas ad 

se Denaisius noster» Niminm is te depressnm. Sed praestat, vt 

vterque in cursxi suo perseueret et ptiblicfe prodesse pergat etiam 

posteritatis bono. Nos Sichemensem nondiim habemus, sed spero 

breni fore, vt ridere et misereri possimus altemis vicibns. Elec- 

trix iam in itinere reditas; 19. htdus discedere Sedano constitne- 

rat itaque hoc qnatridno ipsam habebimns, Dens faxit, vt incok- 

mem. Vellem, filinm secnm rednceret, nnm fortfe mitigarentnr 

animil Hie ainnt, Widemarkemm Bnllionii reconciliationem vrgere 

et hemm suum paratnm esse ipsnm ad Regem adducere. Land- 

granins Manricins BasUeae cnm Grynaeo ac Polano consnltationem 

institnit de stabilienda Schola sna theologica et fractione panis 

in Ecclesiam indncenda. Ille tarnen, cum proxim^ Pentecostes 

festo die Electori adesset Lantreae, sacrae commnnionis particeps 

esse nolnit. Isti antiqunm obtinent. Nescio, an antea seripseriin, 

Saxonem Electorem nobiscnm sentire, omninö canssam et originem 

motus Hnngarici istins esse persecutionem verae religionis, non 

tamen excnsandum pntat Botseainm, qni fidem exnerit hero suo; 

recentius nihil habeo ex Hnngaria ad illa, quae proximfe. XIH 

Signa peditnm e Lnxemburgo ad Mosellam properare cnm tonnen- 

tis et eqnitatnm ab Archiduce snbmitti, in Bheno aliqnid moliendi 

canssa, hnc nnnciatnm. Ego assensnm suspendo et vix puto, 

post cladem maritimam et Mauricii progressum in Flandria aliqtu^l 

aggressuros alibi Manros. A socero meo nihil dndnm litteranun, 

ex quo Ambergä Berlinnm profectus cnm Camerario. Legi libel- 

los interea, qnos miseras, gratiasqne mage maioires habeo; vnim 

doleo, non esse opis meae referre. S. Orientinm ne fando quidem 

andieram; placet seria ad pietatem Chr. cohortatio. Ergo Delrio 

ille, qnem Scaliger stercns Diaboli vocat, sibi canit et, postquam 

Jesuitae <5ontnrbarunt in Anstria omnia, iste sibi consnluit? Sic 

isolent pestes illae. Salntat te Gmnradius, Praeses, Panllns, Gru- 

tems, Frehems, omnis domns mea ac coUegae mei. Vine felicis- 

simfe, amicorum eximie. Heidelberga 22. Jun. 1605. 

A monsieur 
Monsieur de Bongars, Conseiller du Roy a Paris. 



Jacobus Bongarsios. 181 

XI. 

-^od. i4i nr. 90. 

Amplissime et nobilissime Domine S. 

Litterae tuae XVIII. Jxd. datae recte mihi redditae hodie; 
ante octidumn misi Anthallensis exemplaria aliquot; gaudeo libel- 
Ixun apnd tos prpbari. Grammaticog ac Prisciani optimae notae 
fragmentnin Putscius iam habet atque vtinam voluntas ei, qnae 
esse deberet; queritar assidue de laboribus et in Indice lentus 
nimis est nee compendiis vtitur consnetis in eo concinnando, vnde 
iactnra temporis; hortatnr ipsi snm assiduns. 

De Margaretae Reginae adnentxl onminm sermonibns iactatur 
nee rationes intellignntnr satis. Voneo, vt id feliciter eneniat. 
Velsero inscriptum fasciculnm hodie misi per amicnm; si quid 
responsi tnlero, faciam vt habeas. Durlaco nihil adhnc accepi a 
Comallio. Nester e Britannia needum rediit, qui Donglasium de- 
dnxerat neqne a Sierio litteras habeo. 

Gratias habeo de paginis Mathaeanae historiae mntatis. Per- 
nolui opus totnm cum voluptate aliqna, quamnis inter spinas 
crebras rarae rosae repertae. Stomachum mihi saepe mouit, 
tarnen insunt cognitn iucunda multa. Iam Denaisio nostro libmm 
qnoqne mitto, qui bellö habet adhuc ab vsu acidularum; ad tuas 
respondere veretur, quod nihil reperiat, quod summae tuae in se 
comitati respondeat. Accedunt ergo adhuc Ecclesiae vestrae qui- 
dam in dies? Gratias habeo de professione nuper facta a quodam, 
qui ad vomitum redierat. En tibi epigramma in Lipsium; auctor 
mihi indicatus Gentilis noster, qua de re dubito. 

Axüialtinus e Mauricianis castris Waterflietä scripsit 2. Jul. 
ac monuit, reditum suum diflferri; vbi aduenerit, euocabitur rur- 
sus huc socer mens, qui iam totus in aedificationibus praedii sui 
Haimhofiani. 

Spinola Bhenum traiecit, XXX molas manuarias parauit, vnde 
opinio confirmatur, fore, vt Frisiam petat. Ordinum castra ad 
Reinbergam. Nihil memorandi huc nunciatum, vti nee ex Hun- 
garia. Caesar tandem Viennam misit 300 millia florenorum, Sti- 
pendium nüliti. Necquidquam memorabile aliunde quoque habe- 
mus. D. Gasaubonus salutem mihi adscripsit in suis ad Gruterum; 
amo virum ob hunc suum in me amorem et cupio, quae vult. 



182 Jacobufi Bongaraias. 

Spem facit de Polybio, confirma ipsnm in honestissimo proposito; 

iam dudum is auctor hnnc sibi vindicem exposcit. Exim saluto 

et tibi felicissima omnia comprecor, et qnando certiores erimiis 

de tno ad nos reditu? Omnia mea vota e6 tendnnt, vt feliciter 

coepta illa exitum sortiantor. Salutant te Plessenius, Praeses, 

Panllus, DatenxLS. Reliquos nondtiin vidi. Gamerarius acidis vti- 

tor itemqne Boschins, qui inde febris liberationem sibi spendet. 

Gothofredus ipse scriptnras promisit. En a Grutero ]itteralas. 

Vale felicississime, deens nostmm. Heidelberga 23. Jrd. 1605. 

T. obs. G. M. Lingelsh. 
A monsieur 

Monsieur de Bongars, Gonseiller du Boy a Paris. 

XII. 

iiod. Ui nr. 9i. 

Nobilissime et amplissime Domine S. 

Stupeo planfe ad inexhaustam tuam in me beneficentiam; 
cum litteris tuis XXV. Jul. datis redditus mihi liber, cum titido 
Amphitheatri honoris, horribilis liber. Quae Ule frena laxat ma- 
ledicentiae? Dignus patronus Societate, quas ampullas proiieit? 
Et quam sibi placet in absurdissimis mendaciis, quae impingit 
nostris hominibus! Etiam Haliensem tutatur aduersus Batauum. 
Quidni vindicet etiam Diuam suam aduersus Bhenanum? Copiosa 
doctrina in auctore elucet, sed iudicium corruptum, quamuis non 
aliter poterat defendi mala caussa, quam profusione tot yerborum 
et calumniarum. Gratias tibi habeo maximas de hac commnnica- 
tione et seruabo tibi librum, siue eins copia futura est his nun- 
dinis siue non; certfe omnis mea bibliotheca tibi patet, in qua vix 
quidquam boni, nisi quod a tua liberalitate habeo. si referen- 
dae gratiae occasio detur! Matthaei narrationes misi Denaisio 
nostro, mittam proximö et Amphitheatrum honoris; nam cum ipse 
Amaldi interpres et commentator fuerit, pars deliciarum, quas 
affundit iste Ganymedes, ad ipsum quoque redundare debet. De 
Leuchtenbergii legatione nobis Lesierius exact6, vt qui a B^e 
interpres adhibitus; quae de Dane ille sibi spendet, nostris com- 
municaui; puto nuper me nunciasse, quod Danus a Brandeburgico 
rogatus, vt Saxonem ad maiorem secum ac cum Palatino concordiam 



Jacobtts BoQgarsios. 183 

et comnmiiicationem cousilioram hortaretor, negarit hoc officium, 
professus, snimi non esse, immiscere se Imperii negotiis. Vereor, 
vt ille tarpiter se det ac ac Hispanis circumueniatur. Leuchten- 
bergias iam de pace sermonem iniecerat apud Sierium, antequam 
a Rege auditus fuisset. Yrget abitum, vt Interesse conuentui 
Mulhnsiano Electorum possit, et quia praeter opinionem suam 
sumptns ei a Rege non praebentur. Ceterum conuentus ille irri- 
tus, qaod Saxo et Brandebuj^icus negarent (sie), tarn cito illum 
haberi posse, capitibus, de quibus illic agi oporteret, non prius 
commnnicatis et perpensis. 

Sed te tuo ad nos aduentu exsultamus ac vota facimus, vt 
id fiat feliciter. Gratularnux tibi liberalitatem, quam vellemus 
esse magis regiam et in qua proportio aliqua et merita tua et 
remunerationes aliis factas. Verum tu nee auro 'duceris neque 
nos eo aestimamus merita. Tu feliciter ad nos redi ac apud nos 
perenna. Febricula tua nobis curam iniecit, sed tu exacta cura 
eam, vt speramus, iam ab^isti. 

Mamio misi hodie fasciculum tuum cum tabula aenea a 
Gueretino ad me missa, quae aeterni operis frontem omet; per- 
placet et assiduus hortator correctori sum, vt quam emendatissime 
edatur, in quo illum suas partes praestiturum confido. Putscius 
in indice satis lentus; queritur per hoc opus se ab omnibus re- 
liquis stndiis auocari, egQ vero melius operam locari posse nego. 
Lipsii Sichemienseni tandem nactus sum; quam recte de ea Sca- 
liger, certare auctorem secum de vaniloquentia; misi nostro 
Transrhenano, si forte dignum censeat censurä vlteriore. Vide 
haec, quae e Batauia scripta, nescio a quo, Plessenius mecum 
conunnnicauit. Anhaltinus nihil adhuc certius de suo aduentu 
scripsit, itaque et socer mens aedificationibus suis Bauaricis va- 
care potest. Moguntinus cum Treuerensi Yesaliae collocutus; a 
Goloniensi missus fuit Salentinus Isenburgicus; remotis arbitris 
res acta itaque incertum, quid statuerint; credo ego, de conuentu 
illo Electorio communicasse consilia: sunt qui putent de copiis 
iUis a Rheno amouendis idque fieri posse, si Ordinibus persuadea- 
tur, Berkam reddant Goloniensi et caueatur, in hostis potestatem 
non venturam. Nihil ibi gestum hactenus et adhuc putatur Spi- 
nolaFrisiam petiturus. Caesar adhuc laborat in placando milite 
suo et Geitzkeflerus Viennam missus vix quintam stipendiorum 



184 Jacobas Bongarsiafl, 

partem attulit; itaqne, quid eonsilii capi debeat, non reperinnt; 
Hnngari Neuhetislinm pertinaciter obsident et potaturi putantnr. 
Wirtembergicus, qni in Snenico conuentn auxilia omnia Caesari 
negarat, iam qnattnor tormenta maiora instmcta secimdo Dauubio 
mittit, quornm pretinm aiant XXX millium florenonmi. Haec 
nostra in consiliis constantia! A Nenbnrgico hie legati; Elector 
ipse, qni venationibns indulget, Lorbaci eos anditnms est intra 
tridunm hie affntnms. Qni Donglassinm in Britanniam dnxerat, 
hnc rediit. Rex magnas gratias de hoc officio agit mnneribus 
regiis prosecntns nostros. De constantia in religione dnbitare 
nos vetat et se in pace Hispanica id in primis cnrae habnisse ait, 
ne ea Ordinibas foederatis damno cederet. Sed Haga mihi scrip- 
tum, Oratorem Britannum iussu regis petiisse, Tt Hispanis, qni 
ad se ex strage perfugerunt, permittatur traiectus tutus in Flan- 
driam idque tribuant amicitiae suae, qui rogatus ab Hispanico 
et Archiducali oratoribus hoc ab ipsis petere yoluerit; plena ho- 
nestatis oratio, sed rationes addit adeo miserabiles, et miseriis 
ac terrore enectos ait, vt potius triumphtim Batauorum praedica- 
turi sint, quam nocituri onminö. lUustris M. Praefectus collegae- 
que omnes te peramanter resalutant et reditum ad nos fortunatum 
tibi precantur, idem familia mea et amicorum cohors, Gruterus, 
Freherus, Datenus, Gernandus, Paullus. Acidis vtuntur Camera- 
rius et Boschius, ille scabiei, hie febri pellendae. Vale> dulcis- 
simum caput. Heidelberga 30. Jul. 1605. 

T. obs. Lingeishemius. 

xni. 

iiod. Ui, TXT, 69. 

Nobilissime et amplissime Domine S. 

Spes igitur tui aduentus nobis confirmatur etiam litteris 
tuis Kai. Augusti datis. Faxit Dens, vt iter tibi felix fortuna- 
tumque sit et saluus ad nos saluos feliciter venias. De recepta 
dignitate tua siquid scripsi, aberrauit mens; non enim hoc vole- 
bam, quasi fando audiuissem vmquam tibi ademptam dignitatem 
fnisse, sed hoc volebam, munus te mrsus pristinum obiturum, 
quod summa cum tua dignitate gesseras, et in eo non tarn tibi 
gratulor, quam reipublicae. Sed haeo toUo, tu nobis reddaris; 



Jaeobus BongarBias. 185 

te salno cetera qnoque seroabimtur. Notas mihi aninins tuus 
Yere magnus, contemptor inaninni : et perspectas candor, quod 
lisgaa a mente non dissentit. 

Gratias habeo magnas de Lipsi Sichemiense, quam iam nac- 

tos STun dndTuu et nostro Transrhenano misi; is putat, glossulis 

eam iUustrari posse marginalibus et hanc porcinam, quo minus 

multos foetore suo corrumpat, lepidö condiri copioso sale, sed 

ante has nimdinas nee otium sibi esse nee voluntatem. Quod 

ego tamen vehementer expeto: nam videtur retundi debere eins 

proteruia, qui in extremo, doctiora conuicia se negleeturum^ scribit, 

magnanimiter sanö, qui operam sumat in futilibus redarguendis; 

in quibus operae pretium foret, ea contemnit. Mihi dubiumnon 

est, impndentiam Jesuiticam progressuram in scaenam pro Lipsio, 

vel ille, qui Amphitheatrom infamiae sibi et societati struxit, 

si aduersus Hollandum illum, quod Hallensem temer are ausus, 

rabiem suam exeruit, cur aduersus hunc doctiorem sileret ipse 

ostentator vbique pedanticae doctrinae, san^ variae et exactae. 

Nomen auctoris scimus esse Garoli Scribanii, quem constat ex 

Lipsi epistolis esse rectorem coUegii Societatis Jesu Antwerpiae. 

Nam Clari Bonarscii nolnen anagramma est veri sui nominis. 

A Erisiae Ordinibus missus huc Syndicus Laeuardiensis Lambertus 

Aelius, qui D. Gothofredum ab Electore impetret Scholae Fran- 

keranae, sed vir isttf optimus negat se accepturum condiciones, 

pingues sanft, ac malle hie vitam degere. Iniuria ipsi fieret, nisi 

haec virtus et constantia praemio decoraretur, quod ego omninö 

suadeo et vrgeo et futurum spero. Datenus noster vices iam agit 

Secretarii intimi, quem Camerae nos vocamus, altero febricitante; 

gaudeo eins caussa. Nam haec res ipsi honorifica et fr^ctuosa; 

itaque cum Electore ipse profeetus, abfuturus hinc, donec vena- 

tiones illae sollemnes peragantur vel alter pristinae reddatur 

valetudini. Badensis et Augustus Neuburgicus Electori iam ad- 

sunt. De Ghristiani Anhaltini reditu nihil nos adhuc certi, frater 

eins Jo. Georgius cum coniuge venturus intra XX dies. Brunsui- 

censis ad Saxonem profeetus est, nescio qua de caussa. Atque Brun- 

siuicensis arbitrum ferro potest Nostrum in simultatibus, quae ipsi 

cum Hesse. Widemarkerum intra paucos dies hie videbimus. 

£x Hungaria nihil, nisi agi de componendis istis turbis et Hun- 

garis conciliandis. Sem magnam praestiterit, qui hoc effectum 



186 Jaeobns Bonganius. 

dederit. Moguntinns Vesaliae nil aliud se ^^se dicit, quam quod 
Treuirensi insmrandmn praestitit confoederationis iUius, quae inter 
sex Electores. Electorem meum iniütaiiit peramanter ad delicias 
istas sollemnes venationtmi, qnestus, quod praeter spem nondnm 
ipsnm conuenerit, ex quo Alceiae simul vitulati. Jam et alterae 
tuae Argentorato redduntur XXVII Jul. datae. Arno te et ad- 
miror hanc indefessam sedulitatem; iam voic^ inteuti sumus in 
feUcitatis nostrae considerationem, cum tuo optatissimo complexu 
et colloquio frui licebit. Sed Praeses noster abit ad Rhaetos 
ob sua negotia, etiam Principis nomine ad Euangelicos. Dolet 
vehementer ita cadere rem, vt felicitate illa frui non liceat. 
Nimium vos honorem habuistis vanissimo homini Francothalensi 
Sculteto, sed is tuus est in nos amor, vt se diffundat in omnes, 
qui vel vmbram nostram referant. Gratiae tibi debentur et re- 
ferentur, qua licebit. En et a Denaisio litteras, qui saepe questus 
nihil se reperire, quod eximio tuo amoii reponat. Gandidus est 
et seri6 se tibi probari cupit. Besalutat te amicorum cohors, 
cpllegae mei et omnes, quos nominasti. Socer mens adhuc Haim- 
houiano otio fruitur nee rediturus, antequam accersatur sub 
aduentum Anhaltini. Gruterus iuteruenit quoque et te studiose 
salutat ac vota coniungit nobiscum super felici tuo aduentu. 
Yiue valeque felicissime, decus nostrum eximium. Heidelberga 
7. Aug. 1605. T. obs. G. M. Lingelshemids. 

XIV. 

^od. i4i, nr, 57 * 

Nobilissime et amplissime Domine S. 

Deo aeterno voti reus gratias peetore profunde, quod te sal- 
uum io Germaniam reduxerit, quamuis afflicta valetudo et febri- 
culae tentatio nos soUicitos reddit. Spero fore, vt te breui hie 
amplectamur. Laeti huius nuncii primus me participem fecit heri 
Geldrus ille, qui tibi comes itineris fuerat, sed litteras cum graudi 
fasciculo hodie per rhedarium opera Denaisii nostri accepi cum 
binis suauissimis tuis et amorem spirantibus litteris. Dens, 
serua mihi hunc amicum et da mihi, ut dignus tanto eins fauore 
reperiar! IIU comiti tuo dixi, feci amica omnia; ostensa ipsi arx 
et quidquid hie memoraudum. Festinauit Moguntiam, quo ven- 



Jacobus Bongarsius. 187 

• 

toras erat Illustrissimns Elector noster die crastini, sed febricula 
exctiTBionem illam retordauit, quae heri ante lucem ipsnm innasit 
eam nostra ingenti cnra. Dens seruet capnt hoc, de quo salus 
tot capitnm pendet. Hauricms Landgranins pergit in proposito 
sno reformandae religionis Marpnrgi; miUe qxiingentonun prae- 
sidinm in opidnm indnxit: ciuibns arma abstnlit, XX in carcere 
compegit, scholares dnos ac mnlierem. Deeima hnins in Ecclesia 
rita fractionis asns in synaxi et professns est, se malle vitam 
amitter[e], quam a proposito desistere. Turbae auctores et in- 
centores faere duo concionatores Leichterus et Winkelmanus, qui, 
quod Ubiquitarium dogma reiicere noUent, munus abdicare iussi; 
ii Giessam perfi]^e[re]. Nulla caedes facta neque etiam poena 
de qaoqnam adhuc sumpta. Tabulam aeneam titnli operis Plessaeani 
misi statim, vt accepi Lutetia a Gueretino, misi inquam Hamio, 
nee exscripsi mihi, quod doleo, itaque Francofarto petendum 
erit. Memius aiebat, se quoque frontispicium sibi parasse et, 
quia Hanoiae über excusus, hoc e Gallia se vsurum tantum in 
quibusdam exempiaribus: monebo Maminm, ne impressionem 
tituli praecipitet. Gratias habeo maximas de Satira, expetibili 
opere, et versibus Florentis; Socero seruo grande opus interea 
mihi peruoluendum. Is euocatus, vt se sistat hie quam primum. 
Anhaltinus enim spendet se hie afiuturum sub Bartolomaei festum, 
quod abominor; aduenerat ille iam in Anhaltinam suam ditionem, 
credo vtrumque fratrem venturum cum coniugibus. De rebus 
Gallicis accepimus heri a Gueretino et Sedano, Aurangiae 
res in ancipiti, et nunciatum Desdignerio mandatum, vi 
aduersus Blaconem vtatur. Parum nos promouemus in bonorum 
consensu obtinendo, adeö sopor tenet plerosque. Henpurgicus tamen 
moderatior, sed vult prius de doctrina inter Theologos colloquium 
instituatur, quod nos a8pemam[ur]. Hessus amice omnia, et 
breui dicetur dies discidii sui cum Brunsuicensi componendi a 
Nostro; vtinam seponantur priuata illa et exitium commune ar- 
ceatur? Quos Spiritus sument llispanienses, si porrö succedant 
coepta? Nam Linga capta deditione et fraude praefecti. Grauis 
ea iactura, sed et alia infirma: extorti grandior[es] menses Or- 
diuibus per equitatum, et Dauentriae ac Groningae nescio quid 
motus Mt. Nescio an videris Botskaiana haec capita paci san- 
eiendae. Hitto et litteras alteras Sedano mihi remissas. Heri 



188 Jacobos BongarsioB. 

• 
Bcripsi per rhedarium nostnun, qui Spiram solet, vt ordinarin[m} 

redderet. Quam doleo, nihil mihi esse, quod rependam mimeribus 

tois. Non audeo hospitiam meum tibi porro offerre, toties reiectos, 

sed crede mihi, totns ego et, qxddquid mihi est facultatnm aiit 

opis, tuum est, nee gratins mihi contingere potes^, quam, si tibi 

obsequendi occasio est. Veni ergo ad me et, tamquam publice, 

meo hospitiö vtere, gratissimus nobis omnibus. 

Praesidis uxor Basileam tendit, si lites suas finire posset; 
ei has do. Gemandus sequetur paullo post. Litteras adiunetas 
curabo rect^. Lesierius noster assidue ad me dat litteras, et 
quia tu nobis te stiturus es, optat itidem nobis adesse. Leuchten- 
bei^ius sordidi famam iUic reliquit et Bruxellae haesurus est 
aliquamdiu. Emdanus Gomes questus est apud Hispan[os], quod 
in Anglica pace ins quoddam sibi in suum conütatum seruarint^ 
dictum illi, errore scriptoris id factum. Isti tarnen sapere nolunt 
et iugum sibi ipsis induunt. Salutat te domus mea. Viue, vale 
felicissime, animae dimidium meae. Salueat et Grauissetus cum 
suis. Heidelbei^a 20. Aug. 1605. 

T. obseruantiss. 6. M. Lingelshemius. 

XV. 

i^od. ^4i, nr. 66. 

Nobilissime et amplissime Bomine S. 

lam et Gemandus ad vos abit, cui quod comes esse non 
possum, mirifice excrucior: vix enim fero desiderium tui. Dens 
faxit, vt saluum te quam primum hie amplecti possim et tua 
dulcissima consuetudine quam diutissime frui. Mitto iam litteras 
Denaisii measque ad 111. Dn. Thuanum; eadem vtrique nostrum 
caussa morae, reuerentia erga tantum virum: tibi graue non erit, 
litteras Lutetiam curare. Illustrissimus Elector heri huc rediit; 
parum superest languoris ex febri, qua temtatus; saltim id com- 
modi habemus, quod Moguntinifin iter irritum factum, ex quo 
nihil commodi sperare potui. Quid Wirtembergici filius Pragae 
agat, nondum inteUigere potui; apud Gaesarem benign^ acceptus 
et auditus fuit. Euswurmii oeconomum et alterum famulum tor- 
turae subiectos nuntiant et ipsum arctä custodiri. Marpurgo re- 
centius nihil habemus neque de Belgicis. 



Jacobns Bonganios. 189 

Saemundi volnmen mendacioram incoepi peraolnere; ntdlum 

malae canssae ai^mentum malus expeto, quam quod vanissimis 

et impnde[n]ti88imis mendaciis eam propugnant, et qnae spes, 

posteritatem [ ] circumuentnm iril Vel vna Thnani histo- 

ria contrarinm em[nc]it (evincatf), qnae legetur et vig^bit Sa- 

thana et blasphema illa Sodetate incassnm contra nitentibns. 

Amphitheatmm, certns snm, bono nemini probari potest; qnodsi 

«npprimatnr, operae pretinm videtnr fore, vt recndatnr, quo 

vninerso mnndo constet, qno Spiritn isti homines dncantnr. Sed 

quas ego tibi grates dicam pro deliciis Oasanbonianis? Facis, Tt 

solns ego praematura iis fmi possim, etiam anteqnam totnm opus 

prodeat. Hen mihi, qnod non vicissim ea felicitas mea, vt potiri 

possim talibns, qnomm commnnicatio aliqnid oblectationis tibi 

praebere qneat! Resaintant te Praefectns magnns et coUegae itemqne 

Oninradins, Grntems, Freherns, Gothofredns, alii. Vine valeqne 

felicissim^ ac me, qnod faeis, ama. Heidelberga 22. Ang. 1605. 

T. obs. G. M. Lingeishemins. 
A monsienr 

Monsienr de Bongars, Conseiller du Roy de France- a 

Strasbourg. 



XVI. 

iSod. i4i, nr. 75. 

Nobilissime et amplissime Domine S. 

Et per ordinarium et Praesidis vxorem et Gernandum scripsi 
«uperiori septimana: iam* Denaisius nobis adest; tu nobis in votis 
et sermonibus perpetuo ades et summae nobis voluplati conside- 
ratio amoris tui in nos et virtutum eximiamm. Quantum tibi 
debeo rursus ob Gasanboni de Satira? Quam omnia ad gustum 
meum et pro voto; nuUus requiro amplius Lipsium, hoc, hoc 
antiquitatis eriarratore exactissimo. Det illi Dominus vitam et 
voluntatem perficiendi, qnae aflfecta habet pulcherrima et de quibus 
subinde spem fetcit. Elector noster adhuc febri infestatur, sed 
accessiones sunt tolerabiles et intermedium tempus non impedit 
oblectationes consuetas, nisi quod venationibus vacare non datur. 
Anhaltini in dies exspeetantur. Matthias Archidux saepius scribit 
de Hungaricis: vltimae eins 7/17 Aug. datae habent reconcilia- 



190 JacoboB fioDgarsios. 

tionem copiaram, qxuie in Schutta; tractationis ctim Botscaio et 

reliqnis spem esse aliqnam. Botscainm profeetmn in Transsiloa- 

niam, interceptos et caesos a suis rebelles qnosdam, taliagme 

minnta. Wirtembergicnm Jnniorem pntant tantnm visendae aulae 

illins, sicat hactenns alibi fecit, Pragam profectnm. Rnswormius 

cnlpator, qnod cnm Tnrca collnserit; omnis eins snpellex ad 

Anlae marescallnm perlata et in ea cista octo bainlis vix tollenda: 

etiam chimrgns ab eo remotns, et eondnctas alter, qui non 

accedere tarnen potest sine arbitro Decnrionnm Pragensinm aliquo. 

In Circnlari connentn Wormatiae super ianasione Spinolae aliud 

vix statnetor, quam Yt ad Caesarem et Archidncem vicinosqne 

litterae dentnr. Me mirific^ torqnet contnrbata res Ordinnm, 

irretiti videntor plnrimis difficnltatibus, vnde mora illa iniecta 

Manricio, ob quam periit Linga. Suspicor ego de maU origine 

et yereor, Tt nostri non omninö culpa careant. Sed hac de re 

coram. Jam enün ipsum te exspecto et lubet cottidie obuiam 

tibi procedere, vt superiori anno factum; tu nos bea et diem 

aduentus designa. De peste, quae Francofurti saeuiat, hie atrocia 

iactantur, dedimus operam, vt certö nobis de veritate constet; 

siquid accepero, faciam, vt scias; posteris (sie, leg. poteris) apud 

nos in vicinia ista subsistere, si ibi periculum augebitur. Salutat 

te Denaisius, Gulmanus, Gruterus, Datenus, Miegius officiosissim^. 

Vale, amice venerande. Heidelb. 26. Aug. 1605. 

T. obs. Lingelshemius. 
A monsieur 

Monsieur de Bongars, conseiller du Boy de France a 

Strasbourg. 

Dem Strassburgischen postbotten gen Speir. 

xvn. 

^od. i4i, nr. 72, 

Nobilissime et amplissime Domine S. 

Ex litteris tuis 2. Sept. st. n. datis animaduerti, nee Prae- 
sidis Yxorem nee Gernandum de illis oiFendisse, per quos scrip- 
seram. Atque ecce rursus non satis tibi est, animum iUum sin- 
cerum scripto demonstrare, sed libelli gratissimi gustu etiam 
decorem augere Yoluisti: gaudeo, tantum virum, ScaUgerum, non 



Jacobufl Bongaroitts. 191 

dedignari etiam ad tenuia ista se demittere, quae ego antepono 

magnis mnltoram operibus. Harmns hue misit titulos Plessaei 

operis, vt ea seraem in taum adDentam, si forte, quae Aj^ento- 

ratom mittit per ordinariam, non satis cit6 redderentnr. Itaque 

in dies te exspectare incipio, quamois tu tempns aduentns tui 

dissimnles. Lesierius Londino scripsit ac salntem tibi dicere me 

inssit. Qoae de conatu apnd Lemouices et Petragoriis scribis, 

etiam Lutetia nunciata, et Bullionius a Rege rnrsus argnitor, 

qua de caussa missns ad Landgrauium equorom praefectas. Negat 

Dnx omnia, quormn insimnlatur. Lesierius scribit, se a Bullionio 

litteras accepisse, quibus iubeatur cognoscere de suis rebus a 

nobis Heidelbergensibus, quod ego non satis assequor et haec non 

tangere malo. Melior spes de Ordinum rebus et compositae turbae 

nunciantor. Linga periit quidem, sed Spinola non ausus aggredi 

Bouretangum; is recensu habito 5000 millia (sie) sibi decessisse 

de copiis Rhenum traductis animaduertit et comeatus (sie) inopia 

premi dicitur. Itaque spero rursus et vota facio. Noster febri 

necdum liberatus, cogitat tarnen Durlaeum ad baptismi celebrita- 

tem, quod iter intermitti velim. Principi Anhaltino decessit maior 

* natu filia in itinere, antequam donum (sie, leg. domum) venisset 

Hazgerodam. Itaque reditus differtur rursus in dies XII. Ita 

scribit. De peste Francofurtana ea nobis nunciata, vt nondum 

consultmn iudicemus, edicto Tetari nostris nundinas.. Malum 

serpit adhuc in faeee nee tetigit magnas plateas aut domos. Tu- 

tius feceris, si apud nos substiteris, praesertim cum iam singulis 

septimaiiis binos ordinarios habeamus. Besalutat te familiola et 

amici. Viue, yale, decus nostrum. Heidelb. 28. Aug. 1605. 

Dn. Grauisseto pl. salutem. Dateno indicaui de vxoris aui 

decessu. 

A monsieur 

Monsieur de Bongars, Conseiller du Boy de France a 

Strasbourg. 

XVUI. 

^od, i4i nr. 83. 

S. P, Nobilissime et amplissime Domine. 

■ 

Scripsi heri per ordinarium nostrum; iam mitto tibi librum 
apnd nos perfectum nudius tertius, non quod par pari reddere 



192 Jaoobiu Bongamas. 

coner, sed qma melius nil reperio; in praefationa ad lectorem 
Amphitheatri facit mentioiiem, sed non pro mei animi sententia; 
tneliora spero a vestratibtis. Missuras enun vna Amphitheatram, 
sed grandior fascis importnniis faisset amico et vix pnto, te opns 
habitamm, donec hac redieris. De Heerio nihil adhac rescire 
^rti potni, adeö distrahimnr. Trepidatio, qnae Sedani foit, inde 
orta, quod Ninersius praesidia in minis opidis geminanit nee 
amplius cognoni ^o. Denaisius te amantissim^ resalntat et in 
votis vnic^ habebat nobis adesse, sed retinetnr cnra valetudinis, 
qnae illi exactissimfe habenda. Dlnstrissimns Elector leni par- 
^xismo defonctns est heri. Lenchtembergins nondnm yenit, sed 
Darmstadianus bidnnm hie haerebit. Lesierins scribit, Jesnitam 
Saeerdotem, eö, quod cauponis famulus eum pro sacro agnouisset, 
ira percitum cultmm in ventrem illi impegisse ac fassum, se in 
Regis Britanniae necem voto se obstrinxisse antehac. 

Sollicitus snm vehementer de tua valetudine et velim te 
periculum omne vitare et ad nos quam primum reuerti. Viue 
valeque, amicorum coriphaee. Tondorfius te amantissime salutat 
ipsum inuisimus socer egoque heri, de languore, catarrho et 
fastidio cibi querentem. Salueitemm. Heidelberga 7. Sept. 1605.* 

T. obs. G. M. Lingelshemius. 
A monsieur 
Monsieur de Bongars, Conseiller du Roy de France a 

Francfort ou Hanau. 

XIX. 

i^od. i4i nr. 84. 

Nobilissime Domine. Scripsi heri per ordinarium, iam mitto 
notas Sauilis, tu iudicio tuo vtere; malim tarnen ego ad auctorem 
mitti, quam ipso inuito publicari. Locutus sum tandem Plessenio, 
tantae molis erat! Is ait, Heerium sibi visum Sedani, virum poU- 
tissimum moribus, doctrina, experientia; de facultate medica sibi 
nihil constare, cogitasse Bullio nium ipsi professionem commendare 
et in subsidium salarii medicum Prineipi nostro Friderico consti- 
tuere eaque de caussa scripto extemporaneo explicasse sententiam 
de ratione victus etc. Principis. Verum Loysium interea rationem 
inuenisse, qua rursns operam praestare prineipi possit et Electrici 



Jacobos BoQgarsias. 193 

Visum, anteqnam Princeps ipsi committeretur, experimentnm in 
aliis faciendum hnic nondum spectato, vt qni Mastrichi annnin 
integrum egerit de Pontificio dogmate suspectus. Itaque nee pro- 
fessio homini Uli tradita neque spes alia hinc fiaeta, quam vt 
exemplo Doctoris Spinae medieinam alicubi in Palatinatu faciat 
et pro enentu promotionem exspectet. Addebat, sibi vehementer 
placere virum tibi quoque notum. Credo, iniquiora fuisse Medi- 
corum nostrorum ex aemulatione iudicia, ne fortfe istomm homi- 
num luminibus noceat, vir doctrina et ingenio insignis. Tantum 
discere potui. Gruterus bis nundinis abstinere vult metu contagii. 
Te cautum esse scio, sed si horres periculum, satius est quam 
longissimfe recedere. Perplacet scriptum de dignitatibus Ecclesiasti- 
cis a viro döctissimo confectum; asseruo id in reditum tuum. 
Denaisins noster heri vesperi venit, abiturus domum hodie; de te 
in multam noctem sermo nobis fuit. 

Fasciculus ille ad Sauiliuin per famulorum tuorum aliquem 
tradi poterit Bonerio, qui a Savilio litteras attulerat. Vide, quam 
benignitate tua abutar. .Resalutant te amici, imprimis socer mens 
ac Miegius itemque Camerarius, Gruterus, Freherus, omnium autem 
studiosissime Denaisius noster. Viue, vale et saluus ac lubens ad 
nos redi. Heidelb. XI. Sept. 1605. 

T. obs. G. M. Lingelsh. 

Inclusae Argentorato mihi remissae per Juntam, qui nihil 
memorandi nunciat neque vos quidquam de Praeside aut Ger- 
nando. Putscius omnino vsus est Scaligerano Prisciano; alioqui 
inexcnsabilis foret, mihi volumen heri dono dedit, rediturus eis 
paucos dies Francofurtum. 

A monsieur 
Monsieur de Bongars, Conseiller du Roy de France a 

Francfort. 

Chez monsieur de Marne. 

XX. 

^od. Hi nr. 86, 

S. Nobilissime Domine. 

Putschius heri abiit ad vos sine litteris quidem, sed oneratus 
multa Salute, quam tibi precabamur vniuersi, qui apud Gruterum 

Bagea, Zur Geschichte der Philologie. 13 



194 Jacobus BoDgarsioa. 

prandebamus. Jam D, Gothofrednin hisce ad te onero ctun 
Ubellis, quos \ix dignos indico, qnos inspicias, praesertim Parei 
filii, qui nimis praecociter ad scribendum accedit Alter Stenii 
libellns, qtiia breuior, ferri potest Haec ego aerea pro aoreis 
txiis. Matthias Archidux scribit, Serdarum ^Vn Aug. obsidere 
coepisse Strigonixun et exercitam habere XL millium; se praesidinm 
priu8 introduxisBe , qnod snfficiat, et porrö caratunun. Rebelles 
aggressoB denuö Neaheusliuin. Quam abominabiles Jesuitae, quos 
nihil pudet! Et qui subsistat Cottonus, conuictus mendadi super 
Amphitheatro? Gasaubonus autem omnium amore dignus, qui 
yiudicet bonas litteras et bonorum famam nil veritus scelera- 
tissimae factionis inuidiam. Quam placet, quod Polybium nobis 
dabit et quidem ita, vt decet, sepositis grammaticalibus res do- 
cendo! Nee Praeses aec Gemandus comparent neque ab ipsis 
litterae vUae et tabellarius, quem ^o ad Castilionaeum miseram, 
nee ille rediit adhuc. Itaque nihil nunciare habeo praeter amorem 
meum, qui in te magno tuo merito constans. Salutat te socer 
mens Loefenius vxorque mea, Yiue ac yale felicissime. 

Heidelberga 15. Sept. 1605. T. obs. G. M. Lingelshemius. 

Princeps proximo paroxismo leuissime defunctus die Martis 
huc rediturus est Gar. Paullus te officiosfe salutat. Quem Sauilius 
iam propemodum triennium aluit conquirendis omnibus, quae 
faciunt ad Ghrysostomi editionem. Ds^rimplius heri hac transiit; 
ait se Viennae multa praeclara obtinuisse, sed Venetiis se XX 
septimanas delusum a Wottono Oratore Britannico, qui nihil illic 
obtinere voluerit aut potuerit. Omnia Francofurtum detulit 
Sauilio mittenda, ipse per Galliam redit in patriam. si Mar- 
nius editionem suscipere vellet, praesertim hoc, quem habet, 
correctore Jxmghermanno Graece doctissimo! Tu multum hie potes. 
Mitto tibi Botskaicum nummum ab amico ad me missum Am- 
bergä. Fortfe vestrorum alicui non ingratus erit, si tu aspemaris. 

A monsieur 
Monsieur de Bongars, Gonseiller du Roy de France a 

Fräncfort. 



Jacobos Bongarsius. I95 

XXI. 

^od. i4i nr, 7y. 

Amplissime et nobilissime Domine S. 

Scripsi nudins tertius et litteras commendaui Frehero nostro 

petenti, addidi et ad Casaubonum; vides, quam tna opera abutar. 

Ex colloquiis cum Widemarkero animaduerti , tibi valde amicum 

eum esse; praedicauit etiam in Senatn tuum Studium et vtilem 

operam pro Duce Bullionio, quod mihi iucundum fciit. Sed de 

istis rebus aliisque coram. Memorandi nihil habeo, nisi quod a 

vobis nunciatur. Carolus Suecus filiam suam ex Electoris sorore 

mittit huc educandam in aula nostra, comitatum ei addidit suis 

sumptibus alendum XL capitum. Se accingere se ad nouam ex- 

peditionem Polonicam. XVII huius mensis conuentus habetur 

Cahnariae, vbi de Lubecensium cum Sueco controuersiis amicabilis 

compositio tentetur. Elector et Hessus rogati fuerant, suos quo- 

que mittere, sed nimis tardfe dies dicta. Jam te ipsum cottidie 

exspectare incipio et opto, vt diutumam moram hie facere tibi 

libeat. Salutat te Praeses et fratres ambo Paulli itemque vxor 

mea. Viue valeque, praestantissime virorum. Heidelberga 20. 

Sept. 1605. Dn. Grauissetum saluere iubeo. 

T. G. M. Lingelsh. 
A monsieur 

Monsieur de Bongars, Conseiller du Roy de France a 

Francfort. 

XXII. 

i^od, i4l, nr. 73. 

Nobilissime et amplissime Domine S. 

Heri per ordinarium scripsi, iam istas committere Dn. Wide- 
markero Yolui. Atrocia nobis nunciata Lutetia de insolentia 
saerificulorum et seditioso edicto Scholaribus proposito variis in 
locis. Haec tu praeuidisti: et videtur ingens imminere procella 
ßalliae. Sed et nostra securitas nobis magno constabit. Ecquia 
enim mouet quidquam aduersus Spinolae conatus frena iniicientis 
Kheno? Resectae nobis alae itaque frustra volare tentemus. 

Matthias Archidux litteris Viennae datis 4/14 Sept. in prae- 
^ipiti Stare rem Granensem ait ac hostem munitiones suas ad 

13* 



196 JacoboB Bongarsios. 

ipsum Valium perduxisse, adeö vt longis hastis se innicem petere 
possint; fortiter qnidem resisti, sed hostem nee viris nee vlli 
operae parcere. Audio Mauricii Landgrauii veterem quoque 
ditionem in motu aliquo ob mutationem haue eeelesiastieam: 
patruelem eins nixum hereditariis foederatis nihil non mouere, 
scholam Giesenii instituere, reditus Marpui^eae debitos hue tra- 
here, seditiosissimum quemque sibi eoneiliare. Eequae salus nos 
seruet ita distraetos? Parmenio adhue se sistere vult Alexandro. 
Fallor ego, si vtrimque eandidfe agitur. Quae iaetabantur de 
motibus Petraeorianis, inania iam esse nuneiantur et in mains 
eonfieta, quo Rex auoearetur a eonsideratione molitionum Boma- 
narum. Putidus est planfe Sehoppius et impudentia plus quam 
eanina in epistolis istis suis, quae tarnen eapient quosdam perditos 
homines, quibus non pietas curae, sed quo latebras quaerant 
eonscientiae. Male imbutum Christiana pietate esse oportet, quem 
iste seducat. 

Ecquando te nobis sistes? Fae quaeso, diu te frui possimus. 
Scio tibi comissationes istas molestas; vitabimus eas, praesertim 
si Denaisius nobis adsit, quod puto futurum, si moram aliquam 
hie traxeris. Viue valeque, amieorum coryphaee! Heidelberga 
21. Sept. 1605. T. obs. G. M. Lingelsh. 

A monsieur 
Monsieur de Bongars, Conseiller du Boy de France a 

Francfort. 

XXIII. 

iSod. i4i, nr. 92c. 

Nobilissime et amplissime Domine S. 

Per Widemarkerum, qui hine diseessit die Dominica sub 
vesperam, binas ad te dedi; iam tuas mihi redduntur 2. Oct. 
datae, in quibus hoc solum molestum, quod catarrho infestaris, 
ac iam socerum meum repperi doloribus dentium ita torqueri, 
ut toto corpore sudor emanaret: ita duo carissima capita video 
eruciatibus differri. Deum precor, ut vos liberet, et te saluum 
nobis reddat: rursum quaeso, ut hospitium apud me sumas, qtio 
tanto liberior sis et ab interpellatoribus molestis, et a conuitdis, 
quae in publico vix vitaueris. Frehero tuas cum Casauboni de 



Jacobus BoDgarsiiis, 197 

Satira tradidi. MareschaUnm rogaueram de binis libris Denaisio 
parandis, sed ii hie quoque obtineri potenmt 

Nobis mmeiatnin, motns in Grallia tanti non esse, ut maior 
difficoltas metnenda sit sed tu haec rectius scire potes. 

Elector in bona spe liberationis, cum accessio febrilis nuper 
emanserit. Bipontini fratres hie sunt De Anhaltino nihil certi 
nobis constat, quando venturus sit quidue ipsum * teneat. Spero 
omnino catarrhum tuum remisisse, et te in via iam esse, itaque 
abrumpo et Deum precor, ut te saluum et incolumem nobis sistat 
Dathenus Ai^entomm cogitat ad hereditatem cernendam 2. Oct 
iamque comeatum impetravit. 

Yale, nobilissime Donnne. Salutat te socer ac mea familia. 

Heidelberga 24. Sept. 1605. T. obs. 6. M. Lingelshemius. 

A monsieur 
Monsieur de Bongars, Conseiller du Roy de France a 

Francfort. 



XXIV. 

Nobilissime et amplissime Domine S. 

fleri scripsi per ordinarium; iam Basiliensi huie, qui ad Prae- 
8idem missus faerat, apud vos transeimti has committere volui. 
A ßege Poloniae venit hue Gallus quidam, De Cole, qui XXX annos 
in Polonia vixit et regis Gubicularium se dicit: is litteras a Rege 
attulit, quibus Illustrissimum Electorem inuitat ad nuptias suas 
cum Constantia, Caroli Archiducis Austriae filia, 80 Oct. Craco- 
uiae celebrandas. Iturus est iste ad Moguntinum, Treuerensem, 
post ad Regem Galliae, Albertum Archiducem, inde in Britanniam 
magnam. Nerrat iste, Demetrium Moscouiae Principem esse, 
Polono poUiceri XL millia armatorum suis sumptibus alenda. 
Sendomiriensi, qui ipsi adiutor fuit, dono dedit C millia aureorum 
eiusque filiam vxorem sibi sumit. Polonum misisse, qui pacem 
rogatu Botscaii cum Caesare tentarent, sed Yix spem esse con- 
fectum iri quidquam hoc. anno. 

A Sierio nostro litteras quoque accepi datas 5. Sept., quibus 
salutem tibi officiosam adscribit; alt, Regem Oxoniae disputationi« 
bus et exercitiis scholasticis interfuisse magna cum voluptate, 



198 JacobuB Bongarsios. 

Begem ipsum, vti et filiiun, publica auditos. Misit haec capita 
disputationxun, quae adinnxi. De Nicotianae ysu omninö cum 
Ulis sentio, sanis crebmm vstim salnbrem non esse, sed Tnagnam 
eins Tim ad pitnitam pnrgandam. Ait, Sidnaei descensnm in 
Flandriam sinistr^ a Rege acceptum ideoqne renocatnih subito, 
illum vero se accuratfe excusasse ob ventum aduersum. Filius 
ipsius Principis comes, paulo ante praeceptorem sunm yerbis 
ipsum increpantem cnltro in ventrem impresso periculosö vulne- 
rasse ideoqne e Principis comitatu eiectum. Grauis mihi hie 
nuncius de magnate, quem veneror et cui merito suo optima 
quaeque voueo. 

Gkillicus et Venetus oratores disputationibus Ulis scholasticis 
interfuere. En tibi a Colbio nostro litteras, in quibus emnt etiam 
Lutetianae. Scaligeri ad Putscium de Amphitheatro excerpta 
mitto a Bilderbeccio mihi allata. 

A Jungermanno litteras non accepi. Dateno mitto, quae 
ad ipsum scripta Francofurto. Leuchtenbergius ait se festinanter 
accersi a Caesare, et fore, vt ipsi demandetur deducenda spoasa 
in Poloniam. Nuptiae Peplitii hilariter peractae, sed Elector pri- 
stinas vires nondum recepit. Vxor mea cum prole bellfe habet 
Dei gratia. Socer mens lecto affixus ex capitis doloribus; te 
amanter salutat. 

Vale, decus nostrum. Heidelberga Kai. Oct. 1605. 

T. obs. 6. M. Lingelsh. 
A monsieur 
Monsieur de Bongars, Conseiller du Roy de France 
bei Herrn Grauisset vnder der kleinen Erbslauben 

a Strasbourg. 

XXV. 

^od. i4i nr. 79. 

Nobilissime et amplissime Domine S. 

Datenus saluus venit post solem occasum; eins auriga cras 
ante lucem discedere cogitat itaque scito, et rectfe reddita mihi 
ab ipso, quae misisti, et sororiom Naeuii ac ordinarium tuas 
quoque reddidisse. Gratulor tibi indolentiam, spero meliorem 
mox successuram valetudinem viresque te recuperaturum. Gra- 



Jacobofl Bongandus. 199 

tias habemns tibi, vxor nosque omnes de piis votis et vicissim 
Denm precamur de taa prosperitate. Landgrauius Hauricius, 
vereor, vt graniter erret in mutationibus Ulis non satis tempes- 
tinis; infensus ipsi mirific^ patnielis et vereor, yt magna mala 
consequantur. Sed mores nostri quid aliud poscunt, quam poenas 
graues, quas nobis adsciscimus imprudenter et in pemiciem 
nostram ruimus? Quam bell6 constat Pragensibus! Quid nos 
moliamur? Scilicet a nobis vrgetur Gonuentus £lectorius, a quo 
nihil commodi sperari nobis licuisset. De Jesuitis Genua eiectis 
ob metum, ne Gallos introducerent, quod ferunt peruulgata, non 
adseqnor et inane puto. Juliacensis status miserabilis est. Sigis- 
mundus Marchio, Electoris Brand, filius maior, sub initium Nouem- 
bris hie erit. Ego adduci non possum, vt benfe sperem de publicis. 
Strigonium 3 Oct. Turcae deditum; foedfe ita periit, quidquid tot 
annorum hello adquisitnm! Jamque pacis tractatio planius cum 
Turca procedet hoc obstacxQo semoto. Aiunt Yiennenses commu- 
nibus votis Turcam expetere, sub quo mitiora sperant prae hoc 
dominatu, Wachtendonkium tormentis verberatum a Buguaeo; 
nostri putant, inanem susceptum laborem et fore, vt cum igno- 
minia recedendum ipsi sit. In conflictu Mullenio Henricus, 
Mauricii frater, in discrimine magno fuit, Dommaruilius occubuit, 
sed victoriam sibi nuncupant Ordines, quamuis cxun clade etiam 
suonun. 

De Sealigeri litteris gratiam habeo: mirum, Caesarem suum 
ita periisse; Grutero loqui interea non potui: curae mihi est ea 
res, vt et Clenardi editio, sed distractior fui per hos dies in 
Prindpis negotiis. Electrix Brandeburgica hodie discessit Darm- 
Stadium versus; nam Stutgardia huc venit, in quo erraueram. 
Anhaltinus festinat, iter Electoris Ambergicum in ver prolatum. 
A Gueretino en litteras Sedanb huc missas; mira ille scribit, 
vtinam vera de Gottone, quod deprensus ab Oratore Regio, qui in 
Hispania enunciare arcana, vti Hostaeus Villeroaei solitus! Sed 
tu haec certius aliunde cognosces nosque certiores etiam facies. 
De Gomitiis Imperii ne verbum quidem accepi. Sed Gomitem 
Lipsianum aiunt resignare munus Ductoris Girculi; eam digni- 
tatem Hisp^iensium artibus destinari Gomiti Rippurio, Embdani 
fratri; hie nerui intendendi, quo noxa auertatur, sed mirifica est 
nostra sooordia neque is ardor, qui improborum. 



200 Jacobos BoDgaiBius. 

Sororins Naenii Socero meo mihiqne explicare vult con- 
silinm saoin; id hodie fieri nondam potait ob occupationes nostrae. 
Enm vel ob tuam commendationem ianabo, qua potero, antea 
mihi quoque notnin. Nudius tertius prinmm huc venit. GnmiuSy 
nouus meus compater, te resalutat peramanter, vt et reliqni col- 
iegae; Gemandns iam in substnictionibus propugnaciüi Manhe- 
miensis est totus. Mirificfe mihi displicet consilinm illud, quod post 
repulsam Basiliensem in Gallia titulos snmpsit; vereor, vt per- 
petua remora sit ipsi hoc factum. Malaperto curabo rect^ cras 
tua et breuiter: nihil mihi optaüus, quam tibi inseruire. Salatat 
te omnis familia mea itemque socer meus, qui totus in adoman- 
dis filiae nuptiis. Yiue valeque, decus meum eximium. Dn. Graois- 
seto salutem dico; curae mihi erit negotium eins apud Anhaltinum 
et communicabo cum Dateno consilia. Cupio ipsi omnia, ita et 
de te et de me meritus. Salueat et vxor eins ac filia. Heidel* 
berga 17. Oct. 1605. T. obs. 

G. M. Lingelsh. 

XXVI. 

^od. i4i nr. 68. 

Amplissime et nobilissime Domine S. 

Ad temas tuas respondi per aurigam, qui Datenum nostrum 
huc deuexit. Gruterus ipse scribit ac litteras Jungermanni mittit 
de Caesare; ego huic quoque ea de re scripei. Vix est, vt putem, 
ipsum aliquod öperae pretium praestare posse in tot suis occu- 
pationibus. Voegelinus typos Arabicos non habet itaque praestat, 
vt Marnius Glenardi epistolas. Nondum.satis assequor, quid ex 
Thoma Leodio addi debeat, anne excerpta tantum aUqua, an vero 
tota itineris Hispanici narratio, quod videtur potius; si seiero, ex- 
scribenda curabo accurate. Gamerarius ait, se a Zeznero respon- 
sum exspectare. Misisse enim ipsi Catalogum onmium aui sui 
operum et scire velle, vnde initium facere velit, aliter se sump- 
tus vitare in exscribendis illis, quae nondum edita. Habere se 
Volumen iustum orationum itemque praefationum. Sed si corpus 
omnium operom simul ederetur, superuacuum videretur praefia- 
tiones iterare. Pollicitus est mihi, se iterum ad Zeznerum litteras 
dare volle. Repperit interea has adhuc ad patrem suum epistolas 



Jacobas Bongarsius. 201 

Hotomani et ego inter Lobbetianas reppeii istas Latinas XII ex 

XLI; reliquae Grallicae sunt. Accoratö ego orthographiam ipsius 

semam; iam filii erit seligere, quamois nuUa sit, quae non ali- 

quid lectione digniun continere videatur. Salutem, quaeso, Hoto- 

mano dicas a me et studia offeras; probo vehementer hanc ipsios 

in patrem pietatem. 

Bepperi binas praeterea ad cognatos snos, quas addidi quoqne. 

Anhaltinus hie est adhuc et Elector langnet adhuc, sed sibi 

minime parcit Inter Landgranios patm^les acerbissimae sunt discor* 

diae; exigna nobis spes reconciliationis, nee possum probare 

Manricii actiones omnes. Nos tarnen laboramus, vt vereor, in- 

cassum, yti et in componendis dissidüs cum Bransmcensi. Austriaei 

valde laborant in Begis Born, dignitate in se deriuanda, et scio, 

Britannnm ab Archidncis Oratore maiorem in modnm obsecratom, 

vt hunc ipsorom ambitum omni ope iunet. Brederodius apnd 

nos est et cogitat ad Heluetios, in qnibus operam et oleum per- 

dit. Mitto quoqne postulata Spinolae in Westphalico Girculo; 

nosti manum Büderbeccii, a quo accepi. Salutat te ämicorum 

cohors atque etiam vxor mea. Valetudinem cura diligenter et 

salue, carum pectus. Grauisseto salutem dico familiaeque. Heidel- 

berga 21 Oct. 1605. 

T. Lingelshemius. 
A monsieur 

Monsieur de Bongars, Conseiller du Hoy de France - 

a Strasbourg. 



xxvn. 

i^od. Ui nr. 80. 

Nobilissime et amplissime Domine S. 

Superioribus diebus per Utteras Schutzio et Euglero com- 
nussas ita exhausi, quidquid dicere habebam, ut iam nihil restet. 
Et nos distractissimi adomandis nuptiis, quas socer die crastini 
filiae suae sextae habet, ut vix aliud cogitari permittatur. De- 
naisius nobis adest, is te officiosissimö salutat; multus de te 
nobis sermo et vota, ut te frui liceat. Ipse Elector cras sponsam 
ducet in Ecclesiam, a prandio ad venationes abiturus. si tibi 
voluntas esset ad nos interea visendi! Accurreret et Denaisius 



202 Jacobog BoDgarsius. 

rarsus; quam innidenda foret lila oonsuetado! Goloniensem aiunt 

Pragae esse et vrgere electionem Regia, instmcttun copiis et 

mnneribus nberrimis. Spinolam qnoque mussant ad Grauam 

stragem accepisse, mihi nihil certi constat: vti aec de aliis rebus. 

Nescio, an noB cum Harnio de Glenardi epistölis agere debeamns, 

an tu id feceris, factumsue sis. Kegnlae illae Loioliticae, vereor, 

ut plus incommodi adferant per editionem Brederodii ; nam über 

callidissimeconfectas et hypocrisis bella pelle sanctimoniae splendet. 

Pnto, vires bonos inde fmctus aliqnid percipere posse, sed vnlgö 

persnadebuntnr, tam exactae dissiplinae tradi posse liberos. Sa- 

Intat te Praeses, Gmtems et domns mea. Frehems abit, ut 

prinatis suis rebus in Treuirensi agro eonsnlat, et hie habes ab 

ipso litteras. Dr. Grauisetum cum suis officiosö saluto et te 

unicfe valetudini vacare iubeo. Heidelb. XI Nou, 1605. 

T. addictiss. 

6. M. Lingelshemius. 
A monsieur 

Monsieur de Bongars, Gonseiller du Boy de France a 

Strasbourg dem Strassburgischen postbotten gen Speir. 

xxvin. 

^od, y^y. nr. 74. 

Nobilissime et amplissime Domine S. 

Litteris tuis IV Dec. datis meam coimnendas in scribendo 
diligentiam; nescio, num tibi satisfaciam, mihi certe non satis- 
facio. Nam vel scribendi occasio vel otium vel argumentum deest 
Tuis vero Ktteris vicissim nihü vberius, nihü amabiUus. Man- 
hemenses dimissi cum omnibus vasis suis; tantnm retentum de 
pecunia, quantum Francothalensibus ademptum fuerat : mihi tanti 
non Visum compendium illud nee iam tempus faisse offensionis 
nouae consciscenda^. Vicissim terrorem nostris intuUt, quod 
nongenti equites ad Mosellam dimidii diei itinere a nostro limite 
se ostentarunt, itaque prouisum illi limiti et in eam rem longd 
maiores sumptus fiunt, quam illic retentum, et tamen, vt puto, 
frustra, nam equitatum illum in hibema concessisse puto Lucem- 
burgica; praesertim cum nulli ultra nuncii adferantur. De Hans- 
feldio ind^or, si venun, quod Aulae suam addixit operam : me- 



Jaoobos BongaisiuB. 208 

liora spero, tibi gratias habeo, qui litteraram mearoin Hombel- 

gardicamm tarn exactam curam gesseris. Marchio Joannes Sigis- 

mxuidiis cum cöninge ac fiUa Sibilla ventnras est huc 4 Decemb. ; 

magnnm comitatom habet 259 equomm, adest ipsi Joach. Winter- 

feldius mens. De Anspachico audio, non huc concessurum hoc 

tempore, sed domum suam petiisse Dillaebei^a. Caesar con- 

sensum Electomm ad Comitia Imperii indicenda flagitat ob peri- 

cula a Tnrca et rebellibus Hungaris idque exigit, ut celerrime fiat, 

itaque Moguntinus conuentum indixit Electoribus Gailnhusium 

a. d. 3/13 Febr., ut de eonsensu dando consultetur. Nescio an 

prompti omnes sint faturi. Brunsuicensis legatus Adelepsius hinc 

ad Wirtembergicum profectus est huc rediturus. Pauca narrare 

petentibus adigi potuit de conatu Ducis inito; dicebat panicum 

terrorem ineussum rusticanis annatis, qui subsidio * venturi eraut 

üs, qui iam portas duas tenebant. Ac pudet ipsum temer^ et 

inconsulto suscepti facinoris, ex quo ignominia. Sed, bone Deus, 

quam leui momento periisset Britannus cum proceribus omnibus 

sceleratissima machinatione ? Non dubito, ad vos nunciata iam 

omnia. A Sierio nihil ego litterarum accepi, credo, quia portus 

omnes obsepti deprehendendis coniuratis. Memorabile, quod Rex 

solus sua sagacitate fraudem deprehendit: nam ita Hagä ad nos 

perscribitur. 

Thomam Percy conscium parricidialis sceleris saluum cupiuisse 
magnatum aliquem, cuius ipse cultor, itaque scripsisse ei, ne pro- 
positioni Gomitiomm interesset. Fore enim, ut tonitrua et fol- 
mina vniuersos perdant; id pro ludibrio habuit iste ac in aula 
multo com risu ceteris ostendit; tandem ad Regis notitiam etiam 
peruenit, cui itidem ridicula res primum visa, sed post illi in 
mentem venit patris sui exitium, itaque perquirere fecit subter- 
ranea ac in cellam ingesta reperit multa vasa vinaria ac cereui- 
siaria referta puluere bombardico. Thomas ille, qui se subduxe- 
rat, edicto perquisitus ac deprehensus aliique coniurati; pridie 
autem eins diei, quo Comitia haberi debebant, haec fraus detecta, 
nempe 5. Nou. Ac Rex ipse Ordinibus Hollandicis haec per- 
fifcripsit, inde preces publicae indictae et ob liberationem ignes 
gaudii caussa succensi. Rex edicto quoque populum in Hispanos, 
tamquam parricidii conscios, saeuire gestientem cohibuit professus, 
i&ec Gallum neque Hispanum sceleris participes. Non dubito, nos 



204 Jacobas Bongarsias. 

brem oertiora habitnros. Besalutant te nostri, inprimis soeer 
mens cnm nostris ac Praeses. Mittam Marnio proxim^ Glenardnm 
cum excerptis ex Annalibus Hub. Thomae, quae iam descripta 
et valde placent. Yale, decus meum. Salueat Grauisseta ac 
sponsa. Heidelb. 2. Dec. 1605. T. obs. 6. M. Lingelshemius. 

A monsieur 
Monsieur de Bongars, Conseiller du Boy de France a 

Strasbourg. 

XXIX. 

iSod. i4i, nr. 8i. 

Nobilissime et amplissime Domine S. 

Per Castilionaei tabellarium scripsi 5 huius festinantissime 
ac misi Sieriana ac narrationem de supplicio Buswonnii. Impa- 
tienter tuas exspecto litteras nuncias melioris yaletudinis tuae et 
abacti dentium doloris. Ad nos nondum peruenit Yowerii Apu- 
leius. Freherus mihi ostendit Velseri litteras, cum quibus ipsi 
misit fragmentum glossarii Anglici, tuo geminum, sed duabus 
paginis auctius; in litteris haec addit: „Praestantissimo Bongarsio 
multam salutem, cui miscella prima, quae se dabit, occasione 
mittetur." Litterae illae scriptae VII Id. Dec. Sed quae ista 
miscella? Gentilis querelis omnia replet, quod Yelserus maligna 
de ipso ad Putschium quaedam enunciarit, quasi fassus esset, 
Thuanum Lutheranum esse ex sermonibus cum Gasaubono et 
quod scomma Giphanianum in Scaligerum ex ipso didicerit Medici 
filius. Haec res ipsum sollicitum habet et ad Gasaubonum litteras 
has mihi commendauit, credo, ut se de hac calumnia purget. 
Gertfe ego Yelserum porrö amare non possum, quem adeö manci- 
patum Antichristo animaduerto, ut mal^us sit et iniurius in 
omnes, qui comiter illum non obseruant, quod ind^nor fecisse 
Bosnium, sed illum sui mores perdent. Lutetia noster scribit, 
nullam spem Parmenioni ad reconciliationem superesse: ego spem 
nostram vollem ex dubiis illis rebus retractam. Salutem tibi 
adscripsit cum elogio Gentilis. Marchio iste Electoris filius lent^ 
yalde venit et caussa est non neoessariorum sumptuum. X huius 
demum venturus est. Neuburgicus adhuc vrget coUoquium Theo- 
logicum: filium suum Wolfwilhelmum huc mittet. Yienna scribunt, 



Jacobns BongarsiaB. 205 

iam propemodam super pace conuenisse et certo firmatam fore 

ant inducias saltem. Christian^ vitam finisse Rnswormixun narra- 

batar; id reoentioribus litteris explicatnr, qnod nempe Francis- 

cannm habitam induerit. De Comite Beanmontio res mira, cur 

innsitato more abitnm ex Anglia praecipitarit, qnod Jesnitas tres 

extorserit importonis precibus: ii renocati neqne tarnen Lntetia 

nnndantar r^nissi etiam. Tn, qnaeso, explica nobis hoc. Nam 

snnt, qui B^em etiam conseinm esse velint et malas hie artes 

snspicentnr. Abominor ego et meliora spero. Gert& dispUcet, 

qnod in Jesnitas tarn pronns Exlegatns ille. 

Coloniensis Pn^am adnenit cnm 900 eqnitnm comitatn. 

LenchtBBbergins etiam splendidins solito eodem se contnlit. La- 

borabnnt pro Alberto: frnstra, nt pnto, vino Caesare. 

Carmen illnd Lipsii in Foqneraei libmm facit, vt connincatnr 

iam tarn contemptor Dei faisse et pranns simnlator, qni tarn 

andacter hodie asseneret, se mente et animo tnm in aliis partibns 

faisse. Hen, qno denentnml Nescio an videre prins velis ex- 

eerpta ex Annalibns Hnb. Thomae Leodii, pnto in libri titnlo 

mentionem eins rei faciendam. Brederodins nona anxilia mrsns 

flagitat. si ita res nostras institaissemns, nt mascnlis consilüs 

locns esset! Sed nos exhansit vanitas non minns, qnam alios 

bella. At ego molestns tibi snm. Nostro podagra mrsns impor- 

tnna accipiendis istis hospitibns. Resalntant te collegae, Praeses, 

Gemandns. Yellem te praesenti nos hodie saltem fmi posse, eo 

qnod annnm aetatis XLVlll hodie ingredior. Qnantnm aetatis 

mihi iam exactnm et qnam pamm in Tita profeci! Semet te 

DOMINVS sainnm et incolnmem et det tibi, qnae optas. Vale, 

candidissimnm pectns. Heidelberga IX. Dec. MIOCV. 

T. obs. G. H. Lingelshemins. 
A monsienr 

Monsienr de Bongars, Conseiller dn Roy de France a 

Strasbonrg. Dem Strassbnrgischen Postbotten gen Speir. 

XXX. 

"ßod, i4i, nr. 82, 

NobiUssime Domine S. 

Litteras tnas X/XX Dec. datas rectfe heri noctn accepi; hodie 
districtissimns snm. Vix haec tria verba licet. Mitto Sieriana 



206 Jacobos Bongarsiiifl. 

exscripta. Per ordinarixun respondi superioribus tais. In litteris 

Escuierii ad Dathenum continetiir narratio de Hetargio (Merai^io?). 

Deo gratia, qui proditiones exitiabiles pate&cit. Qnidam nobilimn 

in dignitate, qui olim Lntheranis foit et ad Pontificios se appli- 

cauit, veterem amicnm sunm, itidem nobilem, Utteris monnit, nt 

se ab Euangelicis separaret Fore enim, vt subito et celerius 

onmium opinione onmee opprimantor. Gertfe Antiehristas maehi- 

nationes suas non intermittit Marchio abitom postulat et comea- 

tam, vt intra octiduum reuerti possit; instare enim Comitia 

Polonica, ad quae Elector si excusare se Polono possit, ipsnm 

Job, Sigismundum mittere cogitet. Princeps Elector decumbit ex 

podagra. Preces institutae in onmibus nostris Ecclesiis super 

liberatione Anglicana. Mandati exemplum tibi mitto ad omnes 

ministros Ecelesiae. Mirificfe indignor, tantos sumptus inaniter 

fieri iam a MarcMone ac nobis. Hanc insaniam non excutiet 

nisi praesens exitium. Yellem nütti, uti suades, ad Britannum 

et puto futurum. Vota assidufe facio pro tua incolumitate; gra- 

tulor patri meo de bona valetudine et tuo in ipsum amore. 

Fac, particeps fiat harum narrationuni' et salueat. Salue, decus 

meum. Praeses hodie discedit Sehafhusiam ob Ehaetica sua 

priuata negotia; intra XII dies sperat conficere iter suum, sed 

vos non videbit. Brederodius intra paucos dies exspectatur, ei 

asseruo ultimas tuas. Viue valeque. Heidelb. 13. Dec, 1605. 

T. Lingelsh. 
A monsieur 

Monsieur de Bongars, Conseiller du Koy de France a 

Strasbourg bei herm Grauisset. 

XXXI. 
iSod. i4i, nr. 67. 

Amplissime et nobilissime Domine S. 

Quanto prolixior quaeque epistola tua, tanto gratior. Quam 
multa me praeclara docuit tua scripta 15/25 huius! Gratias habeo 
maximas, praesertim cum distractissimus malueris mecum fabulari. 
Jesuitae exitio litterarum et virtutis facti neque quidquam in- 
contaminatum sinunt. Freherus heri ostendit Gretseri de Cruce 
magnum librum, magnum malum, in quo volumine etiam agit de 



Jacobus BongarBius. 207 

CSraciatis et expeditioiiibiis in terram sanetam, quo in eapite te 
seio operam nanasse;*) snasi, ad te mitteret per Bonnutimn, si 
forte nondnm vidisses, non qnod inde aliqnid disci possit, sed vt 
obniam eator fraudibns blasphemae societatis. Thnannm in morbo 
iacnisse ignorabam, vota ad Denm facio, nt vinun reipublicae 
vtilem et paen6 Bingolarem conseruet atqne inprimis Spirita suo 
Sancto illiuninet; hoe enim ex üs, quae de eo scribis, deesse 
ipsi Yidetur et qnae praeclara in illo, hnmana omnia, quamnis 
eximia videntnr, ac tales praeclarö monet Plessaeus in praefatione 
de Eucharistia. Sed iniicitnrne per hunc morbnm et mora editioni, 
quae iam sub praelo? Nolim, et vnicft hoc voneo, vt opus vti- 
lissimnm quam primmn obtinere publica queamus. £x Anglia 
praeter ea, quae exscripta tibi ndsi superioribus diebus, nihil 
interea accepi. Mittam, quidquid nactus fuero; perplacet, quod 
£ex vester Baronem Turianum ad Britannum misit ipsumque 
hortatur ad vindictam paratus ad impetum faeiendum in commu- 
nem insidiatorem. 

De Bellemontio grata sunt, quae nuncias et spero, inanes 
esse suspiciones, qnasi conscius et ipse sceleris fuisset. Quod de 
Rosnio scripseram deque eins cultu erga Papam, spectabam litteras 
Pontificis ad ipsum scriptas et responsum suum, in quo caput 
illud de exhortatione ad gregem Antichristianum silentio trans- 
misit, dignatus pestem Ghristianismi titulo sanetissimi patris. 
De Bullionio spem rursus bonam gaudeo, sed quando rem vide* 
bimus? Placet, quod Casaubonus gnauiter in Polybio pergit et 
quod voluptati etiam ipsi hie labor tamdiu expetitus. Gentili 
praedico Studium tuum in se; eum nunciant de vxore ducenda 
cogitare et tamen seriö nondum rem agere. Brederodius Onols- 
bachio nondum huc rediit, venturus fortfe cum ipsis Principibus 
Onolsbachico et Ghristiano Anhaltino, qui ante Ealendas nouas 
venturi sunt ad consultationem super auxiliis ab Ordinibus petitis. 
£go non uideo, quomodo his moribus praestari possit, ex quo 
fructus redundare in publicum possit, sed praestat tamen aliquid 
ägere. Ego tecum sentio, non minus irritari hostem his clancu- 
lariis et minutis, quam si gnauiter res ageretur. Nuncios de 

*) Ad baec Bongarsius talia margim aspersit: „Nostromm (?) labor 
iacet et industria per auaiitiam Prmcipum, qui studiis et honestis arübus 
destinata in sua uertunt/^ 



208 JacobuB BonganinB. 

rebus publicis nnllos accepimns per hos dies ideoque nee ego te 
morabor. Anxii nos sumiis de Praeside per hac ninosas tem- 
pestates. Amici te salutant «amanter totoque pectore te salunin 
eapio. Heid. 23. Dec. 1605. Ego tnus Lingelshemins. 

A monsienr 
Monsieur de Bongars, Conseiller du Roy de France a 
Strasbourg. Dem Strassbnrgischen postbotten gen Speir. 

xxxn. 

^od. i4i nr. 6i. 

S. P. Nobilissime et amplissime Domine. 

Granissetns tnas XV. Sept. datas Basileae recte reddidit hac 
transiens nndins tertins; gratnlor tibi felicem adnentnm ad sedes 
optatas et voneo, nt quam beatissime illic agas. Denaisio hodie 
scripsi et de fratris eins singnlari hnmanitate, quam tu ipsi im- 
putas, monui. Socero meo ostendi censuram Pauli Veneti; opta- 
taret ille, singulariter ipsum indicasse, quid et in quibus capiti- 
bus aliquid requirat: cert6 Loiolitas euoluit ipse, quoscumque 
nancisci potuit; quod si minutiora habes ea de re, gratum fece- 
ris, si communicaueris. De turbis Hombelgardensibus iam cog- 
noueram ante, sicut ante oetiduum ad te perscripsi, cum Scali- 
gerana misi. Cum Grauisseto locutus sum de Scoto illo Ramsey 
liberis praeficiendo; in reditu certi quid statuet necdum gnarus 
erat, quando paedagogus discessurus esset. Praeses literis suis 
29. Aug. Haga datis scribit, Hispanicos illa die responsuros faisse 
super indueiis longis propositis: sed mirum, Janinum vehemen- 
tissimfe laborare in persuadendis iis, quum nihil exitiosius iis 
esse possit. Mantuanus Dux ab acidorum Spaensium vsu HoUan- 
diam spectatum abiit, Mauricius et Spinola obuiam ipsi proces- 
serunt et in via per horam cireiter colloeuti sunt. Bentiuolius 
dixit, Mantuanum hunc diem fortunatum praedicare debere, quo 
famosissimi et fortissimi duo Duces ipsum compellarunt. Hen- 
ricus, frater Mauricii, eum prosequitur in NordhoUandiam, inde 
Hagam deducet. 

Anspachicus huc venit nudius tertius cum comitatu G equorum. 
Sunt hie fratres Anhaltini et Gomites magno numero, quattuor 
Comites Palatini et agmen mulierum illustrium. Hi sumptus ita 



JacobttB Bongarsius, 209 

exhanriimt, nt ad seria gerenda nenü deficiant. Foedus illud 

vigetar et propagatxu:: 16^ indus Spirae conuentam habent Giui- 

tat68,.eo abibit socer quoque mens. Fratris mei Theobaldi obitus 

me mirifice torquet et facit, nt et ego serio me ad eiusmodi mi- 

grationem praeparem, Socer meus ac Gnmradius te amantissimö 

resalutant. Gratalor tibi Grynaei ac Gastillionii consuetadinem, 

quos officio8^ saluto. Tu quoque, decns nostmm eximiom, salae 

et nos ama. Heidelb. XII. Sept. 1608. 

X. obs. G* H. liingelsh. 
A monsienr 

Monsienr de Bongars a Basle. 

XXXffl. 

^od. i4i nr. 59. 

Xobilissime et amplissime Domine S. 

Litteras tuas XIY. Dec. datas recte accepi cum memorandis 
Venetis. ^ Ergo sicarii in vincula coniecti et patefient scelerat 
UtinamI Exscripta ea misi Brederodio et Malaperto, etiam tuas 
Boeesio misi. Praeses noster nondum se nobis stitit, at IXa Dec. 
Colonia soluerat aduerso Rheno, quum eo vsque terra iter con- 
fecisset: viae sunt corruptissimae, inde mora illa. Dens ipsum 
reddat incolumem! Gerte Princeps Illustrissimus impatienter cum 
exspectat; quid nobis mentis esse censes? Goldastus mihi re- 
spondet, non posse retractari Thuaniae historiae editionem: mar- 
ginalia se addidisse precio conductum a typographis egestate eo . 
adactum. Geterum Gamerarium senem et Eberhardum Weihe 
et Gonsiliarios Hanoieos auctores et impulsores editionis fuisse. 
Ego nihil hie opis porrö reperio, qua impediri editio possit. 

Memorandi nihil quidquam habeo, ita ignarissimus iam sum, 
quid agatur. Saxo a Matthia rogatus, ut Austriac[os] praetextu 
religionis obsequium sibi negantes ad oMcium adhortaretur, re-« 
^pondit, rectius ipsum factunun, si libertatem a maioribus suis 
concessam et magno auro redemptam iis permittat. Geterum non 
esse acriores Austriacae domus hostes, quam sint Jesuitae, qui 
pemiciem attrahant omnibus, quicumque ipsorum consiliis ducun- 
tur: perditis rebus concedere ipsos in Italiam neque habere, unde 
regna amissa restituant cum acri insectatione illius pestis. De 

Hageo, Zur Geschiclite der Philologie. 14 



210 Jacobus Bongarsius. 

Gasaubono nihil eonstitaenint adhue nostri me vix ferente more» 
istos. Sed me torqaet Praesidis absentia opinione diutaniior. 
Itane deeem dienim spatio Golonia huc pemeniri non posse! 
Etiam Freheras abest neqne Gar. Panllus eertas de reditn. Grün* 
radins te amantissimö salntat et domus mea omnis. Ego hodie 
et his diebuB obniam processi Praesidi; ita conuenire amico» 
reliqnos non licnit. Tn viue valeqne beatissimfe, colnmen nostmm. 
Heidelb. 18. Dec. 1608. T. obs. 6. M. Lingelshemius. 

A monsienr 
Monsieur de Bongars a Basle. 

XXXIV. 

-God. i4i nr. 89. 

Amplissime et nobilissime Domine S. 

Litteras tnas III. Febr. datas rectfe accepi et gratiam de Ve- 
netis commnnicatis habeo; profeeto curae nostrae esse debebant ea 
et sunt, sed scis, quam lentö pro'cedant nostra; nondum ponuentoi 
foederatorum dictus dies. Maximilianus ArcMdux Electores et 
Principes conuenturus est, redditurus rationes fratris Matthiae 
ac suarum actionum. Apparet, verba nostris data nee seruatum 
iri ea, quae Hungaris promissa fuerunt. Austriaei post cladem 
datam passi sunt, sibi inducias persuaderi, quas scis periculosas 
esse in talibus. Caesar in Comitiis Pragensibus petiit subsidium 
in annos quinque. Nostri volunt rem religionis ante omnia de-^ 
eidi, quos Gaesar eludere conatur; Ulis hactenus stat sententia, 
nisi istis rebus compositis, potius re infectä discedere. Suspicio- 
num plena omnia et ad arma propendent [omnia vndique. 

Enzelino dicta dies fuit caussae publica dicendae 4a huiua 
mensis; vxor eins ac propinqui a Nostro ratercessionem impetra- 
runt, ne hac publica ignominia afficiatur vir ad magna adhibitas 
et ben6 olim de hac Academia meritus. Gauent propinqui de 
omni damno r^sarciendo etc.: [responsum nondum habemus; 
pvaixoxpatsia iUic multum potost. Etiam Brunsuicensis mouet 
aduersus ciuitatem et iUic carceri mancipatus nunciatur, qui plu- 
rimum apud ducem potuerat, Saxo quidam nomine. 

A Gentili en habes litteras, queritur de iniuria Lutetiae 
fratris sui viduae illata per iniquam sententiam fatentibus iudi- 



Jacobus Bongarsias. 211 

cibns, sed rem Ecclesiae aliud volnisse; cogitat ipse hac aestate 
in Britanniam. Socer mens Amberga scripsit ad me et queritar 
de eontmuis illic laboribns, quibus sese exhanriat; te salutat 
officiose ipse valetndine afflicta ob stomachi capitisqne dolores. 
Frehero, qnae inssisti, indicani de editione Theodorici; is omnino 
spondet litteras datnms; tandem constitnit apnd nos snbsistere 
reiecta dignitate Gancellarii, qnae ipsi cum lantis condicionibns 
deferebatur. Denaisins noster qnoqne te resalntat, coninnetissimns 
ipse Assessor Doctor Michaelins in grani pericnlo, hie apodemica 
exstincta'nnper sibi coninge, pnella elegantissima; Dens pericnlnm 
anertat! Traueoftirtenses Ecclesiae negamnt administrationem 
Verbi in omni ditione sna. Hanoins comes ingentibns promissis 
ipsos inuitat et condnxisse dicitnr tres illos ministros; ita retnlit 
nobis Cambiems, qni recens adnenit. Hngo Bmchtonns misit mihi 
tractatns dnos Anglicos Amsteldami recens cnsos, notas in Jere- 
miae lamentationes et tractatnm de Genealogia Christi aliaqne; 
inscripta haec snnt regi et Principi Britanniamm, et connersio- 
nem Jndaeomm molitnr: perstringit acriter Episcopos Britanniae 
etGeneuates, sed etPontificios qnoqne: vbiqne in farcit dispnta- 
tionem de Descensn. Jnngermanns nnnciat, edi qnartam editio- 
nem Satyrae Menippeae Heinsii cnm accessione alterins, qnae in- 
scripta Virgnla dinina, edi et eins Orationes ac poemata. Item 
Phil. Camerarinm dare tertiam centnriam meditationnm. Car. 
Panllns necdnm rediit, moram indign^ fert Praeses ex nlcere in 
pede, in pnblicnm non prodit, incedere tamen domi snae potest 
mrsns. Princeps Elector salnns rediit et nona oblectamenta cam- 
pestria meditatnr. Salntant te officiosfe amici Praeses, Peplitins^ 
Grntems, Frehems, Boschins, Miegins; Smetins noster in extre- 
mis constitntns fnerat, hodie gratias pro restitntione in Ecclesia 
dicendas cnranit. . Qnod patri meo iiaxopi-q^- demagogi Arg. con- 
cionem fnnebrem negamnt, id honorificnm ipsi indico, qnamnis 
odinm istnd sceleratomm illomm hominnm me commonerit qnoqne» 
Hagä scribnnt, tepere illos, qni indncias acriter vrserant, post- 
qnam apnd Gallos consilia illa refrixerint. Bergam op Somam 
profectns Senatns Ordinnm, nt cnm Spinola aliisqne pertractent» 
Gulielmns Nassonins, Baro Brederodins ac Bamefeldins magno 
conatn id agnnt, nt inter fratres Anriacnm et Manricinm connenire 
possit. Anriacns (cod. Anraicns) solns omnia ex Fideicommisso 

14* 



212 Jacobos BoDgarsius. 

Renati Chalonensis sibi seruare vult in eamque rem Consultiatio- 
nes exhibxdt complnrinm Parlamentonun Galliae: illas refatare 
satagunt Bataui. Auriacus (cod. Auraicus) magnis mnneribus 
denincire sibi potentiores dicitur, quae res Mauricio suspecta, et 
san6 tendunt eö, tit ipsios infringatur potentia et auctoritas. Sed 
ego garriendi finem non facio; ignosce: quandiu ad te scribo, 
coram tibi adesse videor, et ita me falle beatior. Viae valeque 
felicissime. Salutat te vxor ac liberi mei. Scholares nostri belle 
habent. Heidelberga 5. Febr. 1609. 



T. obs. G. M. L. 



A monsieur 
Monsienr de Bongars a Basle. 



XXXV. 

^oi. 'i4i. nr. 60. 

S. P. Nobis^ime (sie) et ampUssime Domine. 

Quas Kai. Mart. ad me dedisti, recte aeeepi cum gandio, 

eö quod nunciae fuerunt melioris tuae valetudinis, quae ytinam 

firma sit et explorata etiam in faturum. Socer mens maximas 

tibi gratias habet ob censuram Seniitae, quam ubi ad libros re- 

dierit, consideratams dicit; nam tum immersns erat negotiis et 

Norimbergenses in societatem foederis pertraxerat, qnod magnum 

iudicat ipse. Conuentus in mensem Aprilem foederatis dietus, 

qui toties iam prolatns; ab eo spem facit sui ad nos reditus, sed 

domicilinm puto eum retenturmn in Superiori Palatinatu. Tu te 

nobis quaeso benigniorem praebe, et ita compone tua, ut aliquam- 

diu te frui possimus: spes enim mihi superest, non respuitumm 

te hospitium meum. Malapertus nobis adfuit per biduum, ubi 

et tui memoriam coluimus: id agebat, ut Francofurto migrantibua 

pateret bonis condicionibus Oppenhemium; nam Manhemium omnes 

auersantur: benignum responsum tulit et arbitror, fore, ut ex lo- 

cupletioribus quidam eö migrent, et Genius praemiis eodem 

innitatur, quem dicunt trahere posse complures. Sagio multum 

debeo, qui mei memoriam gratam seruat; cupio, quae vult. E 

Polonia scribit Frid. Castilionius, Regem Varsauiam venisse exi- 

guo eum comitatu et pacatiora esse onmia opinione. Brandeburgici 

conatibus se opponit Nobilitas Prussica legatis missis, qui a rege 



Jacobus BoBgarsiufl. 218 

andientiam habuernnt; mnlta centena millia annua in fiscum of- 

fenmt, si pari cum Polonis libertate potiri possint; reiecto Bran- 

debnrgico nobilitas illa a Kege qnoqne petiit, ut Fabianus Baro 

DonantLs tamqnam Galuinista remoueatur a gubematione. Et 

additnr, Jesnitas frequentes esse apnd illam Nobilitatem. De 

bello in Suecmn atqne etiam Moscnm agitari dinersis studiis. 

GastilioniTiin roganeram^ nt historica noua conqnireret in istis 

partibns, qnae magno nostro Thnano mitti possent, sed ille negat, 

qaidqnam sibi repertum. Litterae Gastilionii scriptae sunt 23. Jan. 

stilo veteri. Belgica adhnc i^ suspenso et aduentasse nxmciatur 

Confessionarius. Pragä scribunt, Bocatium illum, Hungariae le- 

gatuin, adhuc ibi custodiri et eins vxorem nuper pro liberatione 

eius deprecatam non impetrasse. Mirum, quid Uli velint, tanto 

tempore! Gar. Paullus misit Praesidi nostro Thuani Gramben, 

Violam et Lilium, egregia poemata. Lermae Ducem scribunt 

infestnm Loiolitis et eos omni Hispania exactos velle, ut arcano- 

rum proditores. Heri miseriarum finem adepta vxoris meae soror 

Susanna Anshelmio nupta, postquam per annos tres propemodum 

decubuisset; inuisi ipsam XV abhinc die et deploratae valetudinis 

animaduerti. Hie quartus luctus domesticus, qui intra 6 menses 

me perculsit. Dens nostri misereatur et det contendere ad veram 

quietem recta via. Salutat te Praeses, Freherus, Miegius, Boschius 

et familia mea. Viue valeque felicissime. Heidelb. 5. Mart. 1609 

natali Principis Electoris XXXVlo, cui Dens vitam et felicitatem! 

T. obs. 6. M. Lingelshemius. 
Grauissetus et Delfinus superioribus diebus in caena. athletas 
se egregios in Grammaticis apud me praestiterunt. Benevalent 
et officium faciunt. 

A monsieur 
Monsieur de Bongars. 

XXXVI. 

"^od. i4i, nr. 58 

Nobilissime et amplissime Domine S. 

Est ita, ut dicis: Moguntinus conatur Nostrum excludere ex 
Mulhusano conuentu. Scripsit, placuisse Electoribus, ut sub 
medium Julium conuentus institueretur: sperare autem se, fore, 



214 JacobuB Bongarsios. 

mt interea Nostro conueniat com Nenburgico super AdminUtra- 
tione. No8 ad eum mittimus expostnlatum et yi^emus, tanti 
non esse contronersiam a Nenburgico motam. Praeses ad Saxo- 
nem mittitor haue quoque ob causam, et inde Pragam resumeudae 
priori legationi, et quia reliqui Electores eo mittunt. Sperat, se 
in transitu ad te deflectere posse; cogitat intra V dies iter in- 
gredi. Res sane haec maximi momenti et ad surnmam rei spectat. 
Saxo et Moguutinus suos habent Pragae subleuando Caesari. 
Putator et Brandeburgicus missurus suos, quem nunciant Praga 
receptum a Gaesare in gratiam, itemque Neuburgicum. Sollemnia 
coronationis Matthiae instituta in festum Ascensionis prorogata 
nunciantur in diem Pentecosten. Ordinum milites destituti sti- 
pendiis rapinas agunt et foeda lues eos absumit. Rosembergius 
cum Passauiensibus, qui Budeuaissae ^it, de stipendiis soluendis, 
et ut iis acceptis regno excedant. Lucanus ad eam rem adhibe- 
tur, qui cogitat eximios eins militiae sibi conscribere tuendis 
finibus aduersus relliquias Passauienses. De Sabaudo misit mihi 
Gastilionaeus, quae Heluetici oratores retulerint, ea istis addo. 
Exspectabo ergo Saracenum et, quas epistolas porrö pro ipso 
accepero, asseruabo; nondum reddidit Geneuensis ea, quae te 
missurum scripsisti. Relliquias militis nostri dimittimus in Sup. 
Palatinatu; non satis tutum arma. deponere, sed necessitas id 
postolat et exercitati sunt in armis subditi. Da pacem. Domine. 
Resalutat te Praeses et quos nominasti amici itemque domus 
mea. Getho&edi nuptiae institutae in 19 huius mensis. Hallems 
Argentoxatum profectus. Vale, magnum decus nostrum. 
Heidelb. XI. Maii 1611. T. obs. G. M. L. 

A monsieur 
Monsieur de Bongars a Hanau. 

XXXVII. 

^od. i4-i, nr. 64. 

S. P. Nobilissime Domine, Ck>mpater venerande. 

Praeses noster ad te deflectere constituit missus ad Electorem 
Sax. et Pragam: ex eo cognosces rationes consiUorum istorum. 
Lantraeus et Gamerarius missi ad Moguntinum operam datiiri, ne 
excludatur Noster de conuentu Mulhusano. Sed qui fit, quod 



Jacobus Bongarsias. 215 

«xistimas, mihi molestnm esse litteras Argentorato aut aliunde 

ad te perlatas porrö ad te mittere? Grede mihi, volnptati mihi 

est, tibi si inseruire possim-; atqui hie nihil omniuö ineononodi- 

tatis. Itaqne te obtestor, nt suspiciones ista^ animo tuo elimines. 

PtLtabam, aliter me tibi spectatum. Scyphnm nnptiis Gotho- 

fredianis destinatum tradidi consobrino tuo et, quid facto opus 

Sit, explicani. Eae nnptiae celebrabimtiir dicta die, qnamxus 

sponsus nnncinm acceperit de sorore sua, Heilio nnpta, mortna 

in pnerperio Ambergae. Gratias tibi habeo maximas de libello 

super Papae absoluta potestate; a viro docto scriptus videtur, 

sed qui Papam pro vicario Christi et Ecclesiae capite agnoscit, 

nescio, quomodo frigeat in disputationibus talibus. Quanto rectius 

veritatem coelestem amplecti et Antichristnm auersari! Ostendi 

librum Gothofredo et Brederodio, sed ille se eundem Lutetia 

accepisse dicebat, et quia is iam conglutinatus, Brederodius illo 

vti malnit. Mitto iam Euphormionis Apologiam Ambergae recu- 

sam, qxLod si plura exemplaria expetis, subministrabuntur. Gra- 

tiam habeo, quod librorum nostrorum apud Jungenhanum curam 

suscepisti, modo molestiae tibi ea res non sit. Litterae tuae ad 

Gueretinum missae per Datenum, qui te resalutat, uti et amici 

reliqui. A Lesierio litteras accepi 27. April. Londini datas. 

Ait, Balduinum in custodia seruari et in ea vitam finiturum. 

versutum esse hominem. Sabaudum petiisse filio suo filiam regiam 

et, ut Principi Britanniarum nubat sua. Responsum, Principem 

nondum aptum coniugio, sed fore, ut audiatur, si regiae filiae 

nuptias ambiat. Legatus noua mandata allaturus domum rediit. 

Addit, Casaubonum laborare in scripto aduersus Jesuitas, placere 

Uli formam Anglicanae Ecclesiae prae Gallica. Scioppii libellum, 

quem tuo monitu misi, iam ante, ut et alios eiusdem farinae 

per librarios allatos fuisse. Danum vhn parare in Suecum 

quamuis dissuadente Britanno. Garminis istius in Jesuitas auctor 

est Tilenus; agregium sane mihi videtur. Sed ego te arceo a 

coUoquio Praesidis. Viue valeque, vir nobilissime. Salutat te 

vxor et omnes. Heidelb. 16. Mali 1611. 

T. obs. G. M. Lingelsh. 
A monsieur 
Monsieur de Bongars a Hanau. 



216 Jacobas BoDgarsius. 

xxxvm. 

^od. i4i, nr. 65. 

_^ _ • ' 

S. P. Nobilifisime Domine, Compater honorande. 

Heri per Praesidem ad te scripsi et misi Apologiam Euphor- 
mionis Ambergae recnsam: iam addo a Frehero nostro retractatio- 
nem snae sententiae, in qnae triTunpharunt hactenns NenborgicL 
Oras omninm votis expeteris in festiuitate nuptiali Gothofredana: 
scio, te qnoque vota tna nostris eoninncturum. Nostri a Mogun- 
tino necdnm redierunt. Nihil elegantius EberbacMo, cuius ta 
semper comitatem praedicare solitns ceteris asperitatem hominis 
incusantibus. Is heri Principes nosque lautfe habuit, quam Prae- 
sidem abeuntem Hendisheminm prosecuti essemns. Saracenus 
nondnm comparet. Iam dies nnmerare incipio, donec tui facnltas 
nobis detur; fac quaeso, nt moram hie aliqnam trahere possis 
neue nobis vix visus elabaris rursns. Hospitinm apud me vix 
audeo offerre toties repnlsam passus. Beares nos tno connictu 
et vaeat apud me locus socero meo aliquamdiu inhabitatus. 
Idem obsecrat uxor mea, quae te officiosissime salutat. Vale, 
amice magno. Heidelberga 18. Mail 1611. 

T. obs. 6. M. Lingelshemius. 
A monsieur 

Monsieiir de Bongars a Hanau. 



DE ALIQUOT 

ANTHOLOGIAE LATINAE CARMENBÜS 

ET DE TRACTATU ALIQUO BERNENSI 

DE PHILAÜTU 



DISPUTATIO. 



Anthologiae Latinae nuper ab Alexandro Rieseo editae tom. 
n. nr. 894—896 leguntur aliquot carmina, quorum antiquitas, ut 
hoc verbo utar, ob id potissimum in dubium vocata est, quod 
nuUo in codice manu scripto usque ad hunc diem inveniri po- 
tuerant, sed non nisi in libro typis exarato, idest Petronii edi- 
tione a. 1587 a Patissonio Parisiis curata exhibebantur. Sunt 
autem haec: 

894. 
Praxitelis Venerem lapidosa per oscula multi 
Stuprarunt; f quin sub marmore viva fuit. 
An mirum hos gelido e saxo prodisse calores? 
Mirare exustos lampade solis agros. 

895. 
Mitte, aquila, hunc puerum. mitte, inquam, si sapis, inquam, 

Aut tibi per medium missile corpus agam. 
Non mittis? sed non moveor stridoribus ullis. 

Quid gemis? an culpae est (ingemis) auctor amor? 
Miras amor, si credibile est, volucrisque hominisque! 

Sed quantum, oro, homini convenit et volucri? 
Etsi remigio alarum rostroque superba es, 
aquila, ast omni est alite maior homo. . 
Naturam aocusa, qua [est] corpus pectore dispar; 

At qui dat dispar corpore pectus? Amor. 
Quicquid formosum est, penetrat, trahit, arripit ad se: 

Nempe est de Yeneris sanguine natus Amor. 

896. 
^Quaenam haec forma?' dei. ^cur versa est? fulgura lucis 
Divinae non fert debilis haec acies. 



220 ^^ aliquot anthologiae Latinae canninibus. 

'Quid vero existit tamqnam uno e corpore corpus?' 
Hie Amor est. 'Si Amor est, cur videt?' at Jovis est. 

'Cnr ita complicitis alis?' nnmqnam evolat. ^at cur 
In se convertit tela?' sui ille amor est. 

'Cur ferro sine tela gerit?' quia vulneris expers 
Ille est, at vester vulnerat et cruciat. 
Adde, quod carmini nr. 896 Pithoeus epigramm. et poem. veter. 
a. 1590 p. 2 haec inscripsit: „Gallimachi, imagini inscriptxun Jovis. '^ 
Patissonius ipse sive qui eam Petronii editionem Patissonio 
typis mandandam tradidit, unde ea carmina hausisset, hucusque 
prorsus latebat, nisi quod Carmen nr. 896 ex Italico exemplari 
sumptum esse subobscure significarat Petrus Pithoeus, qui, postquam 
epigrammatum et poematiorum veterum collectionis suae a. 1590 
institutae p. 2 illud repetivit, in emendandis p. 458 haec posnit: 
„Dubiae est vetustatis. Scida unde habuimus, ex Italico exemplari 
sumptum testabatur.** Haec vero omnino ignorabantur, et num 
cetera quoque duo carmina nr. 894. 895 ex eodem fönte hansta 
essent et utrum ista cuncta cum aliis forte canninibus in collectio- 
nis modum coniuncta an alia ratione nescio qua servata aetatem 
tulissent. Neque de Italic! istius exemplaris aetate quidquam 
constabat. 

lam vero felici casu contigit, ut in codice Bemensi nr. 189, 
quo Petri Danielis schedae sive ab ipso scriptae sive alinnde 
coUectae continentur, tractatum invenirem manu saec. XVI medii 
de philautia sive de proprio vel sui amore scriptum, cui ea ipsa, 
de quibus agimus, carmina inserta sunt. Atque studiorum co- 
nexum quendam inter Patissonium et Petrum Danielem interfaisse, 
ex epistula cognoscitur, quam ille Danieli scripsit a. 1582, quae 
legitur in cod. Bern. 141 nr. 289 (cf. catal. cod. Bern. p. 198). 
Sed quaestio eo profligatur, quod in ultimo eins fasciculi, quo ille 
tractatus continetur, folio verso diserte scriptum est: „A Ms. 
Patisson**, ut nihil certius sit, quam hoc, illa folia Patissonio olim 
transmissa fuisse. Nee minus quid Italicxun illud Pithoei exem- 
plar sibi velit, ex primis statim eins fasciculi verbis cognoscitur. 
Itaque, antequam accuratius in eorum carminum indolöm inqui- 
ramus, ipsum illum tractatum per se scitu haud indignum, quippe 
qui non sine arte aliqua vel ingenio sit compositus, proponere 



De aliquot anthologiae Latinae carmimbus. 221 

■ 

iuTat. Quem ita ad exemplar Bemense expressi, ut paucis ex* 
ceptis singnlarem librarii in verbis scribendis rationem sequerer, 
mterpnnctionem saepe perversam mntarem, vitia aliquot corrigerem. 



PHILAUTIA. 

^i^amiUris lectori salutem, 

(F. 1*) Speravi semper et adhuc spero, lector optime, si 
michi aliquis aditus ad eas bibliothecas, quae^) tanta diligentia' 
in Europa universa Italiaque maxime extructae et omatae sunt, 
patuisset, vindicare ab interitu multa veterum digna immortaütate 
opera. Hie quoque aureolus libellus, quem in huius civitatis 
bibliotheca nuper intercepi, non infelix michi reliquae fortunae 
omen obtigit. Cuius authoris nomen si exposcis, aliunde haurias 
oportet. In hoc enim codice Charta avulsa cemebatur, quae iusti 
libri magnitudinem explevisset. Quod quomodo factum sit, nescio. 
Nisi quis forte thesaurum quasi nactus nobis inviderit vel suis 
auspiciis et signis campo solique commiserit.*) Pro inscriptione 
autem huiusce opusculi hae notae erant: Eiusdem P. li cpiXauxia. 
Quisquis faerit, tamen eins author dignus fuit alia mercede gloriae. 
Cuius sententiarum gravitas et subtilitas verborumque elegans ma- 
turitas et compositio totius orationis facile eum felici illi anti- 
quitati asserunt. Vale. Patavii tertio Idus August 1530. 

Eiusdem P. li cpiXauxia, amor sui. 
Phavorinus ad discipulos suos. 

Vidi') me, o homines, quandoque in fönte, quandoque in 
pacato littore, vidi in speculo, vidi et exarsi. Miramini? Rem, 
credo, hanc novam putatis, quae cum orbe ipso nata est, imo 
ante orbem. Nam, qui ante erat conditor, cum omnibus abundaret 
bonis, hoc non caruit bonorum maximo, fructu amoris. Amarit 
ergo se necesse est, qui, quod amaret aliud, non habuit, Imo 
omnia habuit semper in se habebatque et a se*), ut, quicquid 

amaverit ametque, in se ipsum feratur. Vidistisne unquam in 

— \ 

Cod. Bern, 189 «. XVI nr, 75, 

') que. ') conmdsserit, corr, in marg, ^ Vidi] cf, Verg, ecl, //, 25 nuper 
me in litore vidi cum placidum ventiö. staret mare. *) rmm habetque a se? 



222 ^^ aliquot anthologiae Latinae canninibus. 

• 

lovis Capitolini templo et legistis tabellam lapideam*) ad aram 
magnam literis anreis ornatam, in qua eplgramma est, qnod Calli- 
machi femnt? Fignra antem tabellae*) si qnis forte yestmm 
ignorat, levis est aversi, cnius ex latere laeyo tanqnam corporis 
portio nndns pnellnlns dimidiatas emicat, alis idem complicatis et 
obtusas quasdam sagittas in se convertcns reflectensqne , ociüis 
antem leviter apertis se ipsnm intaentibns: 

Gallimachi epigramma et sixo^v^) 
Qnaenam") haec forma? Dei. Cnr versa est?. Fnlgora lueis 

Divinae non fert debilis haec*) acies. 
Qnod") vero existit tanqnam nno e corpore"') corpns? 

Hoc") Amor est. Si Amor est, cnr videt? At lövis est. 
Cnf sie") complicitis alis? Nnmqnam evolat. At cnr 

In se convertit tela? Sni ille amor est. 
Cnr ferro sine tela gerit? Qnia vnlneris expers 

nie est, at vester vnlnerat et cmciat. 

(F. 1^) Eae snnt imagines templomm, o homines, qnae stn- 
dinm omne cnramqne desiderant, qnae operis pnlchritndine ocnlo» 
et rei depictae cognitione pascere animnm possnnt. Ex bis ergo 
cognoscitis, qnam sit vetns hnins cpiXaü-cia; origo, qnae ante conditi 
orbis cnnabnla et primordia repetenda est. Fecit antem is, qnem 
hnins blandissimi motns anthorem, principem, anspicem facimns, 
fecit aliqnando aliqnid amore sni indnctns, fecit mnndnm, qnem 
amat, velnt foetnm et opns snnm, cnins nos sane pars melior 
snmns, qni propins ad Nnmen ipsnm accedinins natnrae digni- 
tate. Imo, nt veteres philosophi sensemnt, pnsillns qnidam mun- 
dns snmns. In hoc antem et nostri anthoris aemnli nos ipsi 
amare debemns. Qnod si qnis est tam iners, nt id in se non 
sentiat et adeo sibi ipse") ignottis, hoc ego illi qnasi specnlum 
propono, in qno se inssn Attici senis contempletnr, nt, si qna turpi- 
tndo oris, si qna corporis deformitas appareat, si delere nnlla cura 
possit, det certe operam, nt qnasi tenebrae qnaedam**) racüis spien- 
dentis folgentisqne animi difiFagentnr, 'si vero, qnod omnibns natura 
non dedit,gratia formaealiqna non desit, angeat, qna possit, indnstria 
et animi praestantia et decore adaeqnet. Ita cnm se viderit intus 

') lapideamque, que del, •) tabelle. ^) ixoiv. ^) quenam] Astdh, Lat, ed 
Riese nr, 896. ») hec. ") quid Patiasmius "») et corpore, corr. e. ") bic 
Patmonius. *') sie] ita PaÜMomtis. ^') ipsi. ^*) qaedam. 



De aliquot anthologiae Latinae carminibus. 228 

et in cate/') quod proverbio dicitur, com instos sibi, aequus 
tarnen iudex: omnia snrsTun et deorsnm explorarit excusserit, ora* 
eiüo ApoUinis patebit iUud, — credo, omnes agnoscitis — Tyw&t^*) 
ssouTöv. Cogitet itaque, qni se cognitionis istins expertem nolet 
et michi respondeat tandem, quid agat nnqnam dicatve, quid con- 
silii captet, qaod aliqnod huiusoe amoris testimonium non ferat. 
Stadet alius, discit artes, comparat corpus alias animnmque varie 
curat. QuorsTun? lam quaerendo*^) cansas ipsas qnaerendi in- 
viti eoninnximns. Non aut necessitatis ant volnptatis ant utili- 
tatis gratia snae? Et si forte aüorom, an non^^) amicomm, qni- 
bns, qxdcqnid laboramns, totam animi nostri studio, id est amoris 
damus?^*) Sub hoc genere sunt parentum curae, ' vigUae, sudores 
pro liberis. Liberi portio sunt parentum, quasi humanae arboris 
surculi, qui hoc quidem uno chari sunt nobis, quia sunt nostri. 
Inde orta illa ardentia coniugum studia, quorum alia inquirenti 
ratio non elucet, quam hunc fere illam amare, quod se amet at- 
que illam hunc. Eadem porro est in hac re causa amicorum at- 
qne amicarum, quorum etsi nullum ei^a nos meritum extet, ama- 
mus tarnen, quod ex eis aliquem usum nobis et commoditatem 
speramus, si qua arte valeant, artis discendae, si opibus et po- 
tentia, subsidii in rebus asperis causa; at si qua forte in hi» sit 
ingenii'^ iucunditas, si qua formae elegantia, oblectationis nostrae 
causa eorum expetimus consuetudinem. Versa ergo et move 
onmem lapidem, ut aiunt, ubique latitantem amorem tui deprehen- 
des. Sive enim amas, ut debes, rerum opificem, sive, quod ne- 
cesse est, eins opus aliquod, et in ipso opifice luculentam habes 
tüi amandi rationem, qui te tibi dedit, ut amares. Et in ceteras 
res si, quod difficile est, sine ullo tuo bono animus tuus propen- 
sus feratur, certe earum aliqua gratia, lepos, excellentia istum 
tibi amorem nee cogitanti excitavit. Est vero ex omni specie 
pulchritudinis corporis aut animi perfruentis decoratio'*)? 8i<> iii 
re pulchra et venusta delectatio amorem pariet, cum venustas 
pepererit delectationem. Hoc est, (f. 2») quod poetae suis olim 
penicellis adumbrayerant, Venerem esse Cupidinis matrem. Cuius 
partum ego, cum peregrinationem in Graeciam**) litterarum et 

") in cute] Pers. ///, 30, ") jvüjxi. ") qaerendo, querendi. ") a non. 
") damus] damni. *•) ingenii] fuit negotii. **) decoraüo] delectatio, corr. in 
'fmrg, «») gredam. 



224 I)® aliquot antiiologiae Latinae cannimbas. 

sapientiae causa institaissem et Ephesiae templum fama illectus 
viflissem, vidi**) inscnlptum in aere pnlcherrimo. Si qui vestmm 
ivistis, videre potnistis. Erant antem in eodein monumento hi 
versus maximis literis: 
Quicquid*^) formosum est, penetrat, trahit, arripit ad se — 

Namquam est de Yeneris sanguine natus — Amor. 

Insidet quoque in amore unius cuiusque operis tacitus amor 
opificis, qui, si nichil aliud, in rebus humanis amandi tibi suppe- 
ditat augmentum.*') His, o homines, perstrinximus magna brevi- 
täte omnia Dei hominumque dicta factaque. Sed ne existimetis 
alia esse in reliquo genere animantium momenta rerum geren- 
darum, quae**) in eis est, cum in corpore summam suorum bono- 
rum gerant, cura et vigilantia in latibulis quaerendis'^), in pabulo 
cumulando, non alieni emolumenti causa facere omnes intelligimus. 
Porro in aliis, quae nee sui nee corporis sensum habent, in qui- 
bus operum tamen quasi quaedam«^ vestigia cemuntur, eo uni- 
versa pertinent, quo se illa quoquo modo ab interitu et pemicie 
tueantur. 

Age vero, ego, cum ista vobiscum agito, yos, cum auscultatis 
atque aurem praebetis, non aliqua nostra causa, aliquo amore 
adducimur? Quoniam equidem, quod me nossem, mirifice gaude- 
bam: ex re enim mea magnopere ducebam id esse, Cumque vos 
ob cognationem et simiUtudinem artissimam naturae amarem vehe- 
menter, quod quasi in vobis formam mei quandam intuerer, amore 
mei, ut haec**) vobis communicarem, compulsus sum. Nam meam 
hoc pacto laetitiam,") quam tacitus mecum ferre non poteram, 
edendo auctam et duplicatam iri credebam, propter notitiam quasi 
publicam meae felicitatis. Deinde si quid ex hac editione'^) 
commodi vobis obvenisset, michi quoque deputabam in lucro, 
qui etiam in vobis michi quodammodo videbar esse. Quam michi 
vos, quaeso, vestri tandem in hac fabulatione facti reddetis ratio- 
nem, si nescire me palam confitear? Id vero non dubitanter pro- 
fitebor, nullam vos esse dicturos bonam rationem ex animi vestri 
sententia, quae non meam hanc de aniore orationem'*) certis 
et claris calculis sequatur atque confirmet. 

*•) partum uidi. **) Quicquid] AnthoL Lot, ed, Riese nr, 895 v. IL 12. 
^) augmentum] an argumentum? *•) qu^. *') querendis. *^) quedam. *•) hec. 
*•) letitiam. •*) aeditione. *') orationem] m. /. rationem. 



De aliquot anthologiae Latinae carminibus. 225 

Neqne vero, o homines, contenciosam hoc tempore vobiscum 
disputationem xdlam instituo de re ant ancipiti admodum aut 
confragosa. NuUa est in qnacnmqne re eiusmodi, qnae a felici, 
diserto ingenuoqne ingenio concepta et descripta sit. Omnia per- 
spicacibns animis in aperto snnt posita, onmla, quae mens sagax 
investigando erait, lingna dives et explicata obtnsissimis qnibns- 
qne ingeniis clara et perspicna proponit. Omnes hactenus iactatae 
remm difficxdtates et obscnritates vel imperitiae et tarditatis 
faerunt snam ignominiam hoc commentitio praetextu") obtegentis 
vel"*) intolerandae inhnmanitatis atqne arrogantiae remm optimarum 
et maximanim cognitionem reliqnis mortaUbus invidentis. In 
nnmero autem priore maioris multo (f. 2^) esset operae, scire, 
quis non faerit, qnam qnis faerit. Tarn panci studio incomiptae 
iUius veritatis sese hactenus dedidenint, quod solmn hominis 
dignum animadversione faerat. In posteriore vero omnes re- 
ponatis licet, qni famam nnqnam obscnritatis qnaesiverunt, ut 
emn, qxii oxo-csiv<Jc**) dictns est, Heraclitum, ut Aristotelem, qui 
in iis, quae de rerum natura scripserat, regi de editione") moesto 
asseveravit, neminem in suae mehtis arcana penetraturum, qui 
non Viva sua voce initiatus fuisset verboque ante hausisset, quod 
in scriptis tum tenebat. Accedunt ii quoque, qui, quae labore 
suo de profondo eduxerunt, maioribus postea tenebris consulto 
obruenmt. Inter quos Pythagoras**) fuit, author ille symbolorum, 
inter quos Judaeus Moses, sapientiae altissimae dissimulator, 
sapientes quoque Indiae et Aegypti, hieroglyphicorum*') inventores 
quique postea eorum imitatione parabolis, aenigmatis, poeticis 
fabulis emergentem et velut caput attollentem naturae cognitionem 
obduxerunt, texerunt, sepelierunt. De his si quis adhuc, o socii, 
dubius est, repetat intiumerabilium rerum cognitarum paulumque 
respiciat earum cognoscendarum viam atque rationem. Sunt enim 
quaedam a natura") insita mentibus nostris semina rationum, 
sunt quaedam eruta diügenti rerum plurimarum experientia, quae 
si in manu essent nobis recta ratiocinatione a capite sununo ac- 
cersita, ad singula rerum membra perspicienda nuUo prope labore, 
nuUo nos errore deducerent, ut, si fontem inveneris, minime 



") preteztu "») vel] uestre. •*) oxotivos;. »*) aeditione. ••) pithagoras. 
*0 hierogliphicorum. '*) a a natura. 

Ragen, Zur GeBOhiehte der Philologie. 15 



226 ^® aliqaot anthologiae Latinae canninibos. 

verearis, ne non exitus onmes, ne non rivulonun, qtii ex eo 
flnimt, flexns, ambages, anfractus, tentdtates, tnmores, universam 
deniqne flnxtis cnrsnsqne rationem aqua ipsa duce consequaris. 
StimTÜaTit hie animum menm, o homines, pnpngitqne aeriter 
nostra eommunis inseitia, enins, nt taeeam hodiemam soeordiam, 
priores aetatus partim ignaviae, partim invidiae causam maximam 
attulerunt. Novxmi enim non est aut inauditum, quod vobiseum nunc 
confobulabor, nee, quod infinitis rerum prope omnium monumentis 
consignatum est, latere tandiu vel stertentes potuisset. Vidit istnd 
Epicurus, qui rei universae principia in amicitia atque inimicitia 
eonstituit. Viderunt prisci illi quasi per transennam, qui Amori 
aram, pulvinar reliquosque honores divinos primi decreverunt. 
Viderunt propius ii, quibus familiarior veritas praeclarissimam'*) 
haue tandem confessionem expressit, omnia Amorem vincere, 
eins imperio et ditione coelum, terras et maria omnia, lovem 
ipsxmi Coelitesque omnes contineri. Extat apud Graecos*®) poema 
elegans sane et eruditum: Phocylidis dicunt aut Musaei. In- 
scriptum est autem ipoiTovixia, quod Latine est amoris victoria. In 
quo vir mirus contra deos deasque omnes pugnantem vincentemque 
Gupidinem canit et tandem eorum exuviis et spoliis superbum 
admirabili pompa triumpbantem. Sed si onmes veteres novosque 
scriptores excutiamus, nemo est, qui ad institutum nostrum 
propius accesserit eo xmo,**) qui monstrosa quadam fabula sexum 
utrumque orbiculari corpore copulavit. Quam autem aliam (f. 3') 
interpretationem eorum vetustatis iudiciorum vel suspicari ipsi 
potestis? Atque ego eiusdem criminis, quo eos tarn libenter 
incesso, non immerito aliquam apud vos opinionem subire nune 
possem, si bis demum finibus sermonem hunc de amore conclusissem. 
Quid ita, quaeritis? Magna restabat adhuc dubitatio, quomodo 
tam late patere amoris nostri Imperium dixerimus, cum litibus, 
dissidiis, inimicitiis quam plurima fervere videamus. Quodsi 
tacitus ipse suppressissem aut nunc confidenter purgarem, band 
vobis iudicibus, imo nuUis prorsum vincerem, quando nemo, credo, 
est usquam, fuit aut erit posthac, nisi quem mirifice aequus amarit 
luppiter, qui amarit semper oderitque nichil unquam. Tendunt 

••) preclarissimam omnia Amorem vincere] cf. e. g, Verg, ecL X, 69: Om- 
nia vincit Amor, eius imperio] cf. e. g, Verg, Aen, L 664, *•) grecos pho- 
cilidis. **) eo uno] Aristophanem dicit. 



De aliqoot anihologiae lAtinae carminibas. 227 

« 

porro isti dno quasi reges in diverstuii, qnod videtis. Alter 
gratiam alit, pacem foyet et blandam nbiqne concordiam et 
tranqnillitatem parit, alter simnltates exeitat tmdiqne, yomit male- 
dicta et conttunelias, rixas et bella miscet, eimcta implet vario 
farore et timiTilta. Qnod si, ut cemimxLS, regnant ntriqne et tarn 
adversi*') stuit animis, necesse est enndem alterins ditionis finem 
et alterins principinm esse. At tenere ista debent suspensum 
qnempiam vestrnm. Colligite paulisper intelligentiam yestram, 
socii, ne qiiid forte per impradentianL de hmns lenissimi prin- 
cipis maiestate detrahatis. Odistis qnandoqne vos aliqueml 
Odistis aliqiud? Nee vero odisse qnicqnam imqnam oportuit. 
Est enim aurea qnaedam^') insigni artificio contexta cathena^*) 
ex lovis optimi maximi torque ancta*^*) per onmes natnrae partes 
easqne cum illo anthore et inter se vel invitas devinciens, qnae 
ordinem hnnc conservat, qnae farores cohibet nostros, qnae minam 
prohibet hnins molitionis. A qna qnidem qnisqnis se snbtrahit 
et qnasi annnlnm snnm mmpit, qno ceteris colligatns et con- 
strictns tenebatnr, is sibi, qnam nondnm sentit, incredibilem facit 
ininriam, et dum in alios immanissimo scelere se obstringit, 
qnantnm in se est, hnmanamm remm motam extemnm con- 
fasionemqne*') molitnr. Nos eece snis blanditüs, risn iocisqne 
comitatns pnlcher Amor ad se semper invitat, omnia nobis dnlcia 
et amica promittit, omnia procnl dnbio praestabit.**) An non dnri 
vel saxei pottns snmns, si coelnm obvertimns, si trahenti ob- 
sistimns nllosve pntamns tarn incnndi principatns, tarn placidi 
ant poenituisse olim ant poenitere*') potnisse? An tarn parvo 
pertnrbationem nniversitatis miseri attentabimns ? Tarn parvo 
manns nostras I106 sacmm vincnlnm yiolantes foedissimo sacri- 
legio pollnemns? Sic perpetnae miseriae et calamitatis viam sibi 
stemit incanta mortalitas, qnae id negligit fugitqne demnm, a 
qno omnes foelicitatis hnmanae cansae dependent. Plnra, socii, 
hora haec de Ms non postnlat Gogitate vosmet ipsi aliqnando 
et perpendite, qnis remm istamm statns esset fntnms, si idem 
omnibns amor, idem ardor esset, si nnnsqnisqne et se recte nosset 
et recte amaret, deniqne si nno consensn et stndio cnncti socie- 

**) aduersi m sticht fine, ut et aduersis scriptum fuisse possit. **) quedam. 
***) catena] cf. Hom. IL VIII, 19. **») aucta] an ducta? per] p . . . que hi*. 
*^) confusionemq ... *•) prestabit *^) penitere. 

15* 



228 ^^ aliquot anthologiae Latdnae carminibus. 

tatis homanae vinculum iustitia, aeqxdtate, pradentia, ut uno 
verbo dicam, vera et sincera benevolentia tueremur, et, ne tandem 
Yoluptatis honestae pnraeqne utilitatis ratio deesset, si, quam 
quisqne operam posset, totam libenter in commune conferret? Id 
ex bis, qnae in hac perpetua dissensione^) retinemus, in qua vix 
ipsi nobis adiutores sumus, facile perspicere possemus. Tanta 
sane Tis est nostrorum animorum, tanta solertia, ut, si in idem 
pari studio conspirassent, nonnuUi, quamquam temere, ausi sint") 
affirmare, vel (f. 3*^) ad immortalitatem et cetera, quorumfacul- 
tatem in nobis iandudum deplorayimus spemque abiecimus, viam 
aiiquam inventuros ftdsse. Multa enim in naturam reiicere sole- 
mus per ignaviam, quae nonnullorum efficiet et effecit industria. 
Et quae michi ratio hucusque habenas laxavitl Amor vestnun 
omnium et, quod consequens est, mei. Nam quoties hoc miserrimo 
humanae tragoediae spectaculo nolentes oculi michi pascuntur, 
nescio quae incredibilis maestitia et indignatio michi pectus quasi 
excruciat et lacerat cogitque mox spectatores oculos calentibns 
undis lachrymarum precium tam gratae spectationis -exolvere. 
Quae est eins rei causa? Amor, qui eorum, quos amplexatur, 
sinistros luget casus et, quae contrahendae societatis lex est, 
damni lucrique init communionem sempitemam. Poscit quoqne 
idem amor, ne vos incertos diutius in hoc relinquam, qui, quod 
semel iterumque attrectanti michi rapuit de manibus, nunc reddit 
et, ut conficiam, iubet. Nee enim amplius pati potest, vos de 
sua sununa. potentia dubitare et hostem suum, odium et inimi- 
citias, aditum ad cogitationes vestras et gratiam invenire. Ex^- 
mus itaque eum primo quoque tempore de his sedibus, quas - 
quo iure quave iniurial — pemiciosissimus pater occupavit. 

Placet ideo vobiscum, ut initio dicendi coeperam,*'*) rursns 
paulo familiarius loqui. Agite, si quem odistis, num aiiquam 
adferre vestri in illum") odii causam potestis? Id arbitror.. Nam 
si studiose iustitiam colit, eo odisse potestis, quod ad nequitiam 
scelusque propendetis; si boni estis, quod ille aliquo flagitii genere 
poUutus sit, aut, si pari utrique in turpitudine versamini, quod 
alius utilitates vestras aliquo forte gaudio interpellat. Si pares 
estis laude et splendore virtutis, invidia alterutrum excaecat") 



*®) dissentioiie. *«) sunt, ^t») ceperam. '0 iui illum. •*) excecat. 



De aliquot anthologiae Latinae carminibTUi. 229 

et discordiae materiam snbministrat. Invenies, si aequtis iudex 
sederis, odii causam omnem ex amore tui proficisci, ut, quemad- 
modum eos amas, qui tibi aliquid prosunt, ita oderis, e quibus 
aliquod malum vel accipias vel expectes. Quaecunque") igitur 
et hoc odii impulsu deliberaveris, egeris, dixeris, quod amori unice 
contrarium est, amori tamen iure adscribes. Qua enim ex parte 
odium, ex contrario amor intrudet atque impellet amor. Itaque 
debellato hoste, quem unum habebat, unus regnat amor, quem 
tam multi expeÜTerunt, monarchiam tenet amor, unus pater est 
hominumque deumque. De cuius matre et ille") obscure aliomm 
more cecinit: 

Aeneadum genitrix, hominum") divumque voluptas, 

Alma Yenus, coeli subterlabentia signa, 

Quae*^) mare navigerum, quae terras frugi ferenteis 

Concelebras — 
et paulo post: 

Quae quoniam rerum naturam sola gubemas. 
Sic -amor unus, quantumcunque habemus, in his terris nobis 
molli et suavi coniunctione sexuum immortalitatem parat servatque; 
amor, ne laudibus eins amplius insistam, unus onmes omnium 
laudes merito recipit, quas temere in immerentes per adulationem 
congerimus, amor unus omnium bonorum autor est malorumque 
ultor et propulsator. Onmia eo duce geruntur, omnes autem 
omnium rerum amores") et charitates amor nostri complectitur. 
Mira sane res, o socii: idem agit et patitur, idem dat äccipitque, 
idem expetit et expetitur, idem amat atque amatur: Sic in nobis, 
ne remotiora ulla sectemur, exempla habemus illius divini amoris, 
quo et tum Deum ipsum flagrasse dicimus, cum nichil quicquam 
esset, quod praeter'') se amare posset, quod quis amoris imperitus 
eum amaturum fuisse existimabit, si tum amavisset. Nee enim 
nunc quoque aliud praeter se amat nee quisquam praeter se 
revera amat. At cum se amat quis, si id vere faciat, in se illum 
(f. 4*) amat conditorem rerum et, cum alios amat, ut aequaleis, 
ut homines, se pariter amat in iUis. 

lam ex vestro plausu, o socii, facti mei modum metior. lam 
probasse vobis videor meum istnm mei ämorem et, si qua scintilla 

••) quecunqne. ") ille] Lwcretms /, i— 4. ••) hondnnmque, corr. ••) que] 
Imct, 7, 22. •') amores] fixU autores. ") preter. 



230 ^0 aliquot anthologiae Latinae canninibus. 

rationis in nobis'*) vivit vigetque, ad eius modi amorem excitasse. 
Namque si cni os roseum, si**) labella mollia et rubella, si bene 
productum nastun, si vemanteis ocnlos, si marmoreum frontem, 
teres candidumque coUxun dii propicii dedere, contenmet is illomm 
tantam benignitatem et ingrati animi motnm effagiet? Si eui ea 
gratia facta est, nonne eins potissimum officii est, et gratias agere 
tarn magnifico donatori et, cum, quod ei rependat, nichil habeat 
nulloque, si quid habeat, ille egeat, saltem, quod posset, colere 
illius donum atque perpetuo amplexari? Sic non ingratam ei^a 
se Yoluntatem in dono suo donatori praegratissimam habebit. 
Hiscebit vero se potius erranti populo et aliis, ad quos adeo ea 
res non pertinet, remunerationis istius curam relinquet, ut fonnam 
suam laudent, se beatum praedicent, Deum tarn eximii muneris 
autorem tollant? Quod si id, o homines, Uli donatis probatisque, 
ut onus in remunerando eius sit, ad quem honor omnis redeat, 
cui vero potius eius muneris omnibus commodis perfruendum 
censetis, quam ei, quem iuvare, allere, omare Superi ea liberalitate 
Yoluere? Est aliquid in eo, quod quidem is, si in alio videret, 
yalde adnüraretur, cum in se demens despiciat. Agnoscere enim 
debemus,") o socü, unum autorem eorum, quae"») possidemus, om- 
nium accepta^ue ei referre. Sed si quis illorum fructus est, 
reprehendendus minime videri debet, si utatur. Dens sevit illi 
et ipse metit. Si qua est ratio disciplinae,**) quam sit assidua 
meditatione assecutus, non eo nomine amandus est? Si cui, non 
et sibil Si sciat in dictis factisque servare gravitatem miscereque 
illi, ut res postulat^ gratam comitatem, si in nullo iucunditatis et 
honestae laetitiae genere rudis est, an se tacitus apud se merita^) 
huius gloriolae quasi mercede fraudabitt Psallit scite, scribit 
eleganter seu versum seu liberiorem maUs orationem, laudatur 
in hoc aliisque, saepe*^) circumfusae multitudinis, semper eius, 
ad quem scribit, quem vult, consensum exprimit: nuUanme ex 
eis*') in dies crescentibus seminibus laudis voluptatenl capiet, 
quam tam copiosam aliis infundit? Sensere id omnes, quorum 
amor ardens indormientia excitat ingenia, quibus ille inani vere- 
cundia exoneratis suae laudis et praedicationis**) honorificentissi- 
mam confessioaem extorsit. Eius quoque boni eis autor fuit amor. 

••) uobis] maHm vobis. ••) si ante labella duprascr. •*) dabemus. •'») que. 
•*) disdpiine. ••) merito. •*) sepe. ••) heifl, carr. eis. ••) predicationis. 



De aliquot anthologiae Latinae carminibus. 231 

• 

Dicite eteniiii:*^ „Placet aliis mea forma, michi cur displiceat? 
Aliis magna mea multa, michi uni nxQIa videantur?'^ Yos ego, 
Yos, inquam, qui adestis, homines, vos solos Mc testes appello, 
vös iudices constituo. Dicite modo, quod sentitis: non vobis 
vestraruiu laudum odor perincuodus est? Sinegatis, dicite tandem: 
num*®) alienis interdum laudibus gaudetis, si quem iUae forte 
illustrent, cuius amor animum vobis percusserit? Quae®') causa? 
Amor nimirum. Quasi vero non vos ipsi ametis ab eoque ab- 
horreatis, quod omnibus natura attribuit, infixit, ingeneravit! 
Quin fateamur potius illud cum sene comico: 

Homo^^) sum, nichil hwnani alienum a me puto. 

Et illud ex eodem fönte: 

Proximus") sum egomet michi. 

Hinc illud") est, quod vulgo dici solet, omnes sibi melius 
malle esse, quam alteri. Quod si forte amoris maximi atque 
effttsissimi exempla edere volumus, quibus (f. 4^) verbis id agimus? 
„Tantum te amo, quantum me ipsum; tibi idem, quod michi, opto 
nee plura mei, quam tui causa sabirem. Denique ego te me 
altermn duco." Ista sunt, ut nostis, ex comoedia") deprompta, 
iudice veritatis, speculo et imagine vitae communis. At si non 
urgent satis neque premunt rem, certe illud vetus, cuius omnes 
incerto capite autores estis, improbare non potestis: 

Tunica'*) pallio propior. 

Quare, quod vobiscum agitare honeste soii soletis, non yideo, 
cur tantopere in lucem proferre vereamini, quodque indignius est, 
pubUeä velut voce, si quis senserit, nolitis atque damnetis. Sed 
audete aliquando, me duce atque auspice, Caput exerite ex tam 
altis errorum tenebris, et, quae hodie nobis illucet, lucem admittite. 
Garuistis mehercule per hanc ignorantiam summa laetitia, quam 
ista mortalitas capere uUa ex re potest. At reclamatis, at contra 
pronunciatis! Id sane michi, o socii, perquam grave et molestum 
est. Nam quaenam ista obstinatio est, instar suis malle in veteri 
luto volutari, quam aliqua nova mundicia aspergi et elui? Sed 



•^) enim, corr, etenim. •®) Dum m. //. add,; sequitur spatium unius fere 
vocahuli, •') que. ") Homo] Terent. Heautontm, v, 77. humani am, '*) Proxi- 
mus] Terent, Andr. v. 636, '•) hinc illud] Terent. Andr, v.426: Verum illud 
verbumst volgo quod dici solet, Omnis sibi malle melius esse quam alteri 
'») comedia. ^*) tunica] Plauti 2Hh. V. 2, 30. 



f 

! -: — ' 

I, 



232 ^^ aliquot anthologiae lAtinae carminibo«. 

ista est vis temporis, semel probata alte infigere; eiusdem erit, 
semel infixa refigere. Ab hoc itaque, iam video, necesse est, si 
sani esse^*) vnltis, medicinam expectetis, nt a scorpione vnlnus 
remediumque pariter accipi solet. Maereo: in rem iudicatam 
transire hanc sententiam vestram patiar? A vobi« palam appello, 
Yos appello. Ridetis? Non ab eisdem, o homines, ad eosdem istud 
a me fit. A vobis appello inexpertis vos paolo magis expertos, cum 
tempus meam orationem pedetentim vobis approbaverit, cnius a 
sapientibus veritas filia credita est. At ne noynm istad fortasse 
proYOcandi genus putetis, admisit qnoque olim rexMacedonnmprudeii- 
tissimus Philippus,") cum a se dormitante ad vigilantem provocatum 
esset. Audite vero panlisper meae") provocationis rationes ! Qiiae 
nisi iustae videantur, causam non dico, condemnate. Est ea ipsa 
res, quod paulo superius comprobastis, naturae accommodatissima 
atque iustissima, est, quod nondxim creditis, inter ceteras res 
iucundissima et fructuosissima. Quid enim dulcius est, quam forma 
froi tua, cum vis, ut vis, frui? Kulla te eins, quod amas, morositas 
turbat, nuUa unquam iniquitas temporis prohibet, nuUus rivaüs 
impedit cohibetque suavissimum amoris cursum, nullae linguae 
invidentium, nulla populi convitia factum tuum insequuntur, quae 
versa in aUum voluntas Uico malevolis atque inscitis animis com- 
moveret. Non te tuae, non te ullae") alienae rationes a finctu 
amoris revocant, non tempora, non spacia locorum, non te expectatio 
torquet anceps, non aggrediunda pericula deterrent, non spes 
lactant, deinde fallunt. Semper, quocunqiie eas, quod amas, 
tecum est: nullam tibi absentiae molestiam iniicit, lassum fovet, 
perditum recreat, aegrum solatur, adolescentiam, senectutem, onmem 
aetatem^*) oblectat et reficit, tecum cenat, tecum dormit, te domi 
forisque comitatur, deducit, reducit. Si fles, flet; ridet, si rides; 
nichil non assentitur; amat, quod amas; quod odisti, odit. Uno 
denique verbo: consultat tecum, facit obitque omnia, et cum omnes 
omnium coniunctiones atque amicitias mors dirimat, nullam prorsus 
in hanc potestatem habet. Sed suspicor aliquam esse causam 
vobis, qua mentes vestrae inclinant. Emanavit enim pridem in 
vulgus Epicharmion®*) illud: 

ToUit iudicium caecus amor sui. 



'*) estis, corr, esse velitis, corr. vultis. ") philipus] cf. Vakr. Max. VI. 
2, i. '^) mee. '®) ulle suprascr, ^•) etatem. *•) epicharmenion. 



De aliquot anthologiae Latinae caixninibns. 233 

Snbitque forte GatalUannm Carmen ad Yarnin de Suffeno: 
(f. 5.) 

Tarn'*) gandet in se tamqne se ipse miratnr. 

Nimirom idem omnes fallimnr neque est qnisquam, 

Quem non in aliqua re videre SnflFenum 

Possis: snns cuique attributus est error, 

Sed non videmus, manticae") qnod in tergo est. 
Causa si qnidem, cnm haec nna sit omnium, quae geruntar, 
qnalis faerit, talia eins effecta sint necesse est. Si honestis sus- 
ceptis rationibus, nt cnm virtutis studinm te tibi amicnm parat 
ätqne conciliat, nt dnos iUnd animos grato inter se vincnlo con- 
stringit, ad ea omnia, qnae honesta**) et praeclara esse videbnntnr, 
snbennda acribus qnasi stimnUs noctes diesqne ni^ebit nee nn- 
qnam vel ocio tnrpi sinet marcescere, et si qnae forte illecebrae®*) 
vocent ad deteriora, amor* hie velnt eqno cnrrenti frennm erit 
impetnsqne nepharios tardabit. Postremo, qnae") in his snb 
amoris corporei qnasi persona et nmbracnlo percnrrimns, fecimns, 
quo vobis rem omnem clariorem redderemus, quoniam,«*) si, quod 
iustius erat, retulissemus ad animnm, non tam facilem in animos 
vestros receptum habnisset. Nunc igitur prope ita confecta mentes 
erigatis, inbeo, quo in inssu animadvertite, quaeso, quäle sit 
eamm munus, quanta dignitas atque amplitudo. Quae preciosis- 
simam utilissimamque remm contemplationem obeunt solae,*9 
quae omnium, quaecxmque agenda sunt nobis,®*') duces ac principes 
utuntur corpore velut satellite et administro. Quod si corpus hoc, 
quod cemimus, in nobis amamus, quis esse in mentem amor debet? 
Quae tantopere illi virtutis omnis, nobilitatis et praestantiae®*) 
commendatione antec^t, ut ex hac ipsa quoque contentione gravem 
quandam iniuriam accipere videantur. Itaque, ut oculis nostris 
oculos in speculo conspicimus, sie ipso animnm animo conspicia- 
mus aequum est et admirabiles eins dotes atque omamenta 
exoscxQemur. Ipse est auimus, a quo etiam habemus, ut corpus 
amemus, si amare debemus. Qui si semel aliquo evolaverit, istud 
confestim exangue, putre, inutile, immobile, mortuum iacebit, quia 
exanime eins causa corporis ipsius ministerium a natura compara- 

•*) Taml CakLll, XXH 17 seq. **) mantice. *■) honeste et preclara. 
'*) illecebre. *•) que. *•) quomam] quam. ®^) sole. ••) nobis] notis. *•) pre- 
Btantiae. 



234 De aliquot anthologiae Latinae carminibnfl. 

tarn est. Eins causa probandum est. Non ergo magis animns 
ipse probandus, amandus, colendus est? Hnins ergo amorem, si 
natnram ducem sequimini, numquam deseretis, iino, nee sr veUtis, 
deserere poteritis. Inest enim vobis simul cnm*') vita eiusque vita 
fnndamentum est, eins scopus felix beataqne vita, ciun vita ex- 
tinguatnr necesse est. At quibns nna vita finita est, quasi nno 
curriculo emenso alius postea novusque in nova terra superest. 
His") quoque cum una eiusmodi vita amor innascetur, idest cum 
caelesti'*) et divina caelestis***) amor et divinus. Quem quidem hi, 
qui sibi quandam velut mortem in isto pingui vivendi ritu con- 
senuerunt,") ante mortem quodammodo gustaverunt; qui michi 
hoc nomine soli ante obitum felicitatem adepti solent videri,'*) 
cum mortales adbuc aliquam immortalium bonorum sunmiitatem 
hauserint, quam illi veterum mysteriorum") conditores bellis 
nominibus nectar et ambrosiam appellabant. 

Surgite tandem, iucundi blandique amatores, et in meos am- 
plexus*'*) .... satiate animum meum dulcissimis osculis et, qxds 
Sit masculus et virilis amor, agnoscite. Quem quibusdam olini 
involucris celantes*') prisci philosophi praeposteram***) de sua inte- 
gritate existimationem posteritati (f. b^) consecrarunt et pro cap- 
tata obscuris modis nobilitate et fama ex re profecto pulcherrima 
apertam infamiam, quamquam immeritam, invenerunt. Amate 
yos ipsi et vestrae*^ valetudinis, dignitatis, laudis curam, quan- 
tam potestis, maximam semper gerite. Explorate vos vestraque 
omnia, ut, si quid boni sit, id colatis et retineatis, instar pruden- 
tis patris familias,*®) si quid sordium, lolii, avenarum, radicitus 
ex agro iUo vestro expellatis, aut adveniens amator, velut censor, 
tribulos movebit, cum agrum male cultum aut aequum invenerit. 
Consulite crebro Socraticum speculum, quo vos tandem noscatis, 
qui praecipuus'') est ad admirabilem hunc amorem gradus, omate 
vos omni Venere et lepore, ne quid amator in cultu habituque 
vestro desideret. lam enim liquet omnibus pleno perspeetis et 
cognitis, quis modus esse debeat obscurioris sermonis. Ostendere 
non patitur amor hie, non sequitur sordes, qui semper nit^t totus 

••) cum] cui. •*) his] is. •') celesti. •H) celestis. ••) consenuerunt] an cen- 
suerunt? •*) videtis, m marg. videri. ••) misteriorum. ••») post amplexus duo- 
Tum vel trmn vocabuhrum spatium reUctum est ••) celantes] celites. ••») pre- 
posteram. *^) vestre. *^) patris fanülias] cf, ev, Matth, XIII, 27. *') precipatts. 



De aliquot anthologiae Latinae canninibas. 235 

splendetqne. SlBÜles idcirco sui esse flagitat, quibus sui singula- 
ris nominis honorem impertit/^^) Guius cum militiae nomina de- 
derimus et signa sequuti erimns/^') caveamus etiam atque etiam, 
ne transfogae aut desertores nnquam simus, quod sine snmmo^'*) 
perinrio et ignominia nostra facere non possimus. 

Haec sunt, o socii atque amici, quae Dens ille maximus 
michi in templi sui adytis"*) constituto et contemplationi suae 
diyinitatis immerso nuper inspiravit. Quae tantum coletis et ob- 
servabitis, quantum vos ipsi amabitis. lam valete! 



Finis ©i^-auT^a;. 



'-GamüLus lectori salutem, 
Tandem in portum, lector, pervenisti, si lectio tibi ina- 
moena"*) fuit, exoptatum; si iueunda, iniucundum. Equidem illud 
de me affirmabo, nichil micM in opusculo praeter brevitatem dis- 
plicuisse, quam si proposito eins metiaris, iusta est minimeque re- 
prehendenda, si studio animi eo tanquam pabulo laetissimi/**) 
permolesta utque famem Yehementem sedare satis non possit. De 
materia, quam tractat, hoc sentio, aliud accipi voluisse, quam 
figura verborum prae"*)se ferret. Tu id me melius iudicabis. 
XJnum restabat in ultimo huius libelli quasi pariete, quod etsi 
sententiae severitate et utilitate conunendari non debeat, tamen 
iUius vetustatis imagine potest placere, Duo erant epigrammata 
quasi emblemata quaedam de poeticis statuarum et animalium 
amoribus. Quae an eiusdem autoris süit, nescio. Quia tamen 
in eodem opere inveni, praetermittenda non putavi. Haec sunt: 

De amore aquilae in puerulum. 
Mitte,"') aquila, haue praedam, mitte, inquam, si sapis, inquam, 

Aut tibi per medium missile corpus agam. 
Non mittis? Sed non moveor stridoribus ullis. 

Quid gemis? At culpae est, ingemis, autor amor. 



^**) imperüt] /n margme haec kgunttir: U est aussi en marge sor ce mot*) 
impeitit *") eramufl. "•) sununa. "•) aditis. "*)inamena. "•)letifl8imL) "•)pre. 
"') Mitte] AnthoL Lot. ed. Riese, nr, 895 predam] hunc pnerum PtUitwrmu* 



236 ^^ aliquot .anthologiae Latinae canninibas. 

Miras amor, si credibilis/**) volucrisque hominisqne, 
Sed quantnm, oro, homini convenit et volucri? 

Etsi remigio alarxim rostroque snperba es, 
aqnila, ast omni est alite maior homo. 

Naturam accusa; quae**^ corpus pectore dispar, 
Aut"*) qtii dat dispar corpore pectus amor. 

De amore statnae Veneris. 
Praxitelis"') Venerem lapidosa per oscnla mxilti 

Stnpraraiit. Qtuh? Sub marmore viva fait. 
At"') mirum hos gelido e saxo prodisse calores. 

Mirare exustos lampade Solis agros. 



Ac primum quidem vides, carminis nr. 895 versus duos 
extremes: 

Quicquid formosTim est penetrat, trahit, arripit ad se — 
Nempe est de Veneris sanguine natus — Amor 

olim per se positos faisse neqne omnino ad illud carmen perti- 
nuisse, quamqnam ab eins argnmento non ita abhorrent, ut ex 
ipsa eoram Tersnnm natura id pro certo affirmari potuerit. Sed 
cum eo carmine de diversorum animantium amore agatur, versu 
extreme ipsam illam disparilitatem respiei magis erat consenta- 
neum. Accedit, quod carmen ista anthithesi, quae verbis: corpus 
pectore dispar et dispar corpore pectus continetur, aptissime clauditoi. 
Id quoque Patissonius male novavit, quod nr. 895 versu primo 
pro verbis hanc praedam scripsit: Jnmc puerum^ scilicet ut ipsius car- 
minis argumentum facilius dinosceretur. Quod facto opus esse 



*••) credibile est Riese. *••) quae] qua est Riese. "•) At Patissonius. At 
qui dat dispar corpore pectus? Amor Riese. ^") Praxitelis] Anthol Lat. ed. 
Riese nr. 894. "*) At] An Riese interrogatioms signo post calores posito. ae 
saxo prodiisse. 

Pone tractatutn kaec insuper hohes scripta: Si qnis amat animam snam 
perdet eam. Nemo camem suam odit. Ad. Ephes. 5'. Laus supra regna. h 
f6^ legitur: A. Mr. Patissos. 



De aliquot anthologiae Latinae fanninibus. 237 

ob id ratns est, quia carminis inscriptionem, qaalis in tractata 
legitnr, omisstmis erat. Porro sententiam corrupit v. 10 at scribendo 
pro aut; haec enim dicit poeta: ant naturam accusa, quae corpus 
pectore dispar dat aut amorem, qui dispar corpore pectos dat. 
Neque carm. nr. 896 v. 3 erat, quod quid scriberet vel üa v. 5. 
Deniqne carm. nr. 894 nolim v. 3 iUud at tangere neque video, 
cur V. 2 in voce gum haeras. 

lam tractatum de philautia ipsum inspiciamus. Ex epistula 
igitur praenodssa certiores fimus, eum a. 1530 a Patavino quodam, 
CamiUo nomine, Patayii inventum atque ab eodem ob argumenti 
lepiditatem felici iUi antiquitati adsignatum esse. Quae cum ne- 
gari onmino non possit, tum tot libro insunt indicia, quae mo- 
demam quam dicunt eins scripti originem prodant, ut, quin hu- 
manistamm, qui vocantur, aliquis, vir haud sane indoctus et mira 
quadam scribendi elegantia quam maxime sese commendans, eins 
Sit auctor putandus, non videatur serio dubitari posse. 

Atque ipse Camillus iste nescio quis de codicis, quem se in- 
venisse ait/^') aetate nihil significavit. Nam quod chartam avulsam 
faisse refert, inde eum librum non in membranis, sed in Charta 
scriptum faisse non efficitur. Id vero probabiliter, ni fallor, sta- 
tui potest, Gamillum, si in codicem membranaceum incidisset, 
magnam libri yetustatem nimiis,.ut erat illius aetatis mos, lau- 
dibus praedicatumm fuisse. Quod cum non fecerit, sed ex sola 
tractatus natura atque indole collegerit, eum felici illi antiquitati 
ascribendum esse, novellae originis istum codicem faisse perquam 
verisimile est. Accedit, quod rationes orthographicae, quales in 
hoc libello conspiciuntur, saeculi decimi quinti quam maxime 
propriae sunt."^) Sed non liber solum Gamilli ea, quam modo 
dixi, aetate, scriptus esse, sed etiam eins auctor eodem tempore 
vixisse putandus est. Primum enim exceptis paucis vitiis eius- 
modi, quae CamiUo describenti facile imputari possint, tractatus 



^^*) Gamillo cur fidem non habeamus ea narranti, quae tractatui praefixa 
atque subiuncta sunt, nullam causam video, qui, si ipse eum libellum finzis- 
set, haud dubie duo illa carmina, quae in tractatus fine seorsum posita sunt, 
ilio scriptiunculae loco, quo de summa amoris potentia agitur (p. 226 med.), 
inseruisset. 

^^*) E. g. aequaleis p. 229, vemanteis p. 230, frugifer«nteis in Lucretii 
loco p. 229. 



288 ^^ aliquot anthologiae Latinae cannmibus. 

ipse satis emendatus ad nos pervenit, nnllis istds magnis yariis- 
qne antiquae traditionis naevis inquinatas. Deinde novellam ori- 
ginem haec aperte produnt, ut de nniverso tractatns habitu ar- 
gxunentoqne singulari ipsi htunanistanun tempori accommodato 
taceam. Respicit enim auctor Matthaei eyangelü cap. XIII v. 27 p. 
234, quo loco de pradenti patre familias agitar, qui agroin suum 
lolio, ayenis, ceteris sordibns pnrget; p. 225 Moses ludaens sa- 
pientiae altissimae dissimulator dieitur. Praeterea mnltis locis 
seriptor de diis ita loquitur, nt non plures, sed nnxmi significet, 

nt p. 221: nam gut ante erat conditor ; p. 230: agnoscere enm debe- 
mu8^ osoen^unum autorem eorum^ quae posMemuSy otrantum; p. 230: deus 

sevit tili et ipse mettt, Nec minus Christiantim sapit, quod p. 221 
Conditorem fingit munduin facientem amore sni indtLetum enmqofi 
amantem, velut foetum et opus suum, vel qnod p. 228 de ho- 
minnin condicione loqnens miserrimiiin htunanae tragoediae spec- 
tacultiin dicit. Itaque eodem referendum erit, qnod p. 234 
novam post mortem in nova terra vitam hominibns snperesse 
contendit. Id qnoqne valde dnbito, nnm illa verba p. 226: 

si omnes veteres rwvosque scriptores excutiamuB ad tempora medio aCTO 

priora spectare dici possint. Qnamquam id minns nrgeo, qnod, 
qni landantnr anctores Graeei et Latini, fere nbiqne veteres di- 
cnntnr. Maiores momenti est, qnod p. 233 Catnllnm landat, 
cnins carmina, postqnam medio aevo deütnemnt, primis demnm 
saecnli decimi qnarti annis mrsns in hominnm ora venemnt. 
Nee non Lncretii loci dno p. 229 allati snspitionem mo- 
vent. Itaqne qnod levis Capitolini, Veneris, Amoris tamqnam 
eins pneri, omninm deomm et deamm, Caelitnm, Snperommvo- 
cabnlis anctor ntitnr, ad notissimnm hnmanistamm morem refe- 
rendum est, quo antiqnis rationibus et verbis res novas significare 
solebant. Hinc syncretismns ille explicandns, quo seriptor, post- 
qnam p. 230 de Snperomm liberalitate egit, statim nnnm om- 
ninm bonorum anetorem nos agnoscere inbet. 

Sed habnit sane seriptor novellns band vulgarem antiquitatis 
notrtiam; legit Homemm, Platonem, philosophos Graecos, Plautum, 
Terentium, Lucretium, Catnllnm, Vergilinm, alios, quos scite ita 
fere landat, nt nomina reticeat, ipsos per ambages significet. 
In primis Plauti et Terentii comoedias diligenter versavit, de 
quibus verissime ita indicavit p. 231. hta sunt, ut nosHs, ex co- 



De aliqaot anthologiae Latinae carminibus. 239 

moedia dfprompta, tudice verüatis, »peculo et magme ifitae conmiums* Sui Y6ro 

temporis vel adeo sutim ipsius morem procnl dubio expressit his 

p. 280: PMXHt Seite ^ scrÜnt eleganter seu uemm seu Hberiorem tnalia ora- 
tionem^ laudatur in hoc oHisquej saepe drcumfiuae multitudiniSf temper eiiUy 
ad quem scribit^ quem vuü, cansentum exprimit. Qnibus verbis huuianista* 

mm studia optime depingi nemo non yidet 

Neqne vero inde, quod tractatus ipse qninto decimo fere 
saecnlo non sine aliqua veritatis specie attribuitnr, cannina quo- 
que, quae in eo leguntur, eiusdem aetatis esse statim efficitur, 
quia haec quasi orationis suae omamenta atque lecythia ex aliis 
atque adeo antiquis fontibus auctor repetivisse possit. Quamquam 
ea res suspitione non caret. Atque revera extitit, qui, cum 
ceteri viri docti fere omnes de eorum fide dubitarent,"*) unius 
certe caiminis nr. 896 antiquitatem acerrime defenderet, Goett- 
lingius (cnius praeclaram memoriam suavissime nuper resuscita- 
vit G. Lothholzius) programmate academico lenensi anno huius 
saeculi LXIII scripto. Qua scriptiuncul^ Goettlingius inscriptum 
ei camrini Callimachi nomen ita amplexus est, ut revera eins 
argumenti epigramma a Callimacho profectum esse contenderet, 
quid de versionis Latinae aetate statueret plane securus, nisi 
quod prolata Catulli, Q. Catuli, Ovidii, qui et ipsi cannina CaUi- 
machi Laune interpretati essent, nomina hanc quoque eum partem 
antiquitati tribuisse ostendunt. Atque praecipuam suae de an- 
tiqua carminis origine opinionis fundamentum esse voluit tabulam 
pictam Pompeiis repertam, quam ex Aem. Braunii libro: Vor- 
schule zur Kunstmythologie p. 10 tab. XV expressam ipse suae 
commentationi adiciendam curavit. Hanc enim tabulam, in qua 
luppiter conspicitur in nubibus stratus, laeva sceptrum, falmen 
dextra tenens atque Amor supra dextmm eins umenim emei^ens 
et oculis in lovem conversis digito deorsum directo nescio quid 
Uli monstrans, • eins ipsius, quam Callimachus ob oculos habuerit, 
imaginis imitationem esse vult, cum satis constet egregia artificia 
propter ipsam eorum significationem singularem formaeque elegan- 
tiam ab aliis artificibus repetita fuisse, paucis tamen quibusdam 
rebus pro rei natura vel mutatis vel additis. Quod cum negari 
sane in universuin nequeat, tamen tum demum de imitatione 

"») Cf. Riese anthol. Lat. vol. IT praef. p. XXXIH: „894 seqq. recentia 
esse fere affiimaverinl.^' 



240 ^^ aliquot anthologiae Latinae canninibas. 

cogitari posse patet, si, quae cui imagini quam maxime propria 
sunt, eadem referantur. In hac yero, de qua agitur, tabula 
Pompeiana nil omnino conspicitur eorum, quae eius carminis 
auctor descripsit, non luppiter aversus, ne hebetes mortalium 
animos praestringat, non Amor quasi uno ex corpore e lovis 
latere emicans, non alae eius complicitae, non tela et adeo obtusa 
vel in Amorem ipsum conversa. Nam quod Goettlingius p. 7 in 
tabula Pompeiana Amorem ait conspici praecordia levis digito 
indice monstrantem, id quidem recte statuit atque etiam Benn- 
dorfio probavit mus. Rhen. XIX p. 444 contra Braunium, qui 
haec: „Schon hält er den dreifach gespitzten Donnerkeil zum 
Dreinschlagen bereit, als ihm der Liebesgott naht und auf eine 
der schönen Menschentöchter hinweist, welche seiner Zuneigung 
besonders werth seien." Sed diserte carminis auctor Amorem 
sagittas in se convertere dixit, non in lovem, ut iusta interpre- 
tatione onmino careat ista Goettlingii explicatio, quam p. 5 pro- 
posuit: „ipsum autem Amorem öagittam sine ferri acumine in se 
finxit convertentem , i. e. in lovem, qui idem est cum Amore; 
nam, ut exegeta ait, sui ille amor est." Nam sui amor non nisi 
in se ipsum (v. 5 at cur /» se cmvertit telaf)^ i. e. Amorem, tela 
convertens fingi poterat. Inuno tabula Pompeiana nil nisi hoc 
demonstratur, omnia vincere Amorem ipsumque Deum atque 
hominum patrem ab illo vinci, quod ut declararet, pictor lovem 
curis sollicitatum et Amorem lovi per iocum harum curarum 
causam digito in eius pectus converso indicantem fecit, ut recte 
interpretatus est Benndorfius 1. 1. 

lam ipsa carminis nr. 896 verba inspicienti suspitionem movet 
Dei notio, quae primo versu infertur. Nam illa voce non deum 
nescio quem (vernacule: „es ist die Gestalt eines Gottes"), sed 
Deum rerum creatorem significari, inde colligitur, quod verbis 
sequentibus de huius dei nomine vel vi non ampüus quaeritur, 
cum alterius figurae vis v. 4 proprio Amoris nomine definiatur. 
Sciscitanti vero primo statim versu rite et dilucide respondendum 
erat. At Dei sub nomine lovem latitare, quarto versu docemur. 
Quod ipsum, quia non, ut par erat, iam carminis initio legitur, 
non de love paganorum more, sed de Deo Christianae fidei cogi- 
tasse epigrammatis auctorem, cum id conderet, lovis vero nomen, 
ut antiquorum dicendi genus exprimeret, Deo substituisse credi- 



De aliquot aathologiae Latinae canninibos. , 241 

derim. Porro de ipso carminis argtunento ab antiquortun sen- 
tiendi ratione alieno haec mihi Carolns Diltheius Turicensis 
litteris hxunaiiissime datis verissime scripsit: „Für das sonder- 
bare Motiv des Gedichtes, „Gottes^ Liebe zu sich selbst, allego- 
risch dargestellt mit allerlei spitzfindiger Charakteristik, wüsste 
ich innerhalb der gesammten antiken Gedankenwelt einschliesslich 
des Neuplatonismns keinen Banm.^ Idem recte animadvertit, v. 
4 verbis: „si Amor est, cnr videt?" caecitatem Amoris quasi 
propriam esse dici, cum antiqui eum non nisi raro et adeo poetica 
ntentes figura oculorum lumine carere dixissent, ut Theoer. X, 
19,20. Eadem Benndorfius mus. Rhen. XIX p. 447 exposuit, 
qui addit, e contra renascentimn litterarum tempore caeci Amoris 
effigiem passim inveniri arte expressam. Praeterea inauditae 
syllabamm elisiones Benndorfio suspitionem moverunt. Haec 
omnia cömprobantur insuper mystica illa ratione, qua tractatus 
scriptor eins carminis mentionem fecit, quod in levis Capitolini 
templo ad aram magnam litteris aureis scriptum se legisse con- 
tendit. Hoc quid sibi velit, ex iis, quae supra de scriptoris aetate 
disputata sunt, cognosci potest. Qua in re id sane laudandum 
est, quod Callimachi nomen non praefracte, sed dubitanter am- 

plexus est: in qua epigramma est, quod CcUUmachi ferunt, Guius nomen 

cum ponebat, certe de clarissimo poeta Alexandrino cogitabat, id 
quod et ex illa voce fenmt et rex universo eins tractatus habitu 
efficitur, neque de novello vel adeo sui temporis poeta, cui more 
academico Callimachi nomen inditum foret. Hoc qui praeeunte 
Blomfieldo nuper coniecit Mauritius Schmidtius in 0. Schneiden 
Callimacheorum censura annal. Fleckeisen, tom. CHI (a. 1871) 
p. 196 inserta, ingeniöse sane et, ut txmc res erant, satis proba- 
biliter suspicatus erat. Versionem Graecam idem 1. 1. p. 179 lusit. 

Itaque Callimachi nomen huic carmini inscriptum non maio- 
rem fidem habet, quam Epicharmion illud p. 232 vel elegans 
istud et eruditum sive Phocylidis sive Musaei poema, quod 
£pu)Tovixia<; nomine insignitum apud Graecos extare noster ariolatus 
est p. 226. 

De reliquis carminibus nr. 894 et 895 brevis disputatio est. 
Quamquam enim eorum argumenta ipsa ab antiquitate minime 
abhorrent, immo ex ipsis antiquis historiis petita sunt (nam nr. 
595 Ganymedis raptus describi videtur) atque forma quoque et 

Hagen, Zur Geschiclite der Philologie. 16 



242 • ^^ aliquot anthologiae Latinae carminibns. 

sententiamm nexus elegantiam quandam haud ynlgarem prae se 
fert, tarnen qnae de eomm inventione Gamillus prodidit, satis 
probabiliter evincnnt, Üaec qtLoque ab eodem, qni «pdautiac libellimi 
conscripsit, vel ab eins aequali composita esse. 

Itaque, etsi ex antiquaram litteranun orbe tria haec, de 
qnibns diximus, carmina eximenda esse vidimus, id sane lucrati 
STunus, nt tenebras istas, qnibns ad hoc temporis eomm origo 
involnta latebat, inyento codice Bemensi disiceremns et renascen- 
tinm litteramm historiam novo neqne inincnndo hnmanistae nescio 
enins opnscnlo locnpletaremns. 



DE ORIBASn VERSIONE LATINA BERNENSI 

COMMENTATIO. 



16' 



Uribasii Pei^ameni medici, imperatoris Julian! familiaris, 
qni quarto p.. Chr. n. saecxüo flomit, Synopsis medica libronun 
IX ex magno einsdem librorum LXXII opere excerpta a. 1553 
Venetiis prodiit iina cnm aliis Oribasii operibns ex codice Graeco 
Nicolai Sammichelii Novocomensis per Joannem Baptistam Rasa- 
rium Latine versa. Jam magni illius operis partes aliquot cnm 
Graece editae essent alia alio tempore, praeter synopsin cetera 
omnia, quae extant, Oribasii opera Graece exbibnerunt Bnssema- 
kenis et Ch. Darembergins quattnor tomis inde ab anno 1851 
Parisiis publici iuris factis, synopsin alii volumini, quod undecim 
abhinc annis desideratur, reservarunt/) Atque de synopseos codi- 
cibus tarn Graecis quam Latinis Darembergins tom. I p. XXXV 
disseruit, ipse Wendelino Foerstero meo intercedente per St. 
Kappium Vindobonensem libri Graeci Vindobonensis quandam 
notitiam habui. Sed quia textnm quem vocant Graecum editio 
Parisina aliquando exhibitura est, hac scribendi data occasione 
vermnis Latinae fragmenta, quae in bibliotheca Bemensi servantur, 
venerandae vetustatis quippa sexto p. Chr, saeculo scripta ut 
per se sola tractarem, contentus fui ita, ut, schedis illis anti- 
quissimis fideliter ad codicem expressis magis in eins, qui Latine 
vertit, sermonem multis numeris notabilem, quam in ipsa auctoris 
Graeci verba atque sententias inquirerem. ') 

^) Sero comperi, illud volomen quintum, quo Synopsis continetar, iam 
editom esse a. 1873. 

*) Alter Oribasii synopseos versionis Latinae codex et ipse litteris on- 
cialibas, sed Delislio Parisino iadice, id qnod et exemplar mihi transmissum 
testatur, saeculo YII scriptus integer habetur in bibliotheca Parisina no 
10,233 insignituBy de quo haec ad me Garolus Thurotus: ,,Le manuscrit 
d'Oribase est maintenant sous le num^ro 10,233 a la bibliotb^ue nationale. 
H est de grand fonnat et il a appartenu autrefois a la cath6drale de Ghartres. 
n est en tr^s-belle onciale, comme vous pouvez le voir par le calque grossier 



246 ^^ Oribasii veisione Latma Bemenfii. 

Ceterum et res ipsas ab Oribasio prolatas quin lectione 
dignas sint habituri scientiae medicae periti utpote quae ad 
historiam certe medicinae non nihil pertineant, nnllus dnbito.*) 

Schedae igitur Bemenses codicis miscell. F. 219 nna cum 
ceteris bibliothecae Bongarsianae libris Gravisseto auctof e Bernam 
delatae XVIII folüs constant, quorum f. XVI, XVH, XVm ad 
libri qnarti finem, f. I-XV ad librmn sextum pertinent. In f. 8 ^ 
quod est xdtimnm quatemionis integri, qui f. I-VIII efficitur, eadem, 
qua codex exaratas est, mann primaria saec. VI scriptum legitnr 
qnatemionis XXII signnm, nnde evincitnr, ante f. I quatemiones 
XXI vel folia CLXVin olim lecta fnisse. Atqne idem fere certis 
nnmeris probatur, qni aliquot foliis mann saec. XIV superscripti 
sunt: nam in f. 16» legitnr numerus CXLV, in f. 17* CXLVI, 
in f. 18»CXLVn, in f. l»CLXIin, in f. 2»CLXV, in f. 7* CLXX, 
in f. 12» CLXXV. Hinc statim vides, inter f. 18 et f. 1 periisse 
folia XVI, quibus über quintus et libri sexti capitulationis pars 
prior continebantur. Fuit igitur f. 18 ultimum quatemionis XIX, 
quo explicatur, cur, postquam libri IV verba extrema f. 18^ non 
nisi lineas sex priores occupamnt, ceterae eins paginae partes 
a codicis scriptore vacuae relictae sint. Nam quae una cum novi 
libri capitulatione illis pra\e subscripta sunt (cf. adnot. ad p. 
255), quasi non quartus, sed quintus liber illo loco finitus esset, 
saec. IX librarii inscitiae debentur. Quod vero f. 1 non numerus 



que je voos envoie ci-joint. II comprend 263 fo«^ le 263<» ^crit seuLement sui 
le recto. Au 1«' f» le titre en rouge est un peu efface; il occupe deux lignes,; 
puls vient la table des chapitres du 1«' livre. £n t§te du second foüo ud 
titre en rouge, ^galement de deux lignes ä moiti6 effac^: je distingue LIßER, 
puls les liniaments de 5 ou 6 lettres, ensuite ORIBASII PERGAMENU et 

a la Ugne suivante AD FILIUM S ; a la Ugne smvante EX lUSSIONE 

DIÜI lüLlANI DiPERATORIS COLLECTI SÜMÜS PROBATISSIMI ME- 

DICI SEPTÜAGINTA ET MEDICINALIBUS RESIDENTES. L'ouvrage 

se termine au folio 263 par CONFICIS ET ÜTERIS, et on lit au-deseous 
de la ügne: FINIT LIBER ORIBASI lATROSOFISTAE FELICITER Vmi. 
DEO GRATIAS.'' Addit, sequi in eodem codice alios de medicina traotatus 
usque ad f. 280. 

') Oiibasiams ob argumenti similitudinem addidi brevem coid. BeiH' 
611 saec. fere yin(de quo vide catalogum codd. Bemn. nuper a me editam 
p. 479 seq.) tractatum de febribus, cui Oaleni nomen praefixum est, et ipsum 
sermone vulgari scriptum. Ex quo quae enotavi, ne codicum diversis tem- 
poribus scriptorum locutionis confunderentur, uncinis circumscripsi. 



De Oribasii yarsione Latlna BernensL 247 

OLXIX, qui subductis qnatemionum rationibos debebat, sed nr. 
OLXnil inscriptus est, aut non omnes quatemiones octonormn 
folionun faisse statuamus oportet, id quod pro scripturae cura 
atque yennstate minus probayerim, aat iam saec. XIV folia quin- 
quo (atque probabiliter illa, quae primo loco posita fuerant) fati 
iniquitate hausta faisse. Totum yero codicem tum, cum etiam 
Integer erat, ab inito certe Oribasii tantummodo synopsin am- 
plexum esse, instituta Basarii yersionis comparatione patet. 

Codex ipse membranaceus formae maximae quartae saec. 
VI scriptus est litteris uncialibus mirandae pulchritudinis, singu- 
lorum capitum inscriptiones colore rubre litteris quas yocant 
lapidariis exaratae. Atque tanta librarius in scribendo diligentia 
usus est, ut tricenis binis unam quamque paginam lineis expleret. 
Ipsanun linearum initia cum essent accuratissime ad normam 
ducta, fines earum paulo neglegentius habiti sunt; neque enim 
solum variant aliquantulum singularum linearum longitudines, 
yerum in extremis quibusque vocabulis interdum abbreyiationes 
litterarum, quas ligaturas dicunt scientiae palaeographicae periti, 
admissae sunt. Itaque U et S inter se coniunctae leguntur, ut 
f. l^ 3^; U et R, ut f. 3^ U et M, ut f. 5»; A et E, ut f. 18% 
N et T, ut f. 10», 11»; ü, N et C, ut f. 7^ (tunc); U, N et T, 
ut f. 18* (sunt): praeterea haud raro in eins modi locorum voca- 
bulis extremis ea litterae S forma conspicitur, quae in minusculo 
quod dicitur alphabeto postea demum inyaluit, qua de re vide, 
quae W^attenbachius enchirid. palaeogr. p. 14 docuit. Eodem 

redit, quod bis in linearum locis extremis aqa scriptum est f. 
6» et f. 16*. Denique pro M finali (semel pro N syllabam finiente) 
liaec figura -^ posita est aliquotiens: f. 3^ habunda -^ | tius, ante 
~, (etiam f. 11^) f. 5*potridine -f-, f. 6^ acridine -^-,f.8^num- 
qua -i-, quäle nuUibi adhuc notatum inveni. *) In mediis vero 
lineis has solas scriptor abbreyiationes admisit: SPS. ut f. 5» (e 
scriptis sacris, cf. Wattenbach. 1. 1. p. 20), SSI f. 9*, fort. = se- 
sami, IT, ut f. 15^ 16», B. = bus, ut sorbitionib. f. 16% dieb. 
f. 8»; Q, = que, ut neq. f. 8b, utrisq. f. 3^. Cetera omnia plenis 
litteris scripta sunt neglectis vocabulorum intervallis atque distinc- 



*) Conferri potest Signum: pro N aliiaque litteris positum, ut PARE:S, 
de quo yide Schnchaxdt, de linguae Tolguis yocalisnio I, 2S. 



248 ^ Oribasii versioiie Latina Bernensi. 

tionibxis, nisi qnod in sententiaram finibns ptuicta extremarom 
litteramm medietati apposita Beqnentiumqne vocabnlonun litterae 
initiales maiore fere dnctu exaratae sunt. Atqne in tantmn ve- 
nnstati studuit librarins, nt, si qna prave scripserat, spongia 
deletis recta snperponere, quam lineis pnnctisve indncere maluerit, 
cf. f. 5* L 3 ab imo. Ac ne nova pagina a vocabnli fnistala 
inciperet, cum non integra clandebatur voce linea ima, ea, qnae 
deerant, in eadem pagina subinferebat, nt f. 1^, f. 2% f. 7^, f. 8b, 
f. 9*, f. 10», f. 13*, quod nno solnm loco neglexit f. 12*. Jam 
E litterae caudatae = AE a typotheta meo cursiva E litterae forma 
significatae exempla plnrima adsnnt, quam recte Wattenbachinm 
1. 1. p. 5 ad litteramm A et E ligaturam rettulisse insigni nostri 
quoqne codicis exemplo probatnr f. 18* 1. 6 ab imo, ubi eadem 
forma deprehenditur, quam Wattenbaehins 1. 1. ex Ciceronis de 
repnblica codice nnciali expressit. 

Versionem ipsam*») non mnlto ante librum scriptum conditam 
esse (vel saec. V vel sexti initio) eo probatnr, qnod panca om- 
nino vitia neqne ea ita gravia a librario commissa deprehenduntur, 
nt p. 253,28 abnibns = ab omnibns, p. 254,4 aqnae qnae, p. 254,17 
matri = mari, alia id genns sane leviora. Nam mnlta illa insolenter 
dicta, qnibns ab recepta apnd grammaticos scribendi et pronnn- 
tiandi ratione hie liber quam maxime abhorret, non librarii snnt, 
sed interpretis. Est enim haec interpretatio sermone scripta non 
nitido illo atqne polito remm gestamm scriptoribns, cansarum 
defensoribus, deniqne litteramm liberalinm stndiosis probate, sed 
sordido et incompto isto vnlgari, quo cnm priscae simplicitatis 
msticos, remotos ab nrbanitate provinciales, dnros milites, aliam 
indocti popelli tnrbam esse nsos, tnm antiqnissimas scripturae 
sacrae interpretationes, qnas nno omnes Italae nomine comprehen- 
dere consnevemnt hnins aevi homines, nee non alia scriptonun 
ecclesiasticomm opera atqne ipsam ex parte Vnlgatam ab Hiero- 
nymo constitntam, inscriptiones praeterea mnltas et sacras et 



^) Inter versionem nostram et verba Graeca quae intercedat ratio, post 
editumdemum textjun Graecum perspid posse nemo non videt [De ea re cf. qaae 
nimc in hxdns editionis fine addidi.] Qoare id monuisse satis habeo, band raro 
interpretem daplicem in modom verba Graeca vertisse videri, qnod altera 
versione ondnis inclnsa significavi VI, 6; poteram et addere p. 256,10 (signft 
esse bona existimanda), VI, 26 (cadentem eins virtutem), p. 254,18 (in aere). 



De Oribafiii versione Latina Bernensi. 249 

profanas, denique singnlamm scientianini, ut inris prndentiae, 
medicinae, grammaticae, arcMtecturae, rei msticae, coquinariae, 
gromaticae encMridia composita esse compertnm est. Accedit, 
qnod idem sermo et antiquissiinonun fere anctonmi Latmomm 
fait et pro ipso Eomanicamm qnas vocant lingnamm fönte est 
habendus. In quo perscrutando , postquam, indignnm sane, diu 
ea provincia a viris doctis neglecta fait, praeclare nnper meruit 
Hugo Schuchardtias scriptis de Vulgaris linguae Latinae vocalismo 
tribns Yoluminibns a. 1866-1868. Multtun in eadem lingnae 
vulgaris parte illustranda Corssmus quoqne profecit de sermonis 
Latini pronxmtiatione libro itenun edito a. 1868-1870. Deinde 
Hermannus Roemchm diaconus Lobenstenensis in scripturae sacrae 
interpretationnm veterum Latinitatem accuratissime inquisivit prae- 
claro illo summae diligentiae opere, cni titulns est; Itala und 
Vulgata, a. 1876 iterum edito. Deniqne bis ipsis, quibus* haec 
scribo, diebus VdUntinus Roseus Plinü Secnndi et Gargüii Martialis 
medicinas ita tractavit, nt locutionis indicibus uberrimis subiectis 
huic qnoque de vnlgari sermone quaestioni optime consnleret. Jam 
qnia Oribasii versio Latina Bernensis ea re quam plurimnm a 
ceteris, qnae modo dixi, scriptis differt, qnod non passim eertae 
sermonis vxdgaris locntiones per eam sparsae legnntur, sed tota 
isto colore tincta est, si, qnae hnc facerent, collegissem atqne sab 
uno omnia conspectn proposnissem, band abs re fore ratns ad 
quaestionem illam promovendam de dieendi proprietate in Ms 
fragmentis obvia ita qnaesivi, nt ascriptis Schnchardtii (S), Roen- 
schii (ß), Rosei (Ros.) locis similibus primo, qnae ad ortho- 
graphiam spectarent, proponerem, deinde ea tractarem, qnae ad 
granunaticam et formalem et syntacticam pertinerent, ultimo de- 
niqne loco Graecas locntiones Latinis admixtas una cum rariomm 
verbomm Latinomm copia percurrerem. 



250 De Oribasii versione Latina Bemensi. 

Oribasii synopseos libri IV^ cap. 33 — 42. 

(F 15») de supra dictis est hnmidior. Ex aqua 

antem sola coctus plus est hnmidior. Maxime enim in coctione 
ciborum fit diflferentia de his, quae*) supermittuntur eis. Virtutes 
seminum et olerum, quae desiccare possunt, aliae plus et aliae 
5 minus. 

XXXIIII. QVAE VMECTANT. Ptysanas, cocurbitas eüxas, 
melones, melopepones, cucumeres, nuces uirides, coccymela,*) sy- 
comora, sycamina, si non corrumpantur, humectant. Infrigdant 
autem, sed non omnes, nisi frigida accipiantur. Lactuca humec- 

10 tat, intuba minus. Porcacla, malua, bletus, atriplex aquosiora 
olerji sunt. Humidi igitur sunt non minus et aliorum aruorum 
finctus et maxime, qui non reponuntur. Humectant etiam et 
lactucae^) et papaberis semen et faua biridis et cicer uiridis. Aqua 
humectat et infrigdat, calefacta autem humectat et ealefacit. 

15 XXXV. DE COCTIONIBVS SVCORVM. Ptysanae conpetenter 
sunt conficiendae. Nam quamdiu nimis frequenter fuerint inflatae, 
cum coquuntur, focum maiorem debent habere. Postea autem 
ad lenem focum est coquenda, donec'sucos faciat spissos. Ad- 
miscendum est autem ei in illo tempore,') dum inflatur, acitus 

20 et quando bene coxerit, addi oportet salem tritam non multum. 
Ante bero pro sapore si in initio mox oleus mittatur, in coctione 
nihil nocit. Sed et si porrus modice mittatur et anetus, et hoc 
ipsut mox in initio. Lenticla autem sie cum') ptysenas uene co- 
quatur, ita ut amplius ptysanas mittantur et condiantur satureia 

25 et puleiu et cum coctae fuerint, edantur. Est etiam eibus de 
cucurbitis cum sardenis uel (f. 15*^) incatara in patella confectus: 
suabis autem est cibus. Qui autem infirmiores sunt ad continen- 
dum et non possunt suscipere pinguiorem aquam, facis de pane 
infuso optimo et coquis et cum se spissauerit et facta fuerit sor- 

30 bitio, multam'») uirtutem amittit. Conficitur autem sie: panis quam 
calidissimus frangitur et infunditur ed tritus cjim aqua diligenter 
coquitur cum aqua et facta soruitione datur. Item. Febrientibus 



/ Cod. Bemensü F 219 saec. VI fol iS-^lS. 

•) qxie. •) coccy. mela. ') lactuce. ®) tepore. •) si cam. •») matam. 



De Oribasii versione Latma BernensL 251 

oportet hordenm non in pila tundere, sed grana ipsa oppressas 
extendere in latitudine et coquere in aqua. Prius enim tepida 
mittere et eflFundere et iterum aliam superfandere aqnam. Co- 
qnitnr utique bene ita, ut una emina hordei in dece eminas aqnae^*) 
coqnatur. Coquitur uero, quamdiu hordeus crepit, deinde depo- 5 
nitur et colatnr et dabis bibere sie, si cholericus humor domina- 
tor; quodsi non est cholericus humor, addis potioni mel et sie 
dauis. Hoc et uentrem secundum reddit et urinam prouocat et 
nutrit bene. Datur autem et alfita de hordeo fricta et maccinata 
ita ut infusa coquatur. Haec enim uentrem constringit. Item. 10 
Panem siccum aut recentem infusum in aqua teris uene et colas 
ad lintenm. Admiscis ei, ut album non uideatur ex pane, oua 
cum cucumeris semen frixi aut amigdala aut nucli piniu, singulas 
aut uinas species uel totas, cui addis modicum anissum aut semen 
feniculi. Pebrientibus in mulsa dabis, sine febribus uinum super- 15 
ftindis. 

SVCVS DE MILLEO. Millei farina torres") ad ignem' et 
ex eo factum sucum dabis eis bibere, quibus uenter ex aegritu- 
dine cholerum (f. 16») eflfusionem lauorant uel quibus suptiles aut 
multus secessus est. Oportet autem aquas luere farinam, uel sie: 20 
tostario trita oxybafo uno in aquae") oxybafa dece colas per lin- 
teum spissum, superfundis uinum austerum modice et sie coquis 
et sie das soruere. Oportit autem addere noces cum membrana 
sua, quae") intrinsicus habent, in coctione suci. Item. Auena di- 
gestibilior est omnibus liguminibus et sorbitio^^) ex ea hutilissima 25 
est. Coquitur quemadmodum de hordeo, auenae emina. una et 
aquae") eminas X. 

XXXVL QVAJE SVNT QVAE PRO OLEO MITTENDA 
SVNT IN SORBITIONIBVS AEGROTIS. Mittendum est in sor- 
bitionibus pro oleo praeter'*) in lenticla cucumeris semen crudum 30 
et tostum ad ignem et tritum et culatum miscis in ptysanas et 
ceteris sorbitionibus aut nuclu aut noces aut aoallanas aut amig- 
dalas. Quibus autem uenter fluens molestantur, mittis papaberis 
albi simen lebiter frixum ita, ut robrus fiat. Mitti autem opor- 
tit ad bentris fluxum et castaneas cum mediana'^) sua cortice et 35 
magnifice iubat. 

") aquc. **) torrens. ") aque. *•) que. ") sorbio. ") aquc] /Vo et /or- 
iasse ad kgendum. *•) preter. ") medana. 



252 B® Oribasii TerBione Latina Bemensi. 

XXXVn. COCTIO CIBORVM. Coqnis semtda cum aqua, 
cni addis olenin modice et anetnm, sed ante lanas semxQam. Item. 
Panem frigidum infondis in aqua") calida et frequenter mutas. 
Infnndis autem de pane partem interiorem. Mensura autem. La- 

5 batio panis non propter suauitate sola fit, ut aqua totiens mnte- 
tur, sed ut facilius ebentetur aut digerat uel, quod infermentattun 
in se habet, amittat. Item. Ptysanas uero mittis unam partem 
et panis partes quindecim sicci et triti et sie coquis, donec nimis 
efficiatur suptilis (f. 16^) et tritus. Coquis autem in aqua munda 

10 quam plurima, ut se coUigat, mittis et modicum sale. Fit etiam 
et ex malbis soruitio. Folia maluae tenera eocta sine uino teris 
in mortario et iterum coquis in aqua et salem et oleum et oua 
mittis, coquis in aqua et incessanter agitas. Non enim conspis- 
satur, si agitetur neque glutinatur. Melius enim fit, si in posca 

15 coquatur. Sic enim cocta magis humida manit. 

XXXVIII. DE MVLSA. Mulsas non satis cholericis buti- 

» 

lissima est. Cholera enim ex ea amplius augmentantur. Expe- 
dit igitur eis aquosa mulsa bibere, qui tali sunt natura. Sed et 
illis aquatissima danda est, quibus infirma uiscera sunt, id est 

20 epar aut spien. Conficitur autem mulsa hoc modo: octaua enim 
pars mellis aquae miscenda est et sie ad lento igni est coquenda, 
cui spumam, quam facit, semper est auferenda et mox ab igne 
cessari, dum fuerit dispumatus. 

XXXVIin. DE POTIONIBVS QVAE INFIKMIS EXPEDIVNT. 

25 Febrientibus quidem hutilis est mulsa aut oxymellis uel aqua, 
quae absque aliqua mordicatione conficitur. Si uentris turuatio 
in febribus fuerit uel uomica, stipticas, sin minus constrictio, dul- 
ces. Infondis ergo extatis tempore dulces mela incisa suptiliter, 
infnndis in aqua, donec coloretur aut mala cydonia matnra incisa 

30 similiter. Dauis autem cholera uomentibus, quae ex malis cyto- 
neis fit aqua. Ad uentris uero solutionem ex peris conficis aquam. 
Nam et stiptica et dulcis est. Myrtae igitur molles folia infun- 
duntur in uino dulci et efficitur uinus absque mordicatione et 
lenis est potio. Infunduntur etiam et sementes uuae. flaec autem 

35 coctio hutilis est nuUam habens in se acridinem (f. 17*) neque in 
gustu acidonica potio efficitur. 



") aqa. 



•De Oribasii venione Latina Bernensi. 253 

XL. DE LACTIBVS RVFVS AVCTOR. Qui lactem potaturua 
est, ab Omnibus ciois est abstinendms, donec digerat et uentris 
plenittidinem deponat. ütilis etiam est, si mane bibatur, mox 
mulgitur, ita ut a cibo, qui biberit, abstineatur et nimio remoba- 
tor laböre. Nam si lauoraberint, necesse est, ut aciscat, sed quies- 5 
cendum et deambulandum leniter et bigilandum est et interdum 
qaieseendum. Sic enim fadens, cum prima potio fuerit egesta per 
uentre, aliam bibat. In primis ergo cum purgauerit bene, nihU 
minus facit et sequens. lila uero, que remanserint in uentre, 
per uenas ministrata nutriunt et iam secessos non faciunt. Gho- 10 
lerica uero reuma uel ea, quae") ex resolutionem corporis per 
uentre fluunt, idest quod Greci sintixin appellant, coquenda est 
lactes. Obseruandum etiam est, ne ustuletur. Oportit ergo leniter 
coqui ad ignem et agitare sine intermissionem et spuma, quae*^ 
se supra recolligit, cum pinna tollere. Mouenda est autem cum 15 
ferola nitida et in ipsa bullitione labia uasi spongea est detergenda. 
Saepius enim ex ipso bromo, qui in ora uasi colligitur, tota ex 
eo lactis corrumpitur et cäseum efficitur, ut dictum est. Ergo 
tamdiu bulliat, ut lactis ipsa pinguior aequaliter et dulcior a cru- 
ditate fiat. 20 

XLI. QVIA LACTIS DENTES NOCENT. Lactes dentes le- 
dunt,") si frequenter in usu sit, et gingifas erudit. Haec") enim 
infundendo dentes et gingifas potriscire facit etiam ut se comedant. 
Oportit ergo, quando edenda est, uinum cum calda temperatum 
OS lauare. Melius etiam est, si et mel modicum illi addas (f. 17*^). 25 

XLH. DE AQVARVM DIFFERENTIA. Oportit igitur aqua- 
nun diuersitates scire, quae sunt bonae bei quae malitiosae^) aut 
corruptae sunt. Bona quippe aqua pene p&« "•) ab omnibus**) in usu 
humano e&t. Gognoscenda bona igitur aqua secundum qualitatem 
suam et in gustu et odore: in sapore suauissima et uisu munda 30 
et tactu lenis et leuis esse debit, ut etiam, dum pota fuerit, a 
praecordiis uelociter subducatur. Si talis inueniatur, non est, 
melior ab haec ut alia queratur aqua. Quae autem in ypocon- 
driis diu residit et uentrem percutiendo grauauerit et inflaberit, 
non est ad usu haec talis hutilis, sed mala erit existimanda et 35 
ea, quae neque caliscit cito neque infrigdatur. In hanc igitur 



") que. «•) que. ") ledun*. ") heö. ") maütiose. '»») plus addidi. «*) abnibufl. 



254 Bo Oribasä versione Latina Bernenai.' 

aqua quidqnit coctam faerit, grabior cibns efficitnr, si sumatur. 
Melius est enim experimento iudicare tales aquas. Yolentibu» 
autem intelligere, quae'^) dicta sunt, ea qnae septentrionali parte 
auerso sole aquae [quae]*) sunt, bradipora sunt, idest grabant 
5 porös, per quos Spiritus") uitalis transitum habet, et pessima stmt 
et non cito calescunt et cum tardius fuerint calefactae, itermn 
tardius infrigdantur. Solis uero cursus quascumquo penetranerit 
loca, idest quae apertae") sunt ut Libiae") quae sui^unt aquae,**) 
colatae sunt et limpidae") et cito calescunt et cito infrigdantur: 

10 stae sperandae") sunt bonae**) aquae esse. Vona autem est, quae 
extate frigida est et hieme calida. Nonnulla autem expendere et 
lebitatem existimant iudicare et meliorem dicunt, quae leuior est. 
Nam quisque iudicare de aquis bult, absque pensa poterit iudi- 
care (f. 18*). Lebem quippe dixit esse Yppocratis aquam pluuia- 

15 lern, quae est dulcis, lucida et suptilis, quia adducitur aqua in 
aerem et propter solis ardorem leuior et suptilior efficitur. Nam 
in aere non ex dulcibus solis aquis, sed et ex mari**) adducitur 
in aere, propter quod aquae'*) pluuiales aliae cito potriscunt, 
aliae noux facile potrescunt. Non ergo aliquis existimet malam 

20 aquam esse, quae'*) cito potrescit. Quod enim cito mutatur, magis 
uirtutis est, quam malitiae. ütique cum habeat cognitiones bo- 
narum aquarum: si qua ergo cito putriscit aqua, bona existimanda 
est ipsa mutatione. Nam quedam aquae [quare]*') faciunt bitia 
in gutture") et tusses mobent et raucitatem et grauidinem ed 

25 gutturosos faciunt. Pluuiales igitur aquas in extate ex tonitrua 
tempestiua sunt et leuiora. Que autem ex cristallo sunt etniue, 
pessimae") sunt. Quae enim se gelauerit aqua, amissa suptilitate 
Bua efficitur spissa et limosa, et qui eam utuntur, in quibus loci» 
insederit, generat passiones. Maxime tamen in musculos gylae 

30 residens facit bruncocelas, idest gutturosus, sed et tussem excitat 
et raucitatem facit. De paludibus uero aquas coquendae sunt et 
sie potandae, sQd et mixta cum uino bibatur. Quae*') autem 
stipticae sunt aquae, dxdci uino temperentur. Aliae autem aquae 
uino stiptico temperentur. Interdum etiam et colandas sunt. Quae 

^) que, bis. *•) aquae quae. *^) sps. ^) apertae] num apricae? *•) smt 
libiae] ut mserui, »<») aque. '*) limpide. ") sperande. ") bone. •••) exponere. 
'*) matri. •') aque. ••) que. •^) quare videtur dittographia ortum, ") gutturos. 
••) pessime. *•) que. 



De Oribasii versione Latina Bemensi. 255 

autem niminTn frigidae sunt, post cibxun bibi debent et non su- 
bito uel inpetxL neque patente satis ore. Quidam enim adinbene- 
mnt per ciunm et potum aquas malas posee uitari, idest (f. 18^) 
ciceris cocta, quam antea bibunt et ipsum cicer edunt. Gaucalida 
autem cum pisciculis coctas edet, fenuculus similiter coctus. Qui 5 
autem betas et Cucurbitas, antequam bibant, cum sale et uino 
temperatas edant, ab aquis malignis non leduntur.**) 

n. 

Oribasii synopseos lib. VI, cap. 1—33. . 

(f. 1») XXX de sintexin corporis Galini. 

XXXI de bis qui infebribus non dormiunt. 

XXXn ad insomnietate. 10 

XXXIII de'malfactionibus. 

XXXUII de angusteis et malfactionibus. 

XXXY de cynodos orexeos in febribus curatio. 

XXXVI curatio ad fastidium. 

XXXVII bulimis curatio. 15 

XXXVIII de Site in febribus. 

XXXVnn de site in febre Fylumini auctoris. 

XL ad sitem catapotia**) Dioscoridis. 

XLI curatio nausiae in febribus generata. 

XLII ad eos, qui cholera uomunt, Fyluminus auctor. 20 

XLIII curatio suggluttii in febribus. 

XLIin quae diligentia ' adhibenda est ad asperitatem 

linguae in febribus. 
XLV de coxae galos in aegritudine uulneratos. 
XL VI de angusteas, quae per euacuatione fiunt. 25 

XLVn si ex plenitudine angustias patiantur in febribus. 
XL VIII curatio de narium sanguinis distillatio. 
XLVIin qui cum sudore febriunt. 
L curatio cardiacis. 



") leduntur.] manu «. 2X addüum: FINIT LIBBR FELICITER QVIN- 
TYS INCn* S£XT\ SeguUur capüulatio saÜs manca; nam numeri sunt /— XSX, 
HtuH autem üti solum: l de uirginitate II de concepta n[ de cissa im cura- 
tio cissae Y de partu XXX de repletione. 

77 Cod. Bemenm F 219 foL i-^ll, Praecedit capitulatwnü libri sexH frag- 
mentwn, **) capotia. 



# 

256 ^ Oribasii venione Latina BerDensi. 

LI curatio de cholera robea laborantibus. 
Ln curatio cholericae passionis. 

(f. 1») I. EA QVAE SVNT SIGNA BONA SI IN INITIO 
AEGRITVDINIS FIANT MALA SVNT. GALIENVS. 

5 Signa, quae sunt bona, si in determinatione febrixun in initio 
aegritadinis appareant, mala snnt indicanda. Digestio aegritudinis 
non fit, qnando mox in initio, quae bona sunt signa, apparent. 
Hutiles antem esse signa existimanda snnt, qnae neqne in initio 
aegritadinis neqne in angmentnm, sed in statu iam declinante 

10 apparent, signa esse bona existimanda. 

n. QVOMODO BONA DETEBMINATIO FEBRIVM COGNOS- 
CENDA EST. GALENVS. 

Si quidem, quando febris determinationem factura est, qui 
aegrotat, ab omnibus über inbenitur simptomatibus et color in 
15 eo bonus apparit secundum euacuationis rationem, et pulsus 
melior et fortior inuenitur, haec est bona determinatio. Quodsi 
eorum minuatur uirtus, in tantum inutilis est determinatio, in 
quantum deicitur uirtus. 

m. QVOMODO FVTVRA DETERMINATIO COGNOS- 

20 CENDA EST IN FEBRIBVS. GALIENVS. 

Quando igitur increscunt et antecedunt accessiones et semper 
plus a ratione per singulos dies accedunt et oras et fortiores fiunt 
et quam plurime in dia trion uenientes, celere aegritudinem 
determinare significat. Si autem pigre mouetur et ipsa ora accedit, 

25 quemadmodum per singulos dies accedere solet, post multum 
tempus fieri determinationem significat. Si autem rigores habeat 
nimios bis, qui febrit, non fit solutio, antequam mitigetur rigor. 
Hoc autem non cessante inpossibile est, ut statum faciat aegritudo, 
de qua re magis neqne declinationem oportit sperare. 

30 mi. DE VRINIS IN FEBRIBVS. GALIENVS. 

XJrina optima est, quae sanis hominibus similis apparit, idest 
subrouea (f. 2*) aut subflaua cum pinguedine mediocri consistente. 
Habet autem in se tres differentias urina turuida, quodsi min- 
xerit turbulenta urina et post modicum resedat aut certe permanit 
35 turbulenta aut certe facit munda et post modicum efficitur tur- 
bulenta: peior est haec nobissima, lebior autem illa prima, media 



De Oribasii versione Latina Bernensi. 257 

nero utrisqne est secunda. Aquosa uero urina satis est indigesta 
et disperata est indigestionis simptomata/') Indicium est et 
uenanun genus, inesse passiones, sicut ueram nentris indigestionem 
per effasionem esse cognoscitur ita, cum urina manando effanditur, 
et aocatur diabetis. Haec ei^o est indigestior urina et ideo pessima 5 
est. Deinde autem^*) ista, quae est suptilis et alba aquae similis. 
Haec enim proxima est alterius urinae et in multis passionibus 
uidetnr, uelut uinus nimis suptilis et albus apparit et dicitur 
ypocro, hoc est subrobea, siligineo colore subsimilis. Ocra autem 
terra dicitur, quam tinctores utuntur et siligineo colore ex ea 10 
tingunt. Fit utique iam ex hac subrobea et iste iam color di- 
gestionem facit. Oportit autem eam et pinguem exire: etiam et si 
aquosa faerit, digeritur bene, quantum ad colorem pertinet. Quodsi 
secundum naturam color diligenter custodiatur et sedimen album 
et lenem et aequalem et multum faciat, digestionis sunt signa 15 
et multos crudos humores purgare significat, Quodsi pinguior 
faerit mediocriter et habet aliquam ypostasin, haec omnino iam 
indigesta*^'^) est. Quodsi floccos in sedimen (f. 2^) habeat aut lammi- 
nosa est, aut forforibus similes appareant et aut nigras aut libidas 
aut uirides aat malos odores ypostasis habeat, haec^'^) omnia 20 
habentem urinam indigestam esse et omnino pessimam. lila autem, 
quae bono colore est simul et sedimen album et lenem et aequalem 
et coUectum habeat et aut nebolam aliquam in superficiem habeat 
aut aneurismata facta habeat, idest in medio nebulas^*) a se sus- 
pendat, haec de omnibus urinis sunt meliores et maxime quidem, 25 
si in imo resedeat. Secunda autem, si aneurisma est Tertia 
uero, si neuola in summo appareat, haec initium digestionis signi- 
ficat. Aneurisma autem in medio digestionem esse ostendit. 
^am ypostasis ipsam determinationem ostendit. Neuola uero 
quantum plus superius fuerint positae, tanto meliores sunt. dO 

V. DE EXPVTORVM IN FEBRIBVS. GALINVS. 

Si quando subflaua sunt sputamina et subrobea, aut subocra, 
idest subsiligineo colore et subspumosa est et suptilis, haec indi- 
gestionis solius sunt Signa, malum uero in se nihil esse significat. 
Quae autem ualde fuerint flaua aut robeä aut spumosa aut uiridis 35 
aut uiscosa et rotunda et adhuc nigra, magis haec pessimae sunt 



**) simtomata. **) autem] aut *^) digesta. ^■) li«c. ^) nebulas a se] nebulase. 

HagtB, Zur OeMhiehU dtr Pbilolojiri*- ^'^ 



258 Do Oribadi versione Lttina Bemensi. 

praeter saDgiimeaiii. Nam alii hnmores intemperrti 6imt taii 
oolore et pessimam significaat passionem ex eale&ctioiie fiamneo 
ardcwre generata. Sangoinea nero et le^xmtiGa eKpn}»:meiita 
mediocres sunt et leuiores. Qnae antem de flatus dioleribvis 
5 generatnr aut nigris, pessima est AdtNidere aatem oportet et 
ascensam hmnoris (f. 3*) ipsius, qnomodo proicitor. 8i enim 
facile expnunt) manifeste taies exputas bo&uin Signum est. Qiae 
antem^O contraria, pessima sunt. Perfecta enim sunt digestioni» 
Signa: id qnod expmnnt, est lenis et albns et aeqnaüs et con- 
10 stitntioiie neqne liqnidus satis neqne pinguis. Omnino autem 
indigesta sunt, quod non facile aut nnllo modo expui potest 
Qnodsi non expunnt nigmm, sed adhac indlgestus est, constat 
adliac indigestionem absoonsam esse. Si aatem uaMe sit robextm 
ant flabnm, non bonnm Signum est. Si antem libida ant nirides 
15 aut nigra, ualde pessima sunt. 

VI. SIGNA EFEMERVM FEBRIVM. GALIENVS. 

In efemeris febribus proprium et insepantbile sig&lun est^ 

urinarum digestionem in ipsa prima die habere, et ipse caior in 

istis febribus mitior inuenitur. Hoc proprium et inseparabile 

80 Signum est. Et post primam digestionis febrium^^ certa est 

cognitio. Pulsos habent non ualde inatequales aut sordidos ait 

difficiles aut duros, sed sunt simiies sanis. Sed et ip^ sudores 

corporis non cum uapore sunt aut acredine, qtmlis est fomosus. 

Isti enim, qui efemeras febres^) patiuntur^ calida et sicca maxime 

25 sunt temperantila et totum o<»:pus amaris choleribus plenus esse 

uidetur. 

CVRATIO EFEMERVM FEBRIVM. GALIENVS. 
Hü uero, qui ex labore febriunt, oleo habundanti molliter 
perfricare et labare oportet* Qoi uero de siccitate febriunt, fri- 
30 candus est minus, lauandus aut^n saepius. Qui autem ex solli- 
citudinem febriunt et tristitiam et de insomnietatem et fororem, 
non frequenter lauare (f. 3^), sed oleö non multo et tepido mo- 
dice mixtus stiptico nee multo fricandi sunt. Qui autem es ma- 
lere solis ninüd febriunt, mox in principio frigidis curandi sunt 
35 et bahieum uteris habundantius,") minus quidem oleo et ftictionem. 
Roseus enim oleus ad infrigdandum erit adhibendus uut omfaci- 

*^) q. autem. *®) febrium] Ante hoc verbum efemenim mterddme videivr 
per haplographiam, *•) pebres, corr. febres. ••) habunda -f- üuß 



De Otibasii irersione Latina Bemensi. 259 

nns sine sale factas* Infrigdare antem'O ipstun olexun oportet 
inpositum in aqna fngida aut nine et sie ex eo infimdeadas est 
captit Gtun lana infasa et bregmati superposita. Instiliando pau- 
latim haec nsqne ad declinationem faciendnm est et sie ducendus 
est ad balnemn. Qnodsi de fngdore aliqnis febriat, ad balnemn 5 
dncere in declinatione febriam oportet. Quodsi catams faerit 
subsecnttis, non labet, anteqnam catams digeratnr. Si autem ex 
calore faerit catams, labet de praesenti**) in balneo et capnt ntris- 
qne infandatur, quibns infrigdare possit, sicat ex calore passiones 
qnae finnt. Nam Ms, qnibus ex frigdore oontingit, ea, qnae ca- lO 
lefacere possttnt mediocriter, qnale est oleo irino et nardino, ntere 
eos oportet in declinatione post balnenm. Qni antem de stignosin, 
idest de constrictionem cotis febriimt, iubantnr balneo ex dulci 
aqna facto et frictiones et exercidia, qnae raram faciant entern 
et cibi sint dnlci snco compositi. Qnae antem constippant et in- 16 
Mgdant ant glntinant poms, nocit niminm hanc passio&em. Qni 
antem de cibis plns a ratione acceptis febrinnt, declinante febre 
ad balneas est dncendns et habnndanti oleo tepido infnsns per- 
fricetnr et in solio din remoretnr et ibidem itemm perfticetnr 
(f. 4»). Cnm antem lanerit, reqniescat, donec reparentnr nires 20 
et itemm labet et cnm de balneo exierit, dabis ei sncos psysanae 
ant lactacas elixas et post haec piscinm cames moUes habentes 
ex lencozomo factos. Commnnis est antem omnibns efemeris fe- 
bribns laborantibns : digestibiles cibos, qni non sint infarctici,***) 
darf oportet. 25 

Qtd nero ex ardore solis febrinnt, ant de fnrore ant de ira- 
cnndia, dare oportet, qni infrigdant et hnmectant. Qni antem 
ex frigdore febrinnt, qnae mediocriter calefacinnt, dandae snnt. 
Qni antem ex tristiziam et sollicitndinem nel de nigiliis febrinnt, 
qnae inftmdant et somnnm faciant. Qni antem ex labore febrinnt, 30 
cibns dandns est, qni minns nntrinnt, qnos Greci atrofos") 
nocant. Qni antem ex frigdore febrinnt, dandi snnt cibi, qni 
nntriant. Efemeris antem omnibns cibi ex media danda snnt 
materia. Vinnm antem in omnibns efemeris febribn^ dandns 
est, si non capnt doleat, aqnosnm et snptilem. Stignosin nero 35 
patientibns, si non grabi detinetnr aegritndinem et pletho- 



'*) aute -h '*) preseDti. '*») infractici: corr. H, Roenschius. ••) greci atrosos. 

17* 



260 ^® Oribaflii versione Latina Bernensi. 

ricuB non est, ninnm potui dabis. Quos autem stignosis nimiTini 
conpraehendit et plethoricus [non] est/^) prohibendus est mnuai 
bibere. Qoi antem de inguinibus febrinnt, labare, anteqiiam unl- 
nus, de quo ingnina generata est, procnretor, non praesmnat. 

5 Cum antem declinanerint febres, balnenm ntatnr. Similiter etiam 
et uinus est prohibendns, donec ingninae cadant. Postea autem 
dandns est ninus et eibos tennes. Frigidae enim potiones, in 
qnibns acres et fomosi hnmores congregantnr, inbat omnes sanos. 
Et qni aliqua efemera febre aegrotat ant (f. 4^) si est consuetns 

10 aegrotare [etiam et in consnetndinem habeant], '*) in initio aegri- 
tudinis inntilis est nel nutrire eos cibo mox a principio. Cholera 
enim commobent, et maxime si cholerica sint natura. In autem 
longa abstinentia cibi si ex aliquibns occasionibns orrorem corpo- 
ris pati incipinnt, danis eis ninnm temperatom et panem in eo 

15 infasnm accipere. Rigor enim statim pausat, et si febrire incipit, 
[incoante febre]**) non ei dabis. Cnm autem declinare coeperit, 
Gonfestim nutris et non expectas remissione febris. In autem 
uaporosam et calidam et siccam habitudinem corporis non utiqne 
requiescit accessio, antequam balnenm'^) .... et cibi sata infon- 

20 datur uel humectetur. In cholerica uero natura indigestione cibi 
facta febribus accenditur. Cormptis enim cibis et fomosam uapo- 
rationem, ^idest si carbonculus accesserit et sie febrierit, euacua- 
tus ergo cum faerit, qui corruptus est cibus, labare oportet et 
cibum dare conuenit in declinatione febris primo facta uentris 

25 consideratione. Quodsi maior sit uentris facta effusio et deficiat 
nirtus, nutriendus est cibo, antequam labet,**) et prouidere, quae 
necessaria sunt uentri. Adhuc enim uentris manente efPasione, 
cum oleo, ubi absentius decoctus est, lanas sunt superinponendas. 
Mordicatio uero si aliqua fuerit facta uel defectus si sit uentris, 

90 absos purpurae siccos et calidos aut certe infusos in oleo pure 
uel nardino et expressos sunt uentri superinponendi. Stomacho 
autem defecto misds in oleo nardino mastice trita et infusa, 
ut sit spissa, sicut mel liquidum**) et infundes ibidem purpura 



^) Don pogt plethoricus uncis circumscripsi ut ex loco superiore repetüum, 
") verba eüam et in consuetudinem habeant alia versio ilhrum: si est con- 
suetns esse videntur, '*) incoante febre repetüio est üHusi si febrire incipit. 
'^) post babieum verhum mtercidit. '*) labet pronidere] et inserui per haplo- 
graphiam omissum, **) liqtddn. 



De Oribasii versione Latma Bemensi. 261 

et snperponls. Calida (f. 5*) antem adhibenda sunt haec omnia, 
nt uirtutem in stomacho sernent. Nam tepida solnnnt tdrtatem 
stomacM. Si antem calida natura fuerit homo et uenter satis 
profluat, melinum oleum pro nardino uteris. ütere autem et 
hoc ceroto, quäle est cera et narduae, qualia pondera. Aloe 6 
antem et mastice octaua parte mittis et si calidus est uenter, 
pro nardinum melinum mittis. Sunt autem ex enantiu et ypo- 
cistidos et balaustia et dactulomm cames ad haec utilia medi- 
camenta. Cibos autem dabis, si adhuc uenter fluit, alfita cum 
aqua interdum calidum satis, interdum cum suco mali granati 10 
aut piris aut melis. Quodsi iam non fluit uenter, alicas utiles 
sunt simili modo, ut tysanas conditas acitum habentes. Dabis 
etiam pisces aspratiles in leucozomo. Dabis et poma stiptica: 
sola et cum pane data iubant. Post haec uero fobes prae- 
cordia et totum uentrem. Si autem cum nimia mordicatione 16 
Sit, bene iubat iniectio*') olei, in quo resolutus est adeps anse- 
rinus aut pullinus aut porcinus cum modica cera. Quodsi 
inpneumatosis fuerit, idest habundantia*^) Spiritus'*») uentositatis, 
uteris oleum, in quo decocta sxmt ruta et simen apii et cyminu 
et fenoculi simen. Deducto enim uentre dauis mox cibos accipere» 20 
qui non habeant aliquid stipticum. 

Vn. SIGNA DE FEBRIBVS QVI EX POTBEDINE flVMO- 
RVM FIVNT. GALENVS. 

Ex huniorum potredine febres quae fuerint generatae, hoc 
modo cognoscuntur , quibus neque extrinsicus aliqua praecedit 25 
causa, quam Greci procatharticon appellant. Nam cum rigore 
incipinnt sine aliquo calore uel frigdore ex aere nimio ^procedente. 
Proprium igitur Signum in his est: (f. 5^) pulsus habent") op- 
pressum, qualis in iniüo accessionis fieri sollt, idest paruus satis 
et inaequalis. Nam in initio acpessionis paruus fit et non citatus 80 
pulsus, in statu uero maior et citatus. Nam in talibus praecipue 
febribus propria et maxima cognitio est, ut calor in ipsa febre 
fumoso uapore sit et tangentibus diu ipsa membra et pressa 
manu ex acridine cotis uel uaporis mordicationem in manu sen- 
tiat. Proprium autem est et maximum Signum urina indigesta 85 
cum suptilitate, et si aliqua digestio sit, obscura est. Nam mox 

**) enectio. *') habundantia] In marg. manu s, IX icriptum eit: Not. 
pnewnatosin. •*») sps. •*) haben. 



262 ^^ Oribasii versione Latina BemensL 

in initio aegritadinis nullo modo digesta apparit. Nam ephialus 
et lipoperiodea**») fobris nel emitriteus quid aliut eat, nisi ex 
potrediBO naBCuntnr febres? Sed et oaosoB et tyfodes aut Ms sinüles 
fobres onmes ex humonun generautur potridinem,**) 
5 Vin. CVRATIO FEBRIVM QVAE EX POTREDINE 6ENE- 
RANTVR. 

Hii uero, qui ex humorum potredine febrinnt, si uirtnsfor- 
tis est, fleuotomandxLS est mox in initio. Quodsi uenter indi* 
gestns fluat aut uirtas infirmior sit nel aetas prohibeat, fienotomns 

10 non est adhibendus. Post antem ebacnationem sanguinis pnrgari 
oportet, qnae pntmerunt humores, per urinam et uentrem et su* 
dores. Qnodsl nolnmtarins de stomacho per uomica faerit facta 
pnrgatio, per alias, quas diximns, partes non oportet contra na- 
tura inritare humores. Eligenda est uero materia, quae sine ca- 

15 lefactione et siceitate sufficienter, quae putrida sunt, deducant et 
purgent, qualia sunt sucus ptysanae, mulsae, oxymellis et apomellis 
uel apii radices in aqua, quae est bibenda, si decoquatur et sie 
potui detur. Haec autem (f. 6*) ipsa et per uentre deducunt et 
urinam mouent. Quodsi uentris patiatur constrictionem, adhi- 

20 bendus est clysteris ex mulsa et oleo. Omnem igitur corpus, ante- 
quam euacuetur, rarefacire non oportet, Euacuatum uero potest 
reddere ramm, si cum oleo tepido camimelino**) perungueas cor- 
pus. Vinum uero dandus est albus, lenis et aquosns potui. Mouit 
enim digestiones et balneum temperatum ex aqua dulci factum. 

3& Sed si forte faerit febrium magnitudo, qualis est synocus, neque 
uinum uti oportit neque balneum neque trasunctione olei cami- 
melini, sed sola aqua*') frigida in bis febribus potui danda est, 
si non aliqua res prohibeat. Nam uirtus sufficiat infirmanti et 
febres si causodes et digestionis signa sint manifesta, aqua frigida 

80 dabis confidenter bibere. Nam si et camibus fuerit repletus et 
tempus aeris extas sit sicca utique, in piscina frigida si iubeas 
ut deaoindat, non ledis, sed potius iubas. In eo autem**) ipso 
tempore cum de piscina exit, cum in sauanis pausat, statim sudare 
debit. Quod si uenter ei fluit cholerico bumore et mediocris sit 

Zh febris et uirtus sit ualida simui et digestionis signa appareant, 
iuuat tales balneum et uini potio et olei camimelini*^ trasunctio. 

•*•) liperiodea. ••) potridiae -^ •*) camimelo. •») aqa. ••) sed potiubas 
in eo autm. *^) camimeli. 



De OrUnsü Tecsione Lfttina Bernenai. 2$S 

Vlffl. SIGNA TERTUNAE FEBBK. GALINÜS. 

Si uer« est tertiana, quia est et non uera, uera ei^o tertiana 
imm geua^ator eholeribus. Neeesse est mox a piiaeipio cum 
ingenti Bascitor orrore et feigdore. Dififerit antem a qnartano 
ipse rigor. Nam in tertiano ipse rigor pnngere et pertundere 5 
Tudetur corpus. Nam in quartano soks rigor est cum firigdore 
nimio {t &^% in cottidiaius uero non praecedit rigor, sed firigdore 
sdo coQsiwuntur. Polsus uero in tertianis est ingens, uehimens, 
excitos et creber, altes instat uehimens ita, ut incendat hominem 
et po$t modicum deelinat et calor aeqnüis inuenitor. Quodsi 10 
superposueris manmea, oBuüa calida cum acridinem*^ uaporis 
ascendit de corpore. Post modicnm uero cum biberit, statim 
ascindit uapor calidus per cotem pronuntiaus sudorem. Vomitus 
uero si fuerit, fit oholericus et uenter similiter si soluatur, oho- 
lericus fit. Sed et urinas cholericas facit. Post haec«>) requiescit 15 
febres. Onme autem tempus commotionis habet oras non plus 
quam duodecim, in aliis uero duodecim oris pausat, in istis autem 
duodecim oris pausat uera tertiana. 

X. CVKA TERTIANAE VERAE. 

Yeram tertiai^am humectare et infrigdare oportet et humoreift, 2a 
qui fluxit in uentre^ euacuandus est per uomitum et urinas uel 
audores, uentreoä autem moUi clystere educere, urinam uero coc^ 
tas in aqua radices apii et anetum ipsa aqua potui danda est. 
Cum titu Signa digestionis apparuerint, confidenter et absentium 
dauia bibere. Bahieum igitur utatur ex aqua dulce flubiaK ca- 2Sk 
lida, et neque nitrum neque sal^ai neque saponem m balueis uta*- 
tOiT, seid solujiu tepidum oleum infnsum depoiüs in soUo^ Amatores 
etiam balnei si bis in die laberint, non peecant. Et quando tibi 
iam Signa digestionis apparuerint, etsi frequentius labent, wn 
peecant, Yinum autem, antequam digestio fiat aegritudinis, om-^ aa 
uxuo prohib^dus est« Incipieiute uero digestiouo dauis umum 
album, auptilem et aquosum et modieum (f. 7*). Dandi sunt auteopi 
<äbi a prisno usque in fine, quae humectent et infrigdemt. Ab- 
stinievdi siunt uero a mel et s^nape et salaam^nta et acria omma 
Qt, a uiao uetus, uel qui natura sunt caUdi. 35 



■ j j I < < 1 



••) acridine-^ ••) hec. 



264 ^® Oiibasii versione Latma BemensL 

XI* CVBATIO TERHANO NON VEBO. 
Qnodsi non uera est tertiana, mox ab initio a lauacris ab- 
stinendi sunt, donec signa digestionis appareant neqne cottidie 
cibandi sunt, sed altera die. Gnin remiserit febres, calefacienda 

5 est ypocondria et dandae siint eis somitiones^*) digestibiles et 
clysteris non satis mollis est adhibendus et sanguis eis anferendns 
est, si opus faerit. Neqne hoc est praetennittendnm. Totius aatem 
cibi ordinatio non sit perfrigida et hnndda quam plnrime, sed 
habeat aliqnit, quod incidere et snptiliare possit humores et ideo 

10 expediunt addi in ptysanae sncos piper ant ysopn ant origann 
et spiea nardi. Et in mxQsa piper coctus simnl et potns mnltom 
iubat, et alia, qnaecnmqne nrinam mobent, praeter illa, qnae^^) 
satis calent et siccant. Absentinm nero dabis post dies septe 
transactos et oxymellis datns multos iubabit in potione datns et 

15 lenes cathartici, et post cibum nomitus, si longa faerit aegritado^ 
hntilissimns est. 

XII. SIGNA QVARTANAE FEBRIS. 
Qnartanae febris accessio cum mnlto fit frigdore, qnia ex 
frigide humore melancholico generatnr et ideo") nee satis calidam 

20 ant ignitam generat febrem, qnemadmodnm tertianns. Sed neqne 

fit et neqne cholemm nonüca seqnitnr febrem. Urina nero in 

bis alba et tennis et aqnosa innenitnr, pnlsns etiam magnus et 

rams. Haec omnia manifeste quartana esse significat febrem (f. 7^). 

Xm. CVRATIO QVARTANAE FEBRIS. 

25 Quartanam febrem laborantibus mitius agere eos oportet et 
neqne medicamen aliquo fortiore eis dare oportet neque euacua- 
tionem facere, nisi forte sanguinis habnndantiam esse uideris, ut 
sie fleuotometur sine in initio seu quolibet tempore. Cuius san- 
guinem tamdiu currere facis, donec nigmm cölorem in rufum con- 

80 uertat. Dieta autem sit, quae^') non inflit , sed hntilis sit et 
digestibilis, quae et molliat uentrem. Quodsi uentris constrictio 
faerit, clysterem uteris in initio mollem, post haec acriorem. 
Games autem porcinas prohibendas sunt uel omnia, quae sunt 
uiscosa et grabant digestionem et quae frigida sunt omnia. Vinum 

a5 uero utatur album tenuem et mediocriter calidum. Utantur etiam 
et salsamenta et senape, sed et per aliquot dies antidotum dia 



T« 



) Boruitio tiones. '*) que. ") et ide] an inde? '•) que. 



De Oiibasii versione Latina Bemensi. 265 

trion pipereon accipiant aut diaspolitin. Et si piper soltun cum 
ealda aqua per singalos dies accipiant, recte faciunt. Cum uero 
causam aegritudinis in statum uenire cognoueris, tunc oportet te- 
nues adsumere cibos et in requie aeger est habendus diebus plu- 
rimis et uiscera cataplasmanda sunt, quae''*) moUiant media et 5 
relaxent. Deinde danda sunt diuritica medicamenta, et cum signa 
manifesta digestionis uideris facta, tunc dabis catarticum, quod 
melancholicum deducat humorem. Sed non de semel, sed fre- 
quentius dandus est. Et cum fortiter faerit purgatus, antidotum 
Tyriacam dabis bibere et alia queque talia, quas nos frequenter lo 
usi sumus et a nobis probata sunt, ex quibus est laudatissimus, 
qui opiu Cyrinaicu recipit. Item") ad periodicas febres: qui ex 
pinguibus et uiscosis humoribus generantur cum rigore febres, 
agaricus datus aut calaminthis (f. 8*) in mulsa datus sanat et si 
coquantur in oleo et ex eo oleo ante rigorem totum corpus per- 15 
fricetur, subuenit. Nam süniiiter costus'') aut pyretrus hoc modo 
adhibitus iubat. Haec autem et stupida menbra habentibus et 
paralysin patientibus subbenit et mitigat rigores. Sed et agnu 
Sperma similiter in oleo coctus et uaca lauri et coco Gnidius 6. 
oleo et nitro prostat. 20 

Xmi. SIGNA COTTIDIANAE FEBRIS. 

Cottidianae febres mox a primis diebus /uw"») cum rigore acce- 
dent, sed procedente tempore cum frigdore magis, quam cum rigore 
ueniunt et difficile calefaciuntur et multum durant in augmento 
temporis. Sed neque febre accenduntur neque multum aut spissum 25 
anelitum ducunt aut reuocant. Fiunt etiam uomicae flegmaticae, 
et quae per secessus excemunt, frigidiora sunt et cruda et acosa 
et in primis diebus modicum sudant et neque sine febribus post 
remissione sunt. Nam et pallore foedantur"). Urina uero alba 
et pinguis et turuida et robra est. 30 

XV. CVRATIO COTTIDIANAE FEBRIS. 

Curatur autem cottidiana febris dato oxymelle mox a prima 
die, idest a septima die incoatur dari, quod in initium febris stius 
antiqui facixmt. Danda sunt etiam et quae urinam habundanter 
mouent. Dieta uero ordinanda est ex bis speciebus, quae inci-* 35 
dere possint et extenuare pingues et uiscosos humores. In sta- 

'*) qu€. ^•) lt. ^•) w marg. manu «. IX \ Not. costain et peretnim. 
^*a) non addidi ex Graeco, ^^) foedandantor. 



266 ^^ Oribasii versione Latina Bernensi. 

tum uero cum uenerit causa, prouidenda oria uentris foinentatio 
et cataplaamata. Post haec de rafauis uomitus faciendus est; et 
cibi calidi dandi sunt, et catharticum qui flegnaa depoaat. 
XVI. SIGNA SYNOCIS FEBRIBVS, 

9 Syuocis febres einsdem generis uocautur, sicut unius cuiusque 
typica sunt genera, Sed typici Sunt (f. 8>\ quando finniora cor- 
poris membra, quas Greci stereas uocant, humores occupauerint 
et Sic cum rigore generantur. Synocus nero febres intra uenas 
aut flegma aut cholera robea uel nigra, cum sanguine se niiscue* 

10 rint, generatur et sie sine intermissione efficiuntur febres. Cum 
ergo choleribus robeis fuerint uenae repletae cum sanguine, ne- ^ 
cesse, ut potrescant et causos faciant febres. Cum autem flegma 
occupauerit uenas et conputruerit, necesse est cottidianas faciat 
febres cottidie accendendo et sine febre numquamT«) inueniuntur. 

15 Iste cottidiano similis est eo modo et quartano. Cum melancho-« 
licus humor uenas occupauerit, necesse est quarto die grauiores 
faciat commotiones. Quando ergo uerus causus est, oustodienda 
sunt Signa, quas in uero diximus esse tertiano, praeter quia non 
cum rigore accedunt et neque sine febre in remi«sione inueniun^ 

20 tur. Hoc tantum interest inter uera tertiana et causon febrem. 
Nam si de flegma est, per singulos dies accessos simües typo cot- 
tidiano et numquam pausat febris, sed perseuerat usque ad de- 
tQrminationem uno modo; secundum haec autem quaado quarta 
die fit accessio, et similiter sine febre numqua,m inuenitur alios 

85 dies et similiter quartano extimandus est typo. Synocus e^o 
febres numquam sine febribus inuenitur, antequam perfecte sol- 
uatur aegritudo. Nam causos febres omnibus synocis acutior 
inuenitur et citius finitur. 

XVn. CVRATIO SYNOCORVM FEBRIVM. 

30 Synoquorum febrium curantur fleuotomo, ut usque ad angu* 
steam sanguis auferatur. Nam si non flebotomentur, qui t^Ii la- 
borwt febre, cum ad crisin faeiendam in extrema perusenerint 
p^ssione, incurrunt ex ipsa plenitudine (f. 9*) periculum. Cuoi 
non praeualuerit natura humorum expellere habundantiagi, extin- 

^ guitur bomo, Quodsi aliqua alia interueniente causa prohibeat 
flebotomum adbibere, aliis uti oportet adiutorüs, qui aperiant et 



w) numqua-^ 



De Oribasii veraione Lfttina Beraensi. 267 

extenneut humomm plenitadinem et mitigent febrium ardores. 
Nam si sign» digestionis uideris fieri et neque in msceribns aU- 
qmis tmnor est aut inflammatio aut duritia aut scims et neque 
aUquod membmm frigidxuu habit, ut in eo descendat lesio, cum 
fiducia daii oportet aquam frigidam et mai^ime^ si aegrotns con- 5 
snetus fait aqua bibere frigida. 

XVin. SIGNA CAYSON FEBRIS. 

Qui canson laborant, haec sequuntur accedentes signa: lingua 
sicca et aspera et nigra est et mordicatio uentris et secessus 
cholericns et sitis nimia cum insomnietate, interdum etiam et IQ 
alienatio. 

XVmi, CVßATIO CAVSON FEBßIS. 
Duo haec causon febrientibus sunt necessaria, unum ut ille'®») 
cbolericus humor subducatur aut extrahatur, alterum uero, ut 
extinguatur. Subducitur'*) enim uel euacuatur per uentrem et 15 
uomitum aut sudores. Extinguitur autem per aquae frigidae po- 
tionem. Sic nos semper curabimus causos febres. Dieta uero, 
qui cauaon febriunt neque aqua sola et mulsa danda est sola 
Mulsa autem aquosa et cocta danda est. Oportit igitur bis, qui 
causon febriunt, solis potionibus nutriri, Balneum uero, qui cau- 80 
son febriunt, iUis solis expedit, quibus sine tumore uel Inflam- 
matione aut erisipelatodes uon sunt uiscerum partes constitutae, 
et si msgis digestionis habuerit signa, plus expedire probatur. 
Quibus autem de salsis humoribus causon fuerit generatus, laba- 
crom non expedit uti, sed (f. 9^) tantum istos sucos ptysauae solos 35 
nutriri couuenit. 

XX. CVBATIO SI DE ERESIPELATODIS PASSIONE FE- 
BRIVNT. 

Febres si de eresipelas iutrinsicus natas fuerint generatae, 
omnino prohibendus est balneus. Aqua uero frigida in initio 30 
passioxvis non est danda, sed de foris hutiliter fvigida omnia ad- 
hibentur. Et si mali causa lumio perui^uantur ardore et de foris 
non satia iubantur, necqsse est, ut et intrinsieus ministrentur. 
Maxime autem eis expedit lactucas accipere et de foris ipsius 
laetucae sucus hutilis est et intyba similiter et semperbiba berba*^) 35 
et alia bis similia ex bis, quae inMgdare possunt. Optimum 
autem est et quam maxime hoc medicamen utimur: lactucae et 

'•■) utile. '•) sbducitur. *•) herba herbo, altero herba dei 



268 ^e Oribasii versione Latina Bemensi. 

semperuinae»*) sncns expriminnis et mittimus in pila porcacla 
et tundimns diligenter. Cui addimus sucos SSI et itenmi expri- 
mimus et uasum, in quo ipsos sncos colligimns, deponimus in 
aqua frigidissima, cui addita sit modicum alfitam suptilem. Tniic 
5 ibidem infondimus linteamina duplices et superponimus de foris 
in ypocondriis aut ubi calor sentitur et non diu permittimus stare 
medicamen, ne calefiat, sed sublato alterum frigidum superponi- 
mus. Admiscimus interdum medicamini oleum omfacinum aut 
roseum, si causa postulaberit. 

10 XXI. SIGNA ECTICIS FEBRIBVS. 

Ectica febris in humoribus solum, aut in uitale spiritu con- 
sistit, sed iam ipsa sterea, idest firmissima membrorum loca oc- 
cupata ardore consumit nimio. Dolorem igitur nullum sentiunt 
et ipsi, qui febriunt, nullo modo se febrire existimant, sed nee 

15 sentiunt febris calorem. Duplex enim ecticae febris species®*) . . . . 

[xxn] * * 

[XXin] (f- lO») sine intermissione et mixtus ex") 

inferit aegrotanti. Rigor igitur Maior autem 

20 in bis est frigdor, quod temperatus ex duobus acredine humorum. 
Non enim absque ratione hoc nomen accepit ista febris, ut uoca- 
retur emitriteus. Duplex enim ratio eins naturae est. Conue- 
nientibus ergo duae commotiones in uno tempore ab initio simul 
inbicem sibi temperatae cum ergo tertianus optinuerit, febres cum 

25 orrore fiunt, quamquam et rigor praecedit orrorem. Secundum 
ipsam accessionem mox talis calor efficitur et igne accenditur» 
qualem in tertianis fieri posse proposuimus et uomica et uenter 
cholerica infusione generatur. Altera autem diem accessio quae 
fit ex flegmate, ffigus extremas corporis optinet partes cum mo- 

80 dico orrore, sed neque sitiunt neque stigationem corporis patiun- 
tur. Quando autem aequales sunt secundum suam unus quisque 
magnitudinem tertianus typus et cottidianus synöcus, tunc acces- 
sio cum orrore fit, et quando medius tempus est et flegma opte- 



**) et serduae. **) species] Inter f, 9 et 10 fmum foHum excidit. De»- 
€krantur capitis XXIII^ qua de senutertianis febrilms agitur^ non nisi prima verba. 
•■) Post mixtofl ex dtio vocaJbula putredine corrosa sunt; videtur ntrisque hor- 
rorem vel orrorem scriptum fuisse. Idem paulo post accidit post rigor igitar.* 
an in Ms miuor est supplendumf 



De Oribasii yersiooe Latlna Bernensi. 269 

ntierit, depositio fit orrori, et cum calor optenuerit, subito exca- 
lescunt. Talis est enim neras emitriteus ex aequali temperatus 
duobns febribns factis, tertiano typo et cottidiano synoncho. Non 
uems autem emitriteus aut cholerico augmentatus^^) bumore aut 
flemnaticus. 5 

XXnil. DE CAVSOS PESTILENTIAE. 

Ex morbis communes nascuntur aegritudines ; sicut natiuita- 
tes dibersae, sie et uitia aegritadinnm nascuntur communes. 
Communiter enim omnibus hominibus corruptus aer generat fruges: 
cibos efficiunt malos. Communes autem aegritudines, quam Greci ^0 
pandemus appellant (f. 10*»), idest omnis populus simili uexantur 
aegritudinem. Communes aegritudines et aqua mala frigida pota 
plus, quam ratio postulat, generat. Et laueres inconsueti et pe- 
nuria et superflua ciborum aceeptio et regionum natura communes 
passiones inferent. Sed et paludestria loca uel concaua locis 15 
posita, ex quibus uenenosae ascendunt nebolae. Haec ergo, quae") 
diximus, omnia non frequenter solent euenire. Nam aerum qua- 
Utates si distemperati faerint frequenter in omnibus, mutata 
aerum temperantia generant passiones seu calidior plus a natura 
factus aut siccidior aut frigidior aut certe humidior: sie inferunt 20 
morbos et ideo, que aerum ratio inbaserit annum, si sapienter a 
nobis seruentur, ut contraria contrariis adhibeantur, idest calida 
frigidis temperentur et frigida calidis, sicca humidis et humida 
siccis placentur, sanus homo poterit permanere* Nam et otiositas 
et ciborum superfluitas et penuria uel uelamen uestimentorum, 25 
quis multum se calefaciat, et nimius frigdor et multae potiones 
et nimius labor et potio minus accepta et ad ignem nimium 
quis calefactus. Sed citius de bis aliis, quae dicta sunt, aer 
humidus superat, quam calidus et siccus, quemadmodum factum 
referunt in agro Agragantino. 30 

XXV. RVFI AVCTORIS DE PESTILENTIA. 

Omnia"*) fiunt in pestilentia pessimi casus per singulas 
aegritudines, quas patiuntur. Sunt enim alienationes et cholerum 
uomitus et praecordiorum tensiones et dolores membrum et sudores 
multi uel fngdores extremarum partium et diarria cholerica sup- 35 
tilis cum uentositate. Urinam uero habent aquosam suptilem 



•*) aamentatas. *•) que. **») omnia, corr. omnes man, rec. 



270 De Oribadi versione Latina BetnensL 

cholericam et nigram; ypostasin tiero habent malam (f. 11») et 
aneurismata pessima, sangni&is e naribns fit distUlatio, cauina 
est in tiiorace et lingna conbnsta, sitis, defeetio, insomnietas, 
spasmi uiolenti, et alia multa mala patinntor, idest tdcerationes 
5 membromm et bnllas et idssicas malignas et caraimciilos pestiferos. 
Nam si qnis praeTudeat fataram pestilentiam et adtendat ad 
tempora anni mala consistentes nel ipsins amii qnalitatem, et 
tone dieta obseraando sanns poterit permanere, nt pnta, si tempus 
siccus faerit, hTimidis utatar rebus, [si]**) siccitas htunidis ut 

10 infondator, si htimidtis sit tempus, siccis ntator rebus, ut humor 
ille, qui crescit, consumatur. Prouidenda sunt etiam et uentriB 
purgatio. Quibus uero superior uenter flegma plenus, per uomi- 
tum*^) est purgandus. Quodsi sanguis superhabundat, fleuotomus") 
est adhibendus. Bona est etiam et si per urina pui^atio pro- 

15 euretur uel aliae, quae in Ms rebus sunt necessariae, euacuationes 
oportet per omne fieri corpus. Nam si causon febre faerit passns 
et ignis usque ad pectus totam corpus accendat, si ea, quae im- 
frigdant, adliibeantur medicamenta, non absque ratione fit pectori 
adhibere et aquam frigidam potui") date et non paulatim offerre 

20 (incendit enim amplius), sed sub uno inpetu cum uaso detur pa- 
tulo, ut extinguere igni ardorem possimus. Quod si causos in- 
teriora possideat, necesse est, ut extremae partes frigescant. 
Sed et corporis cutis Mgida sit, et ypocondria contrahatur et 
uenter sinfcexin patiatur aüt certe per uomitu aut per uentrem 

25 suso aut dioso**) reiectiones fiant et alienationem uel insomnieta- 
tem patiatur et lingua aspera sit, extremae uero partes frigescant 
(f. 11*) uel per totum corpus frigdor dominetur. His extremas 
partes, quae frigida sunt, calefieri oportet, ut de profundo calor 
per totum corpus trahatur et aUquo alio, si quo modo potest 

ao calor foras'*) adduci. 

XXVI. DE SINCOPIS EX PLENrrVDINE HVMOßVM 
FACnS GALINI. 

Inquipiunt aliqui febrire quam plurime ex quadam plenitu- 
dinem et crudis humoribus congregatis, de quibus male uexatar 

^) si ante siccitas dütographia ortum seckm. ^^) m marg, man. s, IX: 
Not. uomitum. ^^ in marg, man, «. IX: Not. flebotomiam. *•) potui dare] 
in marg, man, s. IX: Not. bibere aquam. ••) aut ioso, guodfortasse retinendwn, 
(*• faras adducit. 



De Oribasii versione Latiiia Bemensi. 271 

stomacns. Fit igitor ant ex indigestione aut ex alia altera oiitnr 
causa. Tpoco&dria in ttunore magno plns a natura efficitar et 
color pallidns in nnltn et in toto corpore paUor manit et habi- 
tödo corporis in tnmore plus a natura fit. Est autem"*) quibusdam 
et niger color aut libidus. Pulsus**) autem onrnino paruissimus 5 
est plus a rationem, calores et incerti et inaequales. Saepius 
enim ipsa inaequalitas semper in una percussione efficitur. 

CVRATIO.***) His ergo, qui haec patiuntur, sanguis, etiam si 
opus habeant, sine magno periculo nullo modo potest auferri. 
Nam neque fleuotomum neque catarticum, qui haec»*) patiuntur, lo 
sustinere possunt, quia et sine his adhibitis de subito ruunt et 
angustiando deficiunt et ideo haec paösio a Grecis syncopos") 
appellatur, quia de subito moriuntur. Unde oportet eis frictio- 
nem**) adhiberi, quibus hoc modo est ordinanda. Initium facien- 
dum est mox a principio aegritudinis a femoribus: fricabis ei^o 15 
a sursum deorso deducendo inbolutas habens manus cum sindone 
mediocriter asperum. Deinde fricauis bracia et manus similiter 
a surso deorsum trahendo manus. Quodsi satis calorem perspexeris 
esse et timor fderit copodis sensibilitatis,**») ut eis fiat con- 
fractio camis ex multitudinem frictionis, oleo calastico uteris, 20 
qualis est Sauiniensis'*) (f. 12*) remoto stiptico oleo. Quodsi 
iems faerit, et diaforeticum oleum uteris, qualis Sycionius oleus 
et camimelinus. Si autem haec non fueriut, calastico uteris oleo 
et maxime oleum ueterem, in quo mittis mediocriter anetum et 
in uaso dupUci coquis et unguis eum totum fricando et quam 25 
plurinoe coxas. Deinde oportet ipsum oleum detergere et sie 
transeundum est ad spinae partes et totam spinam fricare simi- 
liter. In primo quidem siccam adhibis frictionem et sie unguere 
et postea iterum ad coxas transire, deinde iterato ad manus et 
bracia uenire et sie ad spina reuerti. Tota uero die hoc modo ao 
faciendo poterit a^rotus ad sanitatem uenire. Utilissimum**) 
autem est, ut eis detur ad accipiendum mulsa, in qua coctum est 
ysopum, et neque cibum neque sorbitionem et neque aquam oportit 
eis dare, sed nee permittendus est, ut bibat ad satietatem, nisi 

"») aute-f »«) pulsus] in marg. s. IX: pulsus. "») CVRATIO] m marg. 
8, IX: non sanguinuri nee catarticum smnere. ••) hec. •*) sincopos, corr, syn- 
copos. •») frictionem] m marg. ». IX: frictio. »»») sensibilitas. »•) Sauiniensis] 
in marg, 8, IX: unctio. »•) utilissimum] in marg. 8. IX: Potio. 



272 ^^ Oribasü Tersione Latina Bernensi. 

mnlsa sola siifficiat,*^ in tribus primis diebus per successionibus 
frictionum, et hoc solum tempus a frictione requies erit, in quo 
somnus accesserit. Quodsi*^) pulsus in eis satis perparaus faerit 
et inbecilles et inaeqoales, nimimn in eztremo pericnlo est, nnde 

5 oportet, ut ea, quae dicta snnt, nihil agantur, quia mortem signi- 
ficat. Si autem uirtns mediocris sit, et pulsus et magnitudo eins 
non opprimitur et aequalis est. Gontemplandus est ergo pulsus 
et, ut dictum est, cura est adhibenda. Post uero dies tres si 
nihil mali occurrat, in hoc ipsut est perdurandum, usque ad 

10 septimum diem sola mulsa utentes, ubi yssopus coctus est et sie 
per hoc liberabitur, si non excesserit, infinnus. In aliquot con- 
templanda sunt etiam et uentris officia. Quodsi uene non pro- 
sequitur uenter, clysteris") est adhi (f. 12^) bendus. Nam si 
amplius ex superfluis et crudis humoribus solutus fluat, mox in 

15 principio amplius mulsam coqui oportet. Quodsi plus cocta 
fuerit, minus deducit uentrem. Nam si plus coquatur, plus notrit 
et minus deducit, quemadmodum, si modice coquatur aut cruda 
sit, plus deducit et minus nutrit. Quodsi his adhibitis adhuc 
uenter fluit, dabis pro mulsa ptysanae sucum, et si adhuc naanit 

20 uentris eJßFusio, de alica soruitione facta dabis. Quodsi inuecil- 
lum ex pulso eum didicerimus esse, cadentem eins uirtutem, 
panem infusum in uino dare conuenit, si neque uenter neque 
epar inflammationem habuerit. Quodsi flegmon, idest inflamma- 
tio fuerit horta, de crudis humoribus repletus corpus sine spe 

25 est infinnus. Nam si pingues humores satis esse cognoueris, 
oxymelle semper"") pro mulsa dabis/") Quodsi extas fuerit et 
frigidam potionem, cum sanus fuit, delectatus est uti, frigidum 
dabis oxymelle; hieme uero calidum. 

Reuertamur igitur iterum ad ea, quae"*) diximus. Maxime 

30 autem si parui et rari et tardi pulsi sunt, existimandum est, 
frigides in eum esse humores* Mox autem in his, qui talem 
habent pulsum, totum corpus pallidum est, contrarius est eis 
balneus. Quodsi sincopum quis patitur et sine flegmone sunt 
loca uitalia, dauis panem, sed non cum multo uino, et iterum 

35 ad frictionem reuertendum est secundum ordine praedicto. Qui- 

*^) sufGciat] tVi TMirg, s. IX: non bibere satis. *^) Qaodsi] m marg, s, 
IX: pulsus. ••) clysteris] in marg. 8, IX: clister. "•) sempe. *•') dabis] m. 
marg, ». IX: Not. oximel frigidum uel calidum. "*) ad e» quae. 



De Oribisii rersione Latina Bernensi. 273 

bus autem de choleriboB flauis ledente stomacho sincopi fiimt, 
frigidam oportit uini offerre potionem suptilem et robewn et 
ueterem; magis si faerit senior, ninum danis per singnlas cibi 
acceptiones et magis in declinationem (f. 13^). Gommonentnr 
uero accessiones ex bis hmnoribns per singnlos dies et magis ad 5 
uespera uel noctn. Nam a mane nsqne ad meridie nnlla pation- 
tar eonunotione. . 

XXVII. GALINI DE SINCOPIS FACHS EX PLENITV- 
DINE SVPTILIVM HVMORVM. 

Si antem ex snptili bmnore sineopii finnt, cnratio adhibenda lo 
est contraria supradictae'*') passioni et nutriendi sunt patdatim 
et frcquenter. Hü etiam insanabiles sunt, si epar eorum aut 
uenter flegmonem, idest femorem nel inflammationem inenrrerint 
aegrotantes. Deficienti enim iam uirtute in tali passione et nigram, 
belnt morttram, nultns sit constitntus, cibnm cogendus est accipere, 15 
ut densetar cutis superficies, quemadmodum in antelatis rarefa* 
ciendam diximns entern. In bis nero densanda est, sed et aerem 
pro hae re frigidnm facimus praeparari et nngnendns est oleo 
stiptico et cibi dandi sunt, qui non satis rarefaciant corpus, sed 
ualeant conspissare, qualia sunt panis et alicae soruitiones et 20 
poma austera et ea, quae difficile corrumpantur, et sine pane^**) 
danda sunt et cum pane. Danda sunt igitur eis oua et maxime 
uitella ipsarum, dauis etiam et cerebellos porcinös. Necessarius 
enim est eis et aquosus et albus uinus: mox a principio et su- 
per cibos datus neue facit. 25 

XXVIII. EX ALIIS OCCASIONIBVS QVIBVS FIVNT 
SINCOPI GALINI. 

Sunt autem et aliae occasiones, ex quibus fiunt sincopi, 
quattuor, idest dolor nimius, insonmietas, euacuatio corporis 
multa et qui in frenese incidunt. Est utique quinta, si addere 30 
uoluerimus distemperantiam principium. Nam cito in perditione 
ueniunt de cordis distemperantiam, deinde (f. 13^) jcerebri. Tar- 
dius autem fit epate distemperato hominis perditio. 

XXVIIII. DE DOLORIBVS. 

Stupendüs igitur dolor et cum torpore et frigdore efficitur. 35 
Cum pulsu uero dolor proprius est grandi inflammationi. Si 



*••) supradicte. "*) pane ne danda. 

^ftgen, Zur GMcbiehte der Philologie. 18 



274 ^ Oribasii versione Lstiiia Berneiud. 

antem, nt spina infixa, sit dolor aut ipsnm locnm, sicnt terebrari 
nideatar, ita sentiat, hoc pingni intestino proprins dolor est. 
QuodBi eum puHctione sit dolor, in membranis consistat necesse 
est. Percurrens autem dolor de loco in loco alio hoc oontingere 

5 Bolit non in emigranüs solis, sed et capiti. Est autem percurrens, 
qnando nelnt ex radicibns incipiat ex primo patienti loco et per- 
cnrrat exinde in alia loca. Cum tensione igitor si fit dolor, ex 
ntronunque nemoram loca procedit, propter quod et tenditur 
ad^**t) ntrasqne fines. Minus autem, si in ktitadinem extensi sunt 

10 nerui, habent dolores. Cum tensione uero et torpore si sint do- 
lores, ea, quae sub cute sunt ordinatae membranae^*'), patitintur 
dolores. Qui autem in came sunt, [est] ibidem *••) sit dolor. 
Sunt enim multi inaequaliter inplantati circumtenentes ea. Qnae 
autem membrana eircumdant ossa et sentiat, quasi uellicetur locus, 

15 et in profunde dolor sentitur, in ipsis ossium locis inferunt sus- 
picionem, uelut ipsi doleant. Quando ergo nihil intrinsecus causa, 
quae faciat dolorem, apparit, contemplari oportet, quaUs praecessit 
dieta, aut si prigrior fuit contra consu^etudinem aut si cibos usus 
est amplius homo aut politrofus est aut uentris consuetudo re- 

20 tenta est. Si enim aliquid homm uel plurima apparent, ex 
plenitudinis causa natus est dolor et ideo cito est euacuandns 
homo et post haec cum cautela*^^) 

[XXX] • * * 

26 [XXXI] 

• [XXXU] (f. 14») . ."«) 



« 



tres aut quatuor capita papaueris**') sie one et 

cum coctum proicis et sie dabis sucos bibere. Si autem nee 
30 haec somnum adducant, perungues frontem totum, opiu cum lacte 
muliebri tritum inlinis; similiter et mandragorae sucus fadt. 
Ypnoticon inunctio fronti et naribus et auribus inlitus, opiu murra 
cum oxy rodinu linis."') Item*"») opiu cum oleo roseo tritum inlinis. 



"*») ab. *•«) Ordinate membrane. "«) est ibidem. "0 Po»t cautela 
unum foUum mtercidit, "®) in /. i4» initio octo versus erasi sunt ita^ ut non 
nisi passim firvstula nonnulla erui possint haec : cera facto ceroto saperpone — 
dabis sorbitiones — papaueris albi — mittis — mixtum nigrom papaneris — 
praebendere potes tribns. "•) paueris. "•) num inlinis? **•») It, semper. 



De Oribasii vereione Latina Bemensi. 275 

Item alint, qtd et soomTmi facit et capitis dolorem toUit, crocu 
opin mnrra aequali pondera ciirn oxy rodinu. Item ypnoticon 
iimiictio fronti et teiapora et nares meHlotu L I, opiu l DI, crocu 
L in^*^), sapa, quod sufficit. Gequis melilota in sapa et sie sapa 
cnm opiu et crocu uteris. Ypnoticon, qui facit ad capitis dolo- 5 
rem, idest cefalargicis, crocu opiu murra yosquiami semen, ana 
L I, cum suGos lactucae fronti inlinis. Item balanos, qui somnum 
faciunt, si in ano subponantur, crocu storace opiu ana L I. Facis 
balanos ad magnitudinem oliuae ossarum et subponis in ano. 

XXXin. DE MALFACTIONIBVS EKODOTI AVCTORIS. lO 

Angustianibus oportet cum spongea faciem de posca^^') tepida 

fomentare"') et constringere fortiter manus et pedes et odoramenta"*) 

naribus offerre, quae anputare et suptiliare possint. In decünatione 

uero in scapulis aut dorso uentosas inponere; permanente"*) uero 

aegritudine"*) tionis stemutamenta*") 15 

. (f. U^). 

III. 

Galeni epistuia de febribus. 

(f. 82*) EPISTVLA GALLIENI DE FFBRIBVS. 

Multa genera febrium nascuntar in hominibus ex mutationis 20 
tempoirum, aetate, labore, aebrietate, ex amaritudine et ex aliis 
multis causis. Dicamus nomina eorum. Gottidiana, terciana, 
quartana, sunacus et aliae, quae uocantur effimere, quas dicit 
Hippocratis simplices febres. Ipsae fiuntur ex uigilia, ex aebrie- 
tate, ex labore, ex aestu, ex amaritudine. Sed istae non sont 25 
longinquae febres : tercia die soluuntur, si neclegentia non euenerit. 

*") cro L III. *") posca, c(yrr, man, rec, pusca. "•) tepida fomentare 
manu rec, superlüa. "*) pedes et odoramenta manu rec, superUta, "*) in 
scapulis -permaaente masiu rec. swperlUa, ^^*) post aegiitadine aUquot vo- 
coittZa eroME mnL '^^) stemutamenta] Ultima f, 14% Unea erasa est nee non 
tota f, 14 pagma versa (f, 14^). Sed dispicias inter hanc stragem nume- 
rum capituU XXXIIII eiusque titulum: DE ANGYSTHS ET MALFACTIO- 
NIBVS. In ima pagina m>anu «. IX haec kguntur m mxirg: Not. angustiam 
stomac. ex plenitudine malorum humoram; eademque manu m textu quem vocant 
superlita haec verba: qui aatem ex plenitudine humorum angustiantur M- 
candi sunt multum. 

Cod. Bern. 611 s. VII— VIII f. 82^--85K 

18* 



276 ^^ Oribasii renione Latina Bemensi. 

Gottidiana fitar ex fleiuna congregata in stomacho, terciana 
ex colera rubia, quartana uero (f. 88*) de melancolico hnmore, 
hoc est nigra colera. Sinacns"') ex sai^nine fitor. De ipsis 
accessis intelüguntor f obres: cottidiana, quae omni die facit, ter- 

5 ciana tercio die, quartana qnarto, snnacns, qui semper febns est. 
Istae febres aliae neninnt ex frigide hnmore, aliae ex calido. Ex 
frigide cottidiana, qnia fienma fr^da est et laeta; ex calido ter- 
ciana, qnia colera mbia calida sunt; quartana ex melangolico; 
sunacus ex sangnine"') hnmedo et calido. Et sicat diximns pon- 

10 dera, finntnr istae febres: Dicamns et eamm medicina contrariis 
contraria. 

Gottidiana circacione in primis diebns aut prima septemana 
stomacho cataplasmabis, cataplas habente linpso, hordio, faeno 
Greco, absentio (f. 83^), aneto in aqua buUis. De snpra dictis 

15 seminibns"*) farinas facis, mittis snpra oleo ant exnngia, faeis 
cataplasma et mittis in drappo calido, super stomachum ponis 
dies Xlin omne die mutando et califaciendo et postea faeis ei 
ungento, qui dicitur marciaton aut pintamiron et postea dabis 
ei bibire anthidotum habente piper >/^ U, bagas lauri v-rll, grano 

20 mastici cy^II, cimino ^ 11. Haec omnia trituras soffecienter, 
dabis cocliario uno nocte. Melior medicina non est. Nescientes 
medici, dum sperant omnem f obrem ex calido humore, donant 
ftigido cibo, dicentes: extinguire uolumus febrem, et non extinguit 
febris, sed extinguit spiracolum uitale, quia fieuma frigida est. 

25 Ideo dabis ei cibo calido piper (f. 84»), ruta, cimino et alias si- 
meles, et si sitis fuerit, aqua cocta cum appio aut fenicolo, pe- 
trosilino, aneto. Haec fac ei et in paucis diebus liberabitur. 

TERGIANAE cura non est ita, ut cottidianae diximus, qnia 
non est frigida: in primis, hoc est diebus VU, nihil eis facies; 

30 postea da eis anito, appio cum aqua cocto bibire. De holeribuß 
dabis eis manducare maluas, atriplices, lactucas, eocorbitas. 
De uolatilibus"") alas de pullo et gallorum testones. elixos. ^ 
quatropedibus pedes de lactente ceruello, armos et oua sorbüia 
sine albumen, Poma Perseca, mela, agramen noli dare eis nöc 

35 uino usque quo absoluit febris et tysena dabis eis. 



^^^) sinactts] fuit sunacus. ''^) sunacus ex sanguine] sanguinem. ^'*) ^ 
minibus $upra Imeam, ^'*) uolatibus. 



De Oribasii versione Latina Bemessi. 277 

Quartanae cnratio. Qxiia diximns in tercianis omnia frigida 
et hxmieda (f. 84^), istis antem non sie, sed in primis diebns 
dabis eis apocima habente opithomo, pnleio aut satoreia et aneto, 
et si iuuenis faerit et hora eonpetit, fleutoma exun, et si uideris 
ipso sangnine nigro exiente, secnrus cnra, et si non est niger 5 
et tddetar mbins et stiptilis, de praesenti cessa, qnia, si dimittis 
cnrrere, grande malo facis. Omnia Mgida neta eis et quicquid 
potes Intienire ealidnm, secums da eis. In accessionibus tarnen 
nihil dare, sed ante accessum et post accessnm da eis nictnni, 
sicnt napos coctos enm pnllo et uino snptile albo et antidoto, 10 
qni uocatnr diospolitas et piper per se da illis cum uino aut cum 
aqua, qnantum soUdi duo pensant, et sicut diximus, omnia calida 
seeuruB dona eis. (f. 85*). 

GYRA SYNAGYS. Quia diximus, esse nato ex sanguine, 
et ex ipso cognuscas de febre non declinata, quae usque septimo 15 
die, et tirinas ipsorum sunt rubias et spissas et sanguine simUes; 
et uenas eorum plenas, facies mbia. Si fuerit iuuenis aetate et 
hora perxoittit, et uideris ista omniä, septima die fleutoma exun, 
et si non suffert, uicto suptile da ei, sicut est siliginis aut tisana 
cum aqua bene cocta et modicum sale, lactuca, sale, pusca, atri- 20 
plices, bitas, cocurbitas et aqua frigida da eis bibire. Et usque 
quo absoluit febris, uino noli eis dare. De uolatilibus debet 
manducare fasianos, pullos iuuenes, perdices, merolos, turdos, 
turtores, pipiones; de piscibus uero, quantos inuenis, qui albas 
(f. 85^) «ames et molles naturaliter habent, non duros; sed 25 
fluuiales pisces da eis securus. 

EFFIMERO simplices uocantur febres, sicut dixit Ypocratis, 
pro eo, quod non fiuntur ex humore generaliter. Gontraria con- 
trarÜB medicina. Ergo si fuerit ipsa febris ex amaritudine, gau- 
dium est medicina. « Eligans medicus ingenio fadendo laetificat 30 
hominem et non amaricando: per hoc potest esse sanus. Si 
fuerit ex uigilia, supor est medicina. Si ex labore, pausatio 
potest esse medicina. Si ex aegritudine, abstinentia. Si ex solis 
calore iterante ipsa febris supdruenerit, in loco frigido fac pausare. 
Si fuerit ipsi locus calidus, medicus ingenio faciendo potest eU- 35 
mentom ipsius fouendo diuersa folia uini et appii, menta, beta 
et aliaa in aqua citando frequenter in ipso loco. EXPLEGIT. 



Orthographica. 

Vocalimn permutatio. 

A=E (Schuchardt. I, 213; Roensch. 463): avallana 251, 32. 
E=A (S. I, 194. m, 101): ptysenas 250, 23 [tysena 276, 35; 
exungia 276, 15, cf. Ros. 122]. 

A=0 (S. I, 172. 184): faras 270, 30 [sunacxis 275, 23. 276, 
3. 5; 277, 14]. 

AE=E (S. I, 388): conpraehendit 260, 2; praehendere 274, 26 
adn. [aebrietas 275, 21. 24], E=AE (S. I, 224 seq. R. 463): 
que 253, 9. 254, 26. 258, 7; qneqne 265, 10; qnedam 254, 23 
[effimere 275, 23]; dieta 264, 30. 265, 35. 267, 17. 270, 8. 274, 
18; Greci 253, 12. 259, 31. 261, 26. 266, 7. 269, 10. 271, 12. 
[276, 14]; ledere 253, 21. 255, 7. 262, 32. 273, 1; pene 253, 
28; prestat 265, 20; querere 253, 33. 

E=I (S. n, 1 seq. m, 163 s. R. 463): angtistea 255, 12. 
25; 266, 30; bletns 250, 10; enectio=iniectio 261, 16 [explecit 
277, 37; hnmedus 276, 9. 277, 2]; miUeum 251, 17; optenuerit 
269, 1 [Perseca 276, 34]; resedat 256, 34; resedeat 257, 26; 
sardenis 250, 26; semnla 252, 1. 2 [septemana 276, 12; simeles 

276, 25]; spongea 253, 16. 275, 11 [snffecienter 276, 20]; sup- 
tiles 251, 19. In Graecis: absentius 260, 28. 263, 24. 264, 13 
[276, 14] cf. Ros. 213; senape 263, 34. 264, 36 cf. Ros. 126. 

E=Y: eresipelas 267, 29; eresipelatodis 267, 27; perum 
252, 31. 

I=E (S. I, 226 s. III, 112 s. R. 463); aciscat 253, 5; acituni 
261, 12; acrido 252, 35. 261, 34. 263, 11; ascindit 263, 13 [bita 

277, 21; califacio 276, 17]; caliscit 253, 36 [cocliarium 276, 21]; 
coUigimus 268, 3; descindat 262, 32; dispumare 252, 23; distil- 
latio 255, 27. 270, 2 cf. Ros. 121. 215; disperatus 257, 2 [eli- 



De Oribasii veraioiie Latina BemensL 279 

gans 277, 30; elimentuni 277, 35]; extrinsicos 261, 25; gravi- 
dinem 254, 24 [hordium 276, 13]; inteUigere 254, 3 [276, 4]; 
intrinsicns 251, 24. 267, 29. 33 (intrinsecus 274, 16); ligumen 

251, 25 ; nansiae 255, 19 (cf. Kos. 217);pinna 253, 15; pntrisco 
vel potrisco 253, 23. 254, 18. 22; potrido 26% 4 [rubius 276, 
2. 8; 277, 6. 16. 17]; simen 251, 34. 261, 19;*vissicas 270, 5 
yehimens 263, 10. In Graecis; [anitum 276, 30 j apocima 277, 
3]; Cyrinaiou 265, 12; diuritica 266, 6 [effimerus 275, 23. 277, 
27]; Fylumiiiuß 255, 17. 20; Galinus 255, 8^ 257, 31. 263, 1. 
270, 32. 273, 8. 27; Gaüenus 256, 4. 20. 30; 258, 16, 27 
[Galliemis 275, 19] cf. Eos. 217; [pintamiron 276, 18; petro- 
&ilino 276, 27]; sintixis 253, 12; Yppocratis nominativo 254, 
14 [Hippocratis 275, 24; Ypocratis 277, 27]; copodis sen- 
sibilitas 271, 19; diabetis 257, 5. Cf. etiam quae de conrngatio- 
uibus secunda tertia quarta inter se permutatis infra dicemus. 

E=ü (S. n, 210): accedent 265, 22; inferent 269, 15. 

EU=EG (8. n, 499): 'flenmaticuB 269, 5 [ftenma 276, 1 
7. 24.] 

EX=AES (S. n, 351): extas 252, 28. 254, 11. 25. 262, 
31. 272, 26; extimandus 266, 25 (R. 524). Cf. R. 457 milex 
=imle8; 524 externa die. 

J=JJ: deicio 256, 18; proicio 258, 6, 274, 29;. infarctici 
259, 24. JJ = J: sincopü 273, 10. 

J=OE (S. II, 291): diarria 269, 35. 

J=;Y: amigdala 251, 13, 32; bradipora 254, 4 [ciminum 
276, 20- 25]; cristallo 254, 26; erisipelatodes 267, 22; Libiae 
254, 8 [pintamiron 276, 18]; pirus 261, 11; poütrofns 274, 19; 
Sycionins 271, 22; simptomata 256 14. 257, 3; sincopus* 270, 
31. 272, 33. 273, 1. 8. 10. 28 (syncopos 271, 12); sintexis 253 
12. 255, 8. 270, 24 [sinacus 276, 3]; stipticus 252, 27. 32. 254, 
33. 34; 258, 33. 261, 13, 21.271, 21. 273, 19 [tisana 277, 19]; 
yosqniamns 275, 6. Servata est Y in bis: clysteris 262, 20. 
263, 22. 264, 6. 32; 272, 13; cydonia (cytoneä) 252, 29. 30; 
cyminn 261, 19; cynodos 255, 13; Cyrinaicu 265, 12; myrtae 

252, 32; oxy 274, 33. 275 2; oxybafa 251, 21; oxymelle 272, 
26. 28; paralysis 265, 18; ptysana 250, 6 etc.; pyretras 265, 
16; synocns 262, 25. 266, 4 seq.; tyfodes 262, 3; typus 266, 21. 
25; 268, 32. 269, 3; typicus 266, 6; Tyriacus 265, 10; ypocon- 



280 ^® Orifoasii versione Latina BernenBi. 

dria 253, 33. 264, 5. 268, 6. 270, 23. 271, 2; ypnoticon 274, 
32. 275, 2. 5; ypocistis 261, 7; ypocro 257, 9; ypostasis 257, 17; 
20. 29; 270, 1; ysopm 264, 10. 271, 33. 272, 10. 

Y=J Fylnmiinis 255, 17. 20; Sycionins 271, 22; Yppocrati» 

254, 14 [Ypocratis 277, 27]. . 

0=11 (S. n, 149 8. in, 213, 8. R. 464): earbonciüu8 260, 
22; cocurbita 250, 6 [276, 31. 277, 21]; cotis 259, 13. 261, 34. 
263, 13; ferola 253, .16 [fenicolo 276, 26]; forforibTis 257, 19 
[meroluB 277, 23];,nevola 257, 23. 27. 29; 269, 16; noces 251, 
23, 32; notrit 272, 16; potredo 261, 22. 24; 262, 2. 4. 5. 7; 
potriscere 253, 23; 254, 18. 19. 20; 266, 12 [qxiatropedes 276, 
33], robeus 256, 1. 257, 35. 258, 13. 266, 9. 11; 273, 2; sub- 
robea 256, 32. 257, 9. 11. 32; robru8 251, 34. 265, 30 [satoreia 
277, 3; spiracolum 276, 24; turtores 277, 24]; cynodos orexeo» 

255, 13. Cf. infra qtiae ad declinationes secnndam et quartam 
pertinent. 

ü=0 (S. n, 91 8. in, 196 8. ß. 465): bnmcocelas 254, 30 
(cf. S. II, 118); cognusco [277, 15, cf. S. II, 124]; culatum 
261, 31; erudit 253, 22; pusca m. II 275, 11 [277, 20], cf. S. 
n, 125. Ro8. 136, 218. [supor 277, 32]. Vide etiam declinationes 
nominttm. 

0=Jc fenoculi 261, 20 cf. eaproficus Ros. 119. [=Y opi- 
thomo 277, 3]. 

0=E (S. II, 243 8.): opithomo [277, 3]. 

U=J (S. II, 230. R. 465. 525. ): fenuculus 255, 5. 

U=Y (S. II, 253): dactulxis 261, 8; intaba 250, 10 (intyba 
267, 36, cf. Scholiorom Bemensinm ad Yergili BucoUca et Geor- 
gica editionem meam p. 962 (Georg. lY, 120) et 732; murra 274, 
32. 276, 2. 6 [snnactis 275, 23. 276, 3.. 5; 277, 14]. Y=IJ: 
gyla 254, 29 cf. S. 11, 198. 

Consonantiiim permutatio. 

B=P (S. I, 124): absos 260, 30. P=B (R. 456): opti- 
neo 268, 24. 29. 33; 269, 1; suptilis 251, 19. 262, 9. 264, 15. 
16; 257, 6. 8. 33; 269, 36; 263, 32. 268, 4. 369, 35. 36? 273, 
2. 9. 10 [277, 6. 10. 19]; suptiliter 262, 28; suptiiitas 254, 27; 
261, 36; snptiliare 264, 9. 276, 13. 

B=Y (R. 455) ininitio: ber263, 27; belut 273,. 15; ben- 



De Oribftsii versioiie Latina BerneiuiL 281 

tris 251, 35; bero 250, 21; bigilo 253, 6; biridis 250, 31; bitia 
254, 23; biQt 254, 13; in verboram coningatione: curabimus 
267^ 17; inflaberit 253, 34; lavoraberint 253, 5; postnlaberit 
268, 9; in ceteris: conunobent 260, 12; dibersae 269, 8; ebacuatio 
262, 10; ebentare 252, 6; flabnm 258, 14; flubialifl 263, 25; 
fobeo 261, 14; grabo 254, 4. 264, 34; grabis 254, 1. 259, 36; 
inbaserit 269, 21; inbenio 256, 14; adinbeneront 255, 2; inbi- 
cem 268, 24; inbolntns 271, 16; iubare 251, 36. 259, 13. 260, 
8. 261, 14. 16; 262, 32. 264, 12. 14; 265, 17; 267, 33; laba- 
cnun 267, 24; labare 258, 29. 259, 7. 8; 269, 21. 260, 3. 260^ 
23, 26; 263, 28. 29; labatio 252, 5; lebis, lebiter 251, 34. 254, 
14; lebitas 254, 12; libidns 257, 19. 258, 14. 271, 5; malba 
252, 11; mobent 254, 24. 264, 12; nobissimtis 256, 36; papaber 
250, 13; 251, 33;remobere 253, 4; snabis 250, 27; semperbiba 
267, 35 (aemperviva 268, 1); subbenit 265^ 18. 

V=tB (R. 456) in initio: vaca 265, 19; vene 250, 23. 251, 
11. 272, 12. 273, 25; vinas 251, 14; vona 254, 10; in verborum 
coniugatione: davis 251, 8. 252, 30. 260, 14. 261, 20. 263, 25; 
31; 272, 34. 273, 3. 23; fricavis 271, 17; in ceteris: carvunculns 
270, 5; civus 253, 2. 265, 3; fava 250, 13; flevotomus 262, 9. 
266, 30. 270, 13. 271, 10; flevotomare 262, 8. 264, 28 [flento- 
mare 277, 4. 18]; invecillns 272, 20; lavorare 251, 19. 253, 5; 
lavores 269, 13; nevola 257, 27. 29; savannm 262, 33; Savi- 
nirasis 271, 21; sorvere 251, 28;sorvitio 250, 32. 252, 11.* 264, 
5. 272, 20. 273, 20; 8uJ)rovea 256, 32; tivi 263, 24; turvidus 
256, 33. 265, 30; turvatio 252, 26. 

C=G: neclegentia [275, 26]. G=C (S. I, 125 s. R./55): 
Agragantinus 269, 30; emigrania 274, 5 cf. Bos. 122; Gnidins 

265, 19 [baga 276, 19; melangoUcns 276, 8). 

C=Q: acosns 265, 27. Q=C: inquipinnt 270, 33; synoqnorum 

266, 30; yosqüiamns 275, 6 (cf. S. H, 275). 

C=T: porcacla 250, 10. 268, 1. CI=TI (S. I, 154. III, 79): 
snsjÄcio 274, 16 [dreacio 276, 12; tercius 275, 26. 276, 5; ter- 
ciana 275, 22. 276. 1. 5. 8. 28; 277, 1]. 

C=Z: apocima [277, 3]. 

D«T (S. I, 118): ed 250, 31. 254, 24 (S. I, 120); ererci- 
dia 259, 14. T=D (R. 456): aliqnit 264, 9; alint 262, 2. 275, 
1; Cytonea 252, 30; ipsnt, 250, 23. 272, 9; quidquit 254, 1. 



282 ^ Oribfeiaii Yeuicm» Lttina BenieiisL 

F=:=PH in Graecis semper exeepto ephiaius 262, 1, cl Bob. 
125. 215. 

F^V: gingifa 253, 22. 28. Qaod Boenscfaiiis p. 524 voce 
sifilare (Non. p. 531 Merc.) propoeita F pro B seriptam esse 
contendit, hanc fonnam poüus tum denrniD, poetqnam sibüare in 
sivilare abiit, inde natam dixetim. 

H omissa in Latinis in initio: emina 261, 4. 26. 27; iems 
271, 22; ora 256, 22. 24; 263, 16. 17. 18; orror 360, 18. 263, 
4. 268, 25, 30. 33; 269, 1; nmecto 250, 6^ in mediis vocibus: 
anelitum 265, 26; braeia 271, 17. 30; incoare 260, 16. 265, 33; 
maccinata 261, 9 [eocliarinm 276, 21 cf. Bos. 120. 214]. In Oraecis 
in initio: ecticns 268, 10. 11. 16; ^nigrania 274, 5; emilritens 
262, 2. 268, 22. 269, 2. 4; epar 262, 20. 272, 23. 273, 12. 32; 
Erodotns 276, 10; yosquiamus 276, 6; ypnoticon 274, 32. 275, 
2. 5; ypocondria 263, 33. 264, 5. 268, 6. 270, 23. 271, 2; 
ypocro 257, 9; ypociätis 261, 7; Yppocratis 254, 14 [Ypocratis 
277, 27]; ypostasis 257, 17. 20. 29; 270, 1; cf. Ro». 220; in 
mediis vocabnlis: anetum 263, 23. 271, 24 [276, 14. 27; 277, 
3] cf. Ros. 118; bruncocelas 254, 30; calasticus 271, 20. 23; 
eatarticns 265, 7. 271, 10 (catharticus 264, 15. 266, 3); diarria 
269, 35 [melancolicus 276, 2; mekngolicus 276, 8]; ocra 257, 
9; snbocra 257, 32; retima 253, 11]; rodinu 274, 38; stomicas 
271, 1; synocus 266, 4. 6. 8. 25. 27. 29. 30; 268, 82 [snnacuß 
275, -23. 276, 3. 5. 277, 14]. Servata autem H est in Ms Grae- 
cis: calaminthifi 265, 14; cholera, cholegriens semper; [colera 276, 
2. 3]; melancholicus 264, 19. 265, 8. 266, 16; plethorieus 259, 
36. ^0 2; stomachus 261, 2. 3;- 273, 1 [276, 1. 13. 16]; syn- 
oncho 269, 3; tborax 270, 3, cf. Ros. 127. 

H addita (R. 462): habnndans, habnndanter, habundantia 
258, 28, 36; 259. 18. 261, 18. 264, 27. 265, 34. 266, 34; snper- 
habnndat270, 18; his=sis 256, 27; hü 268, 28. 262, 7. 273, 8 
[holera 276, 30]; horta 272, 24; hutilis, hutiliter 251, 25. 252, 
16. 25. 36; 253, 36; 256, 8. 264, 16. 30; 267, 31. 35 (ntiHs 
etc. 253, 3. 256, 17. 260, 11. 261, 8, 11); procartharticon 261, 
26 [anthidotum 276, 19], cf. Ros. 122. 

M=N (S. I, 5. 109; HI, 1. 58; R. 457. 524): volnmtarius 
262, 12. N=M (S. I, 108. in, 58. R. 457): menbra266, 17; sep- 
tentrionalis 264, 3; anputare 276, 13. 



De Oribasii yeriione Latina Bemensi. 283 

R=L (S. I, 138): ceftlai^kus 275, 6. 

S omissa antecedente EX: expectas 260, 17; expno 258, .7. 
9. 11. 12; exputM 257, 31. 268, 7; expntamenta 258, 3; extin- 
guere 266, 34. 267, 16. 16; 270, 21 [276, 83. 24]. 

ZI=TI (S. I. 163. ni, 77): tristizia 269, 29. 

Consmmtes dupUccUae (R. 460). CG: macciiiata 251 9; FF [ef- 
fimeras 275, 23. 277, 27, cf. aMeane Ros. 118]; LL: miUenm 
251, 17; MM: lamminosiis 257, 18; PP: constippant 259, 15 [appium 
276, 26. 30; SS: amssnm 251, 14; vissica 270, 5 (cf. Ros. 128. 220); 
ysopxis 272, 10; TT: cottidie 264, 8. 266, 14; cottifianns 263, 
7. 265, 21. 22. 81. 82; 266, 13. 15. 21; 268, 32. 269, 3; 275, 
22. 276, 1. 4. 7. 12. 28 cf. Ros. 120. 214. 

Qnusananies semel poniae. 0: vaca = baca 265, 19 [baga 276, 

19] cf. Ros. 119; R: cataras 259, 6. 7; P: Ypocratis [277, 27]. 

Epenthesis litterae N (S. I, 112 s. m, 59 R. 458): torrens 251, 
17 (nisi pro participio accipiendnm est et abnndanter posito); 
totiens 252, 5; synoncho 269, 3. 

Apocope litterae M (6. I, 116. R. 462): dece 251, 4. 21; 
septe 264, 13; febre 270, 16; liqnidu 260, 33 not.; T: haben 
261, 28 not.; ledun* 253, 21 (cf. S. I, 122); R: sempe 272, 
26 not.; MA: cataplas [276, 13]. 

Epmesis litterae T: addndt 270, 30 not. (cf. S. H, 393). 

Aphaeresis llttorae B: ioso = dioso 270, 25, not.; I: stae 254, 
10; stius 265, 83 (S. U, 968. III, 278. R. 469. 525); P: tysana 
261, 12 [tysena 276, 35; tisana 277, 19], cf. S. I, 144. III, 75, 
Ros. 218 et Alfr. Fleckeisen, annal. pMlol. XGIII. Sed ptysana 
habes 250, 6. 15. 28. 24 etc. 

Syncope smgularum litterartm (S. 11, 399 8. III, 289 S. R. 467. 

525). VocaKmn E: malfactio 255, 11. 12; 275, 10. 15 adn.; cf. 
maldictn S. 11, 427 (excalfactoria Ros. 119); I: calda 253, 24. 
265, 2; cf. S. H, 415; frigdor 259, 9. 10. 28. 82; 261, 27. 263, 
4. 6. 7; 264, 18. 265, 23. 268, 20. 269, 26. 85; 270, 27. 278, 
86, cf. S. n, 41&; infrigdare 250, 8. 14; 253, 36; 254, 7. 9; 
258, 86; 259, 1. 9. 15. 27; 263, 20. 83; 267, 36. 270, 18; 
porcaela = porcilaca 250, 10. 268, 1; U: lenticla 250, 23« 291, 
80, cf. S. n, 408. Ros. 124; 0: flentomare [277, 4]. Consonantmm 
G: procartharticon 261, 26; G: anmentatas 269, 4 not., cf. S. I, 
146; M: tepore 250, 19, cf. S. 1, 105. III, 57; N: trasnnctio 262, 26, 



28i I^ Oribani versione Latuos BemensL 

36, cf. R. 461; P: simtomata 257, 2, cf. S. I, 144; R: 1080 = 
dioso 270, 25, cf. qnae de mmm forma {= zusum = diusum) 
docet Roeitscbins p. 461 adnot., sed deor$o, tUortum legitar 271, 
16. 18; 8X180 270, 25; at sursuin, shtso 271, 16. 18. 
Metathens: p<»rcacia = porclaca 250, 10. 268, 1. 

Aswmäatio non admma: adSTUDere 265, 4, cf. Ros. 213; adten- 
dere 258, 5. 270, 6; conbusta 270, 3; conpetenter 250, 15 [con- 
petit 277, 4]; eonpntnierit 266, 13; conpraehendit 260, 2, cL 
Ros. 214; iübecilles 272, 4; invecillxun 270, 20; inlinis 274, 31; 
33; 275, 7; inlitas 274, 32, cf. Ros. 123; inpeta 255, 2. 270, 
20; inplantati 274, 13; iiipneainatosis 261, 18; inpositam 259, 
2; sTiperinponere 260, 28. 31 (sed compositos 259, 15; imponere 
275, 14 mann rec. snperlitnm, cf. Ros. 123); inpossibile 256, 28; 
inritare 262, 14; snbpono 275, 8. 9 (cf. Ros. 127). 



n. 

Grammatica et syntactica. 

Genus (R. 265 seq.) 

MascuUnum pro neutro : 9,h&enüxiB 260, 28; acitns 250, 19; aga- 
ricns 265, 14; anetns 250, 22; balnenB 267, 30. 272, 33; bletns 
250, 10; cerebellns 273, 23; hordens 251, 5; olens 250, 21. 
258, 36. 271, 22. 24. 25; porrns 250, 23 cf. Ros. 218; vinns 
252, 38. 257, 8. 259, 34. 260, 6. 7; 264, 35. 273, 24: R. 266. 
yssopns 272, 10 (ysopnm 271, 312); oxymellis 264, 14; piper 
264, 11 (gen. nentr. 265, 1); atriplex [276, 31. 277, 20]; cf. 
Ros. 214; capnt 259, 2; corpus 258, 25. 262, 20. 272, 25; 
tempus 268, 83. 270, 9; frigdor = frigns 268, 20. 269, 26. 270. 
27 (frigdores 269, 35). 

Sperma coctns 265, 20; eedimen len^n 2&7, 22; id est lenis 
258, 9; alind qni275, l;nngentnm qni [276, 18]; ypnoticon qni 
275, 5; aatidotnm landatissimns 265, 11; omnes frigida 280, 9; 
dnkes mela 252, 28; moUes folia 252, 32; hntiles signa 256, 8; 
expntoa&entä medioeres 258, 4; accedentes signa 267, 8; lintea- 
mina dnplices 268, 5; vitia commnnes 269, 8; mala consistentes 
270, 7; tres capita 274, 28; commnnis est 259, 23; inntilis est 
260,11. , 



De Oribasü veriione Latiiia BerneoflL 28$ 

Neuirwn pro fwucMio: caseum 253, 18; cicer ipsom 255, 4; 
hoc propriüs dolor est 274, 2; nomnüla existimant 254, 11; cibi 
danda sunt 259, 33; cibi quae 263, 33; omnia pessimi casus 
262, 32. 

MascuUMm pro femmino: aütidotus [277, 11]; aUoruin araonun 
(=arboni]ii) 250, 11; febris 265, 12. 268, 22. 24 seq.; cala- 
minthis 265, 14; volumtarius pnigatio 262, 12; qualitatis distem- 
perati 269, 18; inuBCtio inUtas 274, 32. 

FenMmm pro mascuüno: dies 258, 18. 264, 4. 265, 32. 266, 
^3^ 271, 30 [277, 18j, (dies masc. 264, 14. 266, 16. 21; 272, 
10 etc.); sal 250, 20; cortex 251, 35; quae hnmores 262^ 11; cibi 
•dandae sunt 259, 28. 

Neutrum pro femmmo: cholcra cholerum semper, yide Lexicogra- 
phica 8. T. [colora colerae 276, 2]; aquas tempestiva sunt 254, 
26; ea aquae bradipora 254, 3; ea quae sunt membranae 
274, 11. 

Femmmum pro neutro: alfita 251, 9. 268, 4; apozema [277, 3]; 

balneae 259, 18; eresipdas natas 267, 29; flegn» 270, 12 (fleg- 
mate 268, 29); fleuma [276^ 1. 7. 24]; inguina 260, 4. 6; myrta 
252, 32; reuma 253, 11; ypocondiia 264, 5. 270, 23. 271, 2; 
alia quas 265, 10; membra quas 266, 7; «gna quas 266, 18; 
ipsamm ovomm 273, 23; graaa oppressas 251, 1; quascumque 
ioca — apertae 254, 7; quae faerint flava magis haec pesedmae 
sunt 257, 35. 

Nunenui. 

PhwaU» pro nnguhri: quibus veuter fluens molestantur 251, 33; 
quibus venter laborant 251, 19; materia quae dedueant 262, 14; 
onrnis populus vexantur 269, 11; proYidenda sunt purgatio 270, 
11; nebula positae 257, 30; cibas dandus qui minus nutriunt 
259, 31; qui aegrotat nutrite eos 260, 11. 

Smffularis pro pharaU praeeunU gubstaniwo plurali generis neutrwMKjOk, 435. 

523): disperata est simtomata 257, 2; quae constippant nocet 
2S9, 16; cf. 253, 16. 263, 11. 264, 23. 272, 5. Cetera: tales 
«xputus Signum est 258, 7; potiones iubat 260, 8; lactes ledunt 
et erodit 253, 22; qui febriunt Mcandus est' 258, 29, cf. 259, 
18. 36. 260, 2. 4; 262, 8. 36; aegritudines quam 269, 10; quae 
fuerint viridis 257, 36; indig^ta sunt quod 258, 11. 

PluraUs numerus nommum abstractorum vel coUectivorum: aCCCptlOnes 



28$ 1^ OrüMUBÜ Tcrsione Latina BemensL 

273, 4; acoessiones 256, 21. 273, 5; aegritadines 269, 7. 8. 10. 
32; neres 269, 17. 19. 21; alicae 261, 11; alienati<»ies 269, 33; 
angUBtiae 265, 25. 26; aquae 251, 20. 253, 26. 254, 2. 8. 10. 
22. 23. 25. 81. 33. 255, 3. 7; ardores 267, 1; calores 271, 6; 
canies 259, 22. 261, 8. 264, 33 [277, 25]; cerebelli 273, 23; 
coctionea 250, 15; cognitiones 254, 21; differentiae 256, 33; di- 
gestiones 262, 24; diversitates 253, 27; evaeoatioiies 270, 15; 
exercitia 259, 14; exputamenta 258, 3; exputas 257, 82. 258, 
7; friotioaes 259, 14; frigdores 259, 35; humores 258, 1. 260, 
8. 262, 4. 11. 14; 265, 18. 266, 34. 267, 1. 24; 268, 11. <20; 
272, 14. 24. 25. 31; 275, 15 adnot.; ingmaa 260, 8; iiigiiiBae 
260, 6; lactes 253, 1. 21; lactucae 250, 13. 259, 22. 267, 34 
[276, 81]; lanae 260, 28; lavaera 264, 2; malfactiones 275, 10. 
15 adnot.; mnlsae 252, 16; naÜTitates 269, 7; occasiones 260, 
18. 273, 26. 28; odoramenta 275, 12; passiones 254, 29. 257, 
8. 7; 259, 9. 269, 15. 19; pötiones 252, 24. 260, 7. 267, 20; 
ptysanae 250, 6. 15. 23. 24; 252, 7. 261, 12; pnlsus 258, 21. 
272, 30; reiecüones 270, 2S; rigores 256, 26. 265, 18; secessus 
253, 10. 265, 27; sorbitioneB 251, 29. 32; 264, 5; sputamina 
257, 32; sternutanxenta 275, 15; sußi 250, 15. 18. 269, 21. 267, 
25. 268, 2. 274, 29; sudores 268, 28. 262, 11. 263, 22. 267, 
16. 269, 34; tensiones 269, 34; tufises 264, 24; ulceratioaes 270, 
4; Turinae 263, 15. 21 [277, 16]; \igiliae 259, 29; virtates se- 
minnm 250, 3; vitella 273, 23; uomitas 269, 34. 

Adiectiva neutra mmero phwoH ponto pro substantwis: Callda 269, 

22 [277, 12]; concava 269, 16; contraria 269, 22 [277, 28]; fri- 
glda 269, 23 [277, 1]; humida 369, 23 [277, 2]; interiora 270, 
21; sicca 269, 23. 

N<mmaHou8 pro genetiva: [istae fobrOS aÜEO Y^TUlt 276, 6] ge- 

nerata 255, 19; dktillatio 255, 27; proaecusatwo: pulsos 261, 28; 
aliae evaeuatioited oportet fieri 270, 15 (forma«: tepida 251, 2; 
farina 251, 17; semola 252, 1 possont et pro ablativie accipi, 
niai accuaativi m .finalem eyamusse statuere maus, cf . ea qoae de 
hac re infra dictnri sioaus et snpra p. 283 s.v. Apocope); pro 
a^iatwo: mixtas 268, 33. 

GeneHvus pfvnommatwo: synoquorum febrituu curaatur 266, 30. 



De* Qribasii venioiie Latina BernensL 287 

Gmetkms locaimt$: Libiae 254, 8, cf. B. 427. G^eneltbi» partOhus pro 

accwaiko: piflcl«» cames molles habeütes 259, 22. 

DaUvw pro g€netiix> anommibuspendeM: bnlüliia Ciuatio 255, 15; 

eoratio cardiacis 255, 29; curatio tertiano non vero 264, 1; si^^ 
synocis febribüs 266, 4 ; Signa ecticis febribos 268, 10 ; depoaitio 
orrori 269, 1; inunctio froati 274^ 82; igm andrem extingnere 
270, 21. 

Accusaiwus pro nommaüvo: ptysanas, Gocurbitas elixaB 250, 6; 
ptyeanaB 250, 24; mulsas 252, 16;.8piimaiil 252, 22; aqnas 254, 
25. 31; Golandas 254, 34: lanas «nnt aupermponendaB 260, 28; 
absoB 260, 30; alicas 261, 11; alfitam 268, 4 [nrinas sunt ru- 
bias 277, 16]. Accusativusprogeneüoopartitwo: salem tritam non multiim 
250, 20; modiciim anissum 251, 14; mel modieum 253, 25 (sed 
confer: cnm modico orrore 268, 29); malum nihil 257, 34; mo- 
dictun alfitam 268, 4; satis caloram 271, 18; crocu opiu aeqna- 
lia pondera 275, 2. Accudotiimprodcuivo: tempora 275, 3. Accusa- 
twus pro aklativo; puleiu 250, 25; vlniun 258, 24; frictiones et 
exerci^ 259, 14; aegritndinem 259, 36. 269, 12; alios dies 266, 
24; istos «neos 267, 25; diem 268, 28; asperum 271, 17. Ao- 
cusaHvus absoiüius pro Matwo: coctas radicos et anetum ipsa aqua 
potui danda est 268, 23; membra pressa manu mordicationem 
sentiat 261, 33. 

Ablaävui pro nommaüvo: qnale est oleo irino 259, 11. Ablaütm 

pro §enetivo partUivo: tostario trita oxybafo üHO 251, 21; aloe et 
mastice octava parte 261, 6; murra aeqnalia pondera 275, 2. 
Mlatiow pro accusatwo: medicamen aliqno fortiore dare 264, 26; 
diebus pinrimis 265, 4 [linoso, hordio, faeno, absentio, aneto 276, 
13; nngento 276, 18; grano 276, 19; oimino 276, 20; cocliario 
nno 276, 21; frigide cibo 276, 23; cibo calido 276, 25; rata 
eimine 276, 25; aaito apjao coeto 276, 30; Tino 276, 35; opi- 
thomo puleio ant satoreia et aneto 277, 3; ipso sanguine nigro 
exiente 277, 5; g[rande malo 277, 7; vino snptile albo et anti^ 
doto 277, 10; nato 277, 14; victo snptUe 277, 19; lactuca, sale, 
pnsca, atriplices 277, 20; aqua frigida 277, 21; vino 277, 22}. 
Praeterea in bisce, nisi potios aecnsativi m finalem evannisse 
statuendom sit (cf. supra p 283 s. v. Apocope): modicnm sale 
252, 10; aqnosa mnlsa bibere 252, 18; tnrbnlenta nrina 256, 34; 
mnnda 256, 35; mastice trita 260, 32; mastice 261,. 6; r^nissi<Mie 



288 ^ Oribaaii vectioae LmtLoA BetnensL 

260, 17;aqiiafrigidabibere 262, 29. 267, 6; quartana 264, 23 
dieta observando 270, 8; febre 270, 16; nnlla commotione 273, 6 
sorbitione facta 272, 20 [medieina 276, 10; habente 276, 19 
aqua cocta 276, 26; tysena 276, 35; lactaca pnsca aqua frigida 
27S:, 20; sale 277, 20; menta beta 277, 36]. Abltawus abMhOus sub- 
iecto cartM: YolentibTUi 254, 2; Bublato 268, 7; iterato 271, 29; 
(R. 342); (U>lativus abwkouB nommatioo iunchu: convenientibus duae 

COmmotlOIies 268, 23; ablaiiim$ abwhUus ftro partidpio connmcto ponius 

(R. 450): tostario trita oxybafo colas 251, 21; tangentibiis sen- 
tiat 261, 33; laborantibus agere eos oportet 264, 25; ai aliqoa alia 
interveniente causa prohibeat 266, 35. Cf. praeterea praeposi- 
tiones. 

Broximw ümctum genetwa: 257, 7; proprim datioo 273, 36. 274, 
2; medius daiivo: 266, 36. 

Nomen. 

DecHnaüoI pro tecmda: alfita 251, 9. 268, 4; balneae 259, 18 
myrta 252, 32; ypocondria 264, 5. 270, 23. 271, 2;pro tertia 
apozema [277, 3]; eroBipelas natas 267, 29; flegma 270, 12 
flenma [276, 1. 7. 24]; ingnina 260, 4. 6; renma 253, 11. Qe- 

netivus phraUs in um »yllabam exieru: efememm 258, 16. 27. 

Declmcah II pro tertia: mastici genet. [276, 2o]; ex mntatio* 
nis [275, 20]; pro guarta (R. 260): victo [277, 19]; pulso 272, 
21; pnlsi 272, 30; expntonmi 257, 31; secessos 263, 10; acces- 

808 266, 21; de accessis [276, 4]. QeneHmsphr.mum exiens: mem- 

brom 269, 34. 

DecUnatio tertia. Nommatioo äng. es pro ü: febres 263, 16. 264, 4. 

266, 8. 26. 27; sites 263, 10; datwp sing, e pro t: siligineo colore 
sabsimilis 257, 9; sanguine se miscere 266, 9; sangnine similis 
[277, 16], cl Hertzii yindic. Gellian. alt. p. 7; accusaüvo sing, em 
pro im: tnssem 254, 30; sitem 255, 18; ablaüvo sing, e pro i: febre 
255, 17. 259, 17. 260, 9. 16; 261, 32; 265, 25. 266, 14. 19. 
24; Site 255, 16. 17; vitaie 268, 11; dolce 263, 25 [vino sup- 
tile 277, 10; Ticto snptile 277, 19; grande malo 277, 7; omne 
die 276, 17], cf. Ros. 122; abkuk» sing, i pro e: deficienti 273, 

14; habimdajlti 258, 28; cf. Ros. 123; genedvo pluraH ium pro um: 
prindpium 273, 31. 

Praeterea istaquoque huc pertinent: quis = quibus 269, 26; 
vasum vasi vaso 253, 16. 268, 3. 270, 20. 271, 25, cf. R. 260, 



De Oribasii versione Latina Bemensi. 289 

Kos. 128. 220; lacti8 = lac 258, 18. 19; lactes = lac 253, 13; 
lactis = lactes 258, 13 (cf. similis Ros. 124); clysteris = clyster 
262, 20. 264, 6. 272, 13, cf. Ros. 120; senape 264, 36; ossarum 
= ossitun 275, 9; snptfles = snbtilis 251, 19. 

DecUnatio quarta pro secunda., Accmatwo phir, U8 pro os: porus 259, 

16; sncTis 268, 1; feniculus coctns edet 255, 5, cf. R. 520, 
S. II, 95. 

Comparatio. 

CompTorativus iunctus a praepontwni (R. 452): dxlicior a Cruditate 

253, 19; melior ab haec 253, 33; plus a ratione 256, 22. 259, 
17. 271, 6 (plus quam ratio postnlat 269, 13); plus a natura 

269, 19. 272, 2. 4; comparatwua iunctua de praepositwni: de SUpradictis 

humidior 250, 1; de omnibus meliores 257, 25; c(y:nparativu8 contra 

praepositioni iunctus: plgrior coütra coüsuetudinem 274, 18. 

Plus comparativo iunc^m (R. 279): plus humidior 250, 2; calidior 

plus a natura 269, 19; plus superius 257, 30. Magis: magis senior 
273, 3. Mediocriter: mediocriter pinguior 257, 16. 

Magis superlativo iunctum: magis pessimae 257, 36. Ninmm: 

nimium extremus 272, 4. Satis : ^tiB utilissima 252, 16. Valde: 
valde p^ssima 258, 15. 

Adverbia pro comparcttivo posita: maglS humida 252, 1^; pro super- 
lativo: ^aJde flava 257, 35. 258, 13 (258, 21); calidus satis 261, 
10; parvus satis 261, 29; pinguis satis 272, 25; calida et sicca 
maxime 258, 24; satis perparvus 272, 3; quam plurime humida 
264, 8; mediocriter asper 271, 17; mediocriter calidus 264, 35; 
perfrigidus 264, 8. 

Parvissimus 271, 5, cf. R. 279. Superlativus pro positivo positus: 
268, 12. 270, 2 etc., cf. R. 415 seq. 

Pronomen. 

Demonstrativum ante relaümm omissum: vel quod infermentatum 

in se habet amittat 252, 6; dare oportet qui infrigdant 259, 27; 
cf. 253, 1. 4; 254, 3. 10. 12. 20. 28; 255, 5. 256, 13. 259, 15. 
26. 27. 29. 82; 262. 15. 263, 35. 266, 31. 272, 35; demonstrativum 

pro reiativo .positum: quam tinctores utuntur et ex ea tingunt 257, 10; 

demonstrativum in sententiae condtcionaUs apodosi positum: 257, 17. 20. 27, 

cf. percurrens dolor — hoc 274, 4. 

Relativum pro particula condicionali positum: 254, 28. 260, 9. 267, 
Hftgen, Zur Oeschiclite der Philologie. 19 



290 D6 Oribasii veraione Latisa Bemensi. 

a. 268, 28; quae autem membrana circumdant ossa et sentiat 
274, 14; relatkmm smel positum pro dupb: alia qoas usi sumus et a 
nobis probata Bunt 265, 10. 

B-ommma cwnulata: alia quaeque taUa 265, 10; alia altera 

271, 1; haec talis 253, 35; ex ipso — ex eo 253, 17; his -r eos 
259, 10, cf. Hertzii vindic. Gellian. alt. p. 69. 

Aliqno alio si quo modo = si quo alio modo 270, 29; aliqui 
nom. plur. 270, 33; aliquis = quis praeeunte si: 260, 18. 29 
261, 36. 262, 28. 266, 36. 267, 2. 274, 20; ipsut 250, 23. 272 
9 (R. 276, Ros. 217); ipse pro articulo positum: 253, 6. 18. 22 
263, 5. 267, 34. 268, 3. 26; 270, 7. 271, 7. 274, 15. [277, 5] 
ipse^is 274, 1. 275, 24, cf. R. 422; i8te = liic vel is; 258, 24 
263, 17. 268, 21; his^is 256, 27; hii = ii 258, 28. 262, 7. 
273, 12; quanti = quot [277, 24], cf. R. 336; quisque = quisqnis 
vel quicumqiie 254, 13; suu8 = eiu8: oportet addere nnces cum 
membrana sua 251, 24; mitti oportet castaneas cum mediana 
sua cortice 251, 35 (cognoscenda bona aqua secundum quali- 
tatem suam 253, 30); ubi = in quo 260, 28. 272, 10; unde = ob 
quod 272, 4. 

Verbum. 

Coniugatio secunda pro tertia: perungueas 262, 22, cf. Ros. 128 

(perungues = perunguis? 274, 30); accedent = accedunt 265, 22. 

Con%a*ib <er^ pro pnma; crepit 251, 5; inflit 264, 30 (cf. R. 
283). 

Coniugatio tertia pro secunda: remobatur 253, 4; resedat 256, 34; 
perurguantur 267, 82; adhibis 271, 28; admiscis 251, 12; admis- 
cimus 268, 8; apparit 256, 15, 31. 257, 8; 262, 1. 274, 17; 
debit 253, 31. 262, 34; habit 267, 4; manit 252, 15. 271, 3. 

272, 19; miscis 251, 31. 260, 32; movit 262, 23; mulgitur 253, 
4; nocit 250, 22. 259, 16; aportit 251, 23. 35; 253, 13. 24. 26; 
256, 29; 257, 12. 262, 26. 267, 19. 271, 33. 273, 2; permanit 
256, 34; residit 253, 34; sollt 261, 29. 274, 5 (cf. R. 283, S. I, 
258 seq. III, 117 seq.). 

Conmgatio guarta pro tertia: bibire [276, 19. 30; 277, 21]; ex- 

tinguire [276, 23]; potriscire 253, 23; rarefacire 262, 21 (cf. R. 
285). 

CoUigimus = coUegimus 268, 3; optenuerit 268, 33; fitur 
[276, 1. 3; fiuntur 275, 24. 276, 10. 277, 28] cf. R. 302; differit 



De Oribasii versione Latina Bernensi. 291 

263, 4; inferit 268, 19 (E. 286); exiente [277, 5]; calefacixintur 
265, 24 (E. 296); consnetus sum 260, 9. 267, 6; defeoto sto- 
macho 260, 82 (cl E. 2:96); utere=:xiti 259, 11; Mxus 261, 13. 
34; frictns 251, 9, Eos. 122; machinatns passive positum: 251, 
9, cf. E. 297 seq.; videri = conspici 257, 8; calere = calefacere 

264, 13. 

Activum pro passivo: absolvere [276, 35. 277, 22];,coquere 250, 
20; determinare 256, 24; extinguere [276, 23. 24]; lavare 259, 
7. 8. 20; 260, 3. 263, 28. 29; pausare 260, 15. 262, 33. 263, 
18. 266, 22; purgare 253, 8; remitiere 264, 4. 

Activum addito pronomine reflexwo pro pasnvo (cf. E. 432): se cale- 

facere 269, 26; se colligere 252, 10; se comedere 253, 23; se 
gelare 254, 27; se recolligere 258, 15; se spissare 250, 29. 

Praepo»itio4 

AnHptOiis. A cum wmmatwo: ab haec 253, 33; cum ctecusaüvo 

(ß. 409): a mel et senape et salsamenta 263, 34 ; a rationem 271^ 

6; cum acciuatwQ et ablativo: a yino vetus 2.63, 35. 

Ad cum dativo: ad lento igni 252, 21 (E. 442); mm ahlatwo: 

ad usu 253, 35; ad insomnietate 255, 10; ad spina 271, 30; ad ves- 
pera 273, 5, nisi hi accusativi sunt m abiecta, cf. contra, cum, in, 
inter, per, post, propter et supra p. 287; ad capitis dolorem 
idest cefalargicis 275, 5. 

Contra cum ablativo: contra natura 262, 13. 

Cum accusativo mncta (ß^- 409): cumptysenas 250, 23; cumsemen 
251, 13; cum coctum 274, 29; gmetivo (E. 412): cum oxy rodinu 
274, 23. 275, 2; cum opiu 275, 5. Sed hae formae et accusa- 
tivi esse possunt abiecta m finali, cf. infra s. v. Graecismi p. 299. 

« 

De cum yenetivo: de exputorum 257, 31; de narium 255, 27; 
de cynodos orexeos 255, 13; cum accusativo (E. 410. 523): de sin- 
texin 255, 8; de constrictionem 259, 13; de insomnietatem 258, 
31; de stignosin 259, 12; (de flegma 266, 21); de eresipelas 
natas 267, 29; de causos 269, 6; de distemperantiam 273, 32; 
de coxae galos vulneratos 255, 24; de angusteas 255, 25; de * 
Cholera robea laborantibus 256, 1. 

Ex cum accusatwo (E. 410): ex tonitrua 254, 25; ex loca 274, 

7; ex resolutionem 253, 11; ex soUicitudinem 258, 30. 259, 29; 

ex tristitiam 258, 31. 259, 29; ex potredinem 262, 4; ex pleni- 

tudinem 270, 33; ex mtdtitudinem 271, 20. 

19* 



292 ^® Oribasii versione Latina Bernensi. 

In cum aecfuoHvo pro ablaüvo (K- 410): coquere in decem eminas 
aquae 251, 4; in moscnlos residens 254, 29; in sedimen habere 
257, 18; in snperficiem habere 257, 23; in consnetudinem habere 
260,- 10 (cf. Hertzii vindic. Gell. alt. p. 14); in emn esse 272, 31; 
in initinm 265, 33; in declinationem 273, 4; in angmentnm 256, 
9; in vaporoBam habitndinem 260, 17; terere in aquae oxybafa 

251, 21; in hoc ipsut est perdnrandum 272, 9. 

In accusaUoo et ahiatwo simul iuncta: miscis in ptysanas et ceteris 
sorbitionibns 251, 31; in hanc aqua coctnm 253, 36. 

In cum abJatwo pro accusativo (R. 406, cf. Ros. 128. 216. 220): 

adducitur in aere 254, 18; in piscina descendat 262, 81; in eo 
descendat 267, 4; extendere in latitudine 251, 2; fluxit in ventre 
263, 21; in frenese incidunt 273, 30; infondere in aqua 251, 11. 

252, 3. 29; in vino 252, 33. 272, 22; panem in eo infusum 260, 
14; infusos in oleo 260, 30; infundere ibidem 260, 88. 268, 5; 
mittere in sorbitionibus 251, 29; mittere in pila 268, 1; in quo 
mittis 271, 24; [in drappo mittis 276, 16]; percurrens in loco 
274, 4; in extrema pervenerint passione 266, 32; in perditione 
veniunt 273, 31. Sed vide, quae ad arf praepositionem adnota- 
vimus. 

Int er cum ablativo: inter Vera tertiana et causon febrem 266, 20. 

Per cum ablativo: (R. 408): per successionibus 272, 1; per 
vomica 262, 12; per urina 270, 14; per ventre 253, 7. 11; 262, 
18; per evacuatione 255, 25; per vomitu 270, 24. 

PoBt cum ablativo: (R. 408): post reuüssione 265, 28. 

Pro cum accusativo: (R. 412. 523): pro nardinum 261, 7. 

Propter cum ablativo (R. 408): propter suavitate sola 252, 5. 

Secundum cum ablativo (R. 408): secundum ordine praedicto 
272, 35. 

Sine cum accusativo (R. 412): sine intermissionem 253, 14 [sine 
albumen 276, 34]. 

Supra cum. ablativo: supra oleo [276, 15]. 

üsque cum ablativo: usque septimo die [277, 15]. 

A mane 273, 6 (de mane R. 475); a sursum 271, 16 (R. 232); 
a surso 271, 18; de foris 267, 31. 32. 34; 268, 5 (R. 232); 
de semel 265, 8 (R. 232); in aliquot 277, 11; in dia trion 
256, 23. 

A primo 263, 33; in primo 271, 28; in medio 257, 24, 28; 



De Oribasii versione Latina Bemensi. 293 

in imo 257, 26; in snmmo 257, 27; in profondo 274, 15; de 
profondo 270, 28; de praesenti 259, 8 [277, 6]; de subito 271, 
11. 13; ex aeqnali 269, 2. 

A pro genetivo: requies a frictione erit 272, 2 ; pro solo ablativo: 

ab aqnis non lednntnr 255, 7; ab igne cessare 252, 22. 

Ad=conira: 251, 35. 252, 31. 255, 10. 14. 18. 20. 22; 
261, 8. 265, 12. 275, 5. Locutumes: adtendere ad 270, 6; colare 
ad 251, 11; coqnere ad 250, 18. 252, 21. 253, 14; torrere ad 
251, 17. 31; dare ad accipiendnm 271, 32; infirmiores ad con- 
tinendum 250, 27. 

Cum pro abkaivo solo: cum pinna tollere 253, 15; cnm femla 
movere 253, 15; cum calda temperatum 253, 24; cum sale tem- 
peratus 255, 6; cum oleo perunguere 262, 22; cum sindone in^ 
volvere 271, 16; cum spongea fomentare 275, 11; pro adkctivo: 
cum vapore sunt aut acredine 258, 23; cum oleo lanae 260, 28; 

cum pro ablativo wstrum, vel praepositione in: tritus CUm aqua COquitur 

250, 31; coquis cum aqua 252, 1; aqua cum vaso detur patulo 
270, 20; opiu cum lacte muliebri tritum 274, 30, cf. 274, 33. 
Cum addUa ablatiüo absohto: cum pinguediue mediocri consistente 
256, 32; cum lana superposita 259, 3. 

De pro genetivo: (ß. 426, Ros. 120, 215): de pane partem in- 
teriorem 252, 4; de cynodos orexeos curatio 255, 13; signa de 
febribus 261, 22; purgatio de stomach'o 262, 12 [alas de puUo 
276, 32; pedes de lactente 276, 33]; pro genetivo parütivo: de hole- 
ribus [276, 32]; de volatilibus [276, 32. 277, 22]; de quatro- 
pedibus [276, 33]; de piscibus [277, 24]; de pro adiectivo: (Ros. 
120. 215): de paludibus aquas 254, 31; de == ex: de balneo exire 
259, 21. 262, 33; de corpore ascendere 263, 12 [de accessis in- 

telliguntur febres 276, 3]; de causam vel originem vel materiam significam 

(R. 392): fit differentia de bis 250, 3;, de cucurbitis confectus 
250, 25; facis de pane 250, 28; alfita de hordeo fricta 251, 9; 
sucus de milleo 251, 17; de hordeo sorbitio 251, 26; de qua re 
256, 29; febrire de siccitate 258, 29; de insonmietatem 258, 31; 
de frigdore 259, 5; de stignosin 259, 12; de cibis acceptis 259, 
17; de furore aut de iracundia 259, 26; de vigiliis 259, 29; de 
inguinibus 260, 3; depassione 267, 27; generari de flavis chole- 
ribus 258, 4; de salsis humoribus 267, 24; de eresipelas natas 
267, 29; vulnus de quo inguina generata est 260, 4; de quibus 



294 Be Oribasii versione Latina Bernensi. 

vexatnr 370, 84; de alica sorbitio facta 272, 20; de choleribns 
fieri 273, 1 [de melancholico htimore fieri 276, 2; de seminibus 
farinas facis 276, 15]. De pro ahlatwo inftrum, (Ros. 121): de crudis 
hnmoribus repletus 272, 24; de posca fomentare 275, 11; cf. 
Hertzii vindic. Gellian. alt. p. %^. 

Ex = de: ex aliis occasionibus 273, 26; ex ^ in: ex aqua 
coctus 250, 1; ex leucozomo facti pisces 259, 23; ea; =rr secundum: 
fit ex hac subrobea 257, 11; ex pro genetivo partäwo: ex qtdbus lau- 
datissimus 265, 11; alia ex his 267, 36; ex proahUaivo instrum.: ex 
eo infiindendus est 259, 2; ex eo oleo corpus perfricetur 265, 15; 
ex causam significans: albtun ex pane 251, 12; ex aegritudine 251, 
18; ex resolutione corporis 253, 11; cf. 251, 25. 252, 11. 17.30: 
253, 17; 254, 25. 26; 255, 26; 258, 2. 28. 30. 33. etc. 

In omism: septentrionali parte 254, 3; m addäa: in initio 250, 
21. 23; 256, 3. 5. 7. 8; 260, 10. 267, 29. 30; 262, 1. 8; 264, 
28. 32; 267, 30; in principio 258, 34; in illo tempore 250, 
19; in eo tempore 262, 82; in uno tempore 268, 23; in quo 
tempore 272, 2; in aestäte 254, 25; in aliis horis 263, 17; bis 
in die 263, 28; in ipsa prima die 258, 18; in primis diebns 
265, 28 j[276, 12. 29; 277, 2]; in primis tribus diebus 272, 1 
[in pancis diebns 276, 27]. in addita abiativo absoluto: in statu iam 
declinante 256, 9. Locutumes: in antelatis 273, 16; in augmento 
temporis 265, 24 (in augmentum 256, 9); in requie habere 265, 
4; in usu esse 253, 22. 28; in potione datus = pro potione 264, 
14, cf. Ros. 123; in tumore magno efficitur 271, 2; in tumore 
fit 271, 4; miscere in oleo 260, 32; miscere in aliquid 251, 31. 

Per pro abiativo: per cibum et potum 255, 3; per evacuationem 
255, 25; per hoc 272, 11 [277, 31] Ros. 118; per efFasionem 
257, 4; per urinam 262, 11. 263, 21. 270, 14; per vomicam 262, 
12; per vomitum 263, 21. 267, 15. 270, 12. 24; per ventrem 
262, 11. 267, 15. 270, 24; per sudores 262, 11. 263, 22; 267, 
16; per secessus 265, 27; extinguitur per aquae potionem 267, 16. 

Sine cum participio coniuncta: sine his adhibitis 271, II. Sine 
febribus = non febrientibus 251, 15. 

P^aepositio mm repetita: in gustu et odore 253^ 80; ex sollicitu- 
dinem et tristitiam et de insomnietatsm et furorem 258, 30; ex 
tristiziam et sollicitudinem 259, 29; in scapulis aut dorso 275, 
14 [ex mutat. temporum, aetate, labore, aebrietate 275, 20; in 



De Oribasii versione Latina Bernensi. 295 

primis diebus aut prima septemana 276, 12 ; in tercianis — istis 
autem 277, 2]. 

Adverbia et conianctiones. 

Adverhium pro adiectwo positum: virtutes aliae pltLs et aliae miniLS 
250, 4; sin minus constrictio 253, 27; simiKter quartario aesti- 
mandns 266, 25; minus habent dolores 274, 9. 

Adhüc = praeterea 257, 36; amplius = plus 270, 20. 272, 14. 
15; ante 250, 21. 25Ä, 2; antea — et = anteqnam 255, 4; aut 
= vel: singulas aut binas species vel totas 251, 14 etc., saepis- 
sime; conpetenter 250, 15*; enim explicativum 252, 20; et neque 
268, 26. 264, 25. 265, 28. 266, 19. 267, 2. 3; 271, 33; neque 

— et neque 264, 20; et neque — neque — et neque 271, 33; et 
non 250, 28. 253, 10. 254, 6. 255, 1. 259, 36. 260, 18; 261, 
30. 267, 32. 268, 6. 270, 19. 272, 6. [276, 23]; et sie (pro parti- 
cipio): 251, 6. 7. 22; 252, 8. 21; 254, 32. 259, 2. 4. 260, 22. 
262, 17. 266, 10. 271. 26. 28. 272, 10; 274, 29. 275, 4, cf. Ros. 
122; etiam et 259, 12, 252, 10. 34; 254, 34. 257, 12. 260, 5. 
10; 264, 35. 267, 10. 270, 11. 14; 272, 12. 273, 23; deorso 
271, 16; ioso (dioso) 270, 25; dum = postquam 253, 31; ergo 
resumptivum 254, 22. 260, 23. 233, 2. 268, 24; fortiter = valde 
265, 9. 275, 12; incessanter 252, 13, cf. R. 153; in tantum 

— in quantum 256, 17; interdum — interdum = modo — modo 
261, 10; ita ut 250, 24. 251, 4. 10. 34; 253, 4, 263,9; iterato 
271, 29 (R. 342); magnifice = valde 251, 36; male = valde: male 
vexatur 270, 34; magis = plus: et si magis digestionis sunt signa, 
plus expedire probatur 267, 23 etc.; mediocriter 259, 28. 271, 
24; minus = non 259, 31; modice 250, 22. 251^ 22. 272, 17 
(R. .345); modicum = modice 251, 14. 252, 10. 253, 25. 265, 
28. 268, 4; mox = simulac 253, 3. 272, 31 (R. 400); nee par- 
ticula ante consonantes et h litteram quinquies posita est, neque 
tricies et quinquies ante conöonantes et vocales promiscue; neque 
= ne quidem vel non '(Ros. 218): 256, 29. 261, 25. 264, 19. 
267, 18. 268, 14. 27i, 34. 274, 29 (d, et neque); higrum 273, 
14; nihil = non 250, 22. 272, 5. 274, 16; nihil minus 253, 8; 
nimis = valde (R. 342) 250, 16. 252, 8. 257, 8; nimium = valde 
255, 1. 259, 16. 260, 1. 272, 4; non enim 252, 13. 268, 21; 
post haec = postea 259, 22. 261, 14. 263, 15. 264, 32. 274,22; 
post modicum = mox 256, 34. 35; 268, 9. 12; praeter 251, 30; 



296 ^^ Oribasii versione Latina BernensL 

praeter quia 266, 18; prius — et = priusquam 251, 2; qnantnm 
= quatenns 257, 13; quia = quod 253, 21 (R. 402); satis = valde 
252, 16. 255, 2. 257, 1. 258, 10. 261, 3. 10. 29; 264, 6. 19. 
267, 33. 271, 18. 272, 3. 25; sata = satis? 260, 19; si = num 
274, 18; sive — seu 264, 28; .seu — ant 269, 19; si non 259, 
36. 262, 28. 266, 31. 272, 11. 12. [275, 26. 277, 5. 19]; sie 
— ita ut 250, 24; sicut = quasi 260, 33. 274, 1; sicut = 
exempli gratia [277, 10. 19]; sicut — sie 269, 7 (Ros. 219); 
sicut — ita 274, 1; supra 253, 15; suso aut ioso 270, 25; tam- 
diu donec 264, 29; usque quo [276, 35. 277, 21]; ut = donec: 
tamdiu ut 253, 19; ut = quasi 274, 1; ut puta 270, 8 (R. 344); 
ut non = ne 251, 12; vel = aut, saepissime, vide s. v. aut; vel 
= etiam 260, 11. 263, 35. 

Casnum rectiones. 

Abstinere aliquem ab aliqua re 253, 2. 4; 263, 33*. 264, 2; 
contingere in aliquo 274, 4; extinguere alicui aliquid 270, 21; 
incurrere aliquid 273, 13; infundere aliquem 259, 2. 9; iudicare 
aliquid = de aliqua re 254, 2. 12; laborare aliquid = aliqua re 
251, 19. 264, 25; nocere aliquem 253, 21. 259, 16 (R. 441); 
praestare aliquo vel alicui 265, 20; providere aliquid 266, 1; 
removere aliquem aliqua re 253, 4 ; superare de aliquo 269, 28; 
temperare alicui 268, 24. 269, 23; uti aliquid 254, 28. 257, 10. 
258, 35. 259, 41. 260, 5. 261, 4. 19; 262, 26. 263, 25. 264, 
32. 34. 35; 265, 10. 267, 25. 37; 271, 22. 24; 272, 27. 274, 
18 (R. 415); uti aliqua re 261, 4. 266, 36. 270, 9. 10; 271, 20. 
272, 10; uti accusativo et ablativo simul iunctum 258, 35, 271, 
28; vetare alicui [277, 7]. 

Sententiarnm structnrae. 

Convenit infinitivo activo [iunctum 260, 24. 272. 22; passivo 
267, 26; expedit cum inf. activo 267, 26. 34; passive: expediunt 
addi sucos 264, 10; mitüe est cum inf. aot. 26Ö, 11; iubeo ut 262, 
31; necesse est cum indicativo: necesse est nascitur 263, 3; cum 
coniunctivo omisso ut 266, 13. 16. 274, 3; necesse ut 266, 12; 
7um est ut 253, 32; cognitio est ut 261, 32; oportet cum nominativo 
et infinitivo: hii — perfricare oportet 258, 28; aliae evacuationes 
oportet fieri 270, 15 ; cum dativo et inf.: 267, 19; cum ut et coniunc- 
tivo: 272, 5; cum infinitivo activo pro passive: 251,1. 20.23; 253, 24. 



De Oribasii versione Latina Bernensi. 297 

26; 258, 5. 29. 32; 259, 1. 6. 11. 27; 260, 23. 26; 262, 13. 21. 26; 
263, 20. 264, 25. 26; 265, 3. 271, 26, 33; 273, 2. 274, 17. 275, 11; 
cum inf. activo et passiyo 253, 13 (cxun inf. passivo 250, 20. 251, 
34. 259, 25. 262, 10. 267, 19. 270, 16: 28; 272, 15. PermUtefe 
personaliter positom: permittendus est nt 271, 34, cf. probatur 
expedire 267, 23; istae sperandae sunt esse 254, 10; potest cum 
inf. act. 262, 21; Mnüivus pro genmdio: 251, 3. '252, 23. 258, 32. 
260, 26. 263, 22. 271, 26. 27; infimtivus a verbis pendens: dare 251, 
23. 260, 14. 261, 20. 262, 30. 263, 25. 265, 10 [276, 30. 31]; 
facere 273, 18; praeValere 266, 34; valere 273, 20; praesumere 
26Ö, 4; prohibere 260, 2. 266, 35; non absque ratione fit adhi- 
bere 270, 18 [dimittere 277, 6], cf. R. 447. *Q«ta pro accusativo 
et infinitivo 253, 21; cf. Ros. 126. 219. 

Gernndinm et gernndivuin. 

Gerundium CKCuscUivo iunctum pro gerundivo: naec faciendxun est 259, 

4; gerundivum pro gerundio: istao Sperandae sunt bonae aqnae esse 
254, 10; gerundivum accusativo iunctum: spiimam anferenda est 252, 
22; vinum snptilem dandns est 259, 34; dandus est vinus et cibos 
tenues 260, 7; absos calidos sunt superinponendi 260, 30, cf. 

262, 23. 263, 20. 30; accusativus gerundivi pro nominativo: lanas SUnt 

superinponendas 260, 28; cames porcinas prohibendas sunt 264, 

33; gerundium nominativo vel accusativo pro dativo iunctum: perdurandnm 
est utentes 272, 9; gerundium pro participio praesenti positum (R. 432): 

infondendo 253, 23; percntiendo 253, 34; manando 257, 4; in- 
stillando 259, 3; observando 270, 8; angustiando 271, 12; dedn- 
cendo 271, 16; trahendo 271, 18; fricando 271, 25; faciendo 271, 
31; califaciendo [276, 17]; mutando [276, 17]; amaricando [277, 
31]; fovendo [277, 36]; citando [277, 37]. 

Modi. 

4 

Indicativus in Bermone obUquo posäus: 250, 6; 253, 21. 254, 12. 
15; 255, 22. 28; 256, 12. 20; 258, 6. 273, 26. 274, 17, cf. R. 
428; coniunctivo iunctus: qnae residit et grayaverit 253, 34; cf. 256, 
34. 257, 17. 18. 22; 260, 9. 262, 34. 266, 7. 267, 2. 32. 268, 
33; 272, 26. 274, 14 [277, 4. 17], quamquanl formas istas fuerit etc. 
et pro faturis indicativis accipi posse band negaverim; verbo 

necesse est iunctus: 263, 3, cf. R. 429. 

Coniunctivus in sententüs relativis positus: 253, 4. 9; 254, 27. 29; 



298 De Oribasii versione Latina Bernensi. 

255, 7 etc. (tricies); tma cumindicativo: 253, 34. 257, 22; prae- 
eunte quüqim 254, 1; guantum {gwmto) 257, 30. 

Modi a certis adverbüs pendentes: cum C indicativo quater: .^50, 17. 

257, 4. 262, 33. 272, 27; c. coninnctivo vieles quater 250, 25. 
29; 253, 8. etc.; « cum ind. vicies quater: 251, 6; 254, 22; 256, 
14. 24 etc.; cum^ coniunct. septuagies bis: 250, 8. 21. 22; 252, 
14. 15. 27; 253, 3. 5 etc.; cum indicat. et coniunct. 260, 9. 267, 

2. 32 [277, 4. 17]; nm cum ind. 262, 2; cum coniunct. 250, 9. 
264, 27. 271, 34; quando cum indic. 253, 24; 256, 7. 13. 21; 
266, 17. 28; 268, 31. 274, 16; cum coniunct. 263, 28; 266, 6; 2.74, 
6; cum indic. et conjxmct. 268, 33; quodsi cum indic. 251, 7. 258, 12. 
261, 11. 264, 2. 270, 13.272, 12. 18. 3 3;. cum coniunct. deciesnovies: 
256, 17. 257, 13. 259, 5. 6 etc.; cum indic. et coniunct. 256, 83. 257, 
16. 18; 262, 34. 272, 26; anteguam cum coniunctivo solo: 255, 6. 256, 
27. 259, 7. 260, 3. 19. 26; 262, 20. 263, 30. 266, 26; dum cum indic. 
250, 19 [276, 22]; cum coniunct. 252, 28; 253, 31; donec cum con- 
iunctivo solo: 250, 18; 252, 8. 29; 253, 2. 259, 20. 260, 6; 264, 

3. 29; quatndiu cmu iudic. 251, 5 (msicrepä pro crcpe« accipiendum 
est); cum coniunct. 250, 16; wgue quo cum indicativo solo [276, 
35. 277, 21]; etsi cum coniunctivo solo: 263, 29; etiamsi cum 
coniunctivo solo: 271, 8; quamquain cum indicativo solo: 268, 25; 
sicut cum coniunct. 274, 1; quasi cum coniunct 274, 14. 

R-aesens cum fiituro copulatum: quisque vult, poterit 254, 13, sae- 
piSSime. ConiuncHvua praesentis post tempuB p&rfectum positw: niSl — 

videris, ut sie flebotometur 264^ 27. 

Esse copula omissa 250, 4. 258, 8. 14; 268, 20. 269, 10. 29. 
270, 12. 271, 22 [277, 15] Bos. 215; verbum regens omissum 250, 4. 
252, 27. 257, 21; anaoolutha 254, 28. 258, 28. 260, 22. 263, 2; 
sententiae cumulatae 262, 30. 33; 270, 16; particula condicionalis omissa 

273, 30; et in apodosi positum: si quis praevideat faturam pestilentiam 
— et tunc sanus poterit permanere 270, 6; asyndeta 251, 21 [276, 

30]; bcutiones pUmasUce dictae: mox in initio 250, 21. 23; 261, 36. 

262, 8; mox ab initio 264, 2; mox in principio 258, 34. 272, 
14; mox a principio 260, 11. 263, 3. 271, 15. 273, 24; mox a 
primis diebus 265, 22; simul invicem 268, 23; amplius augmen- 
tare 252, 17; cf. supra p. 295 s. v. etiam et, ita ut etc. Totum 
pro parte: urina sanis hominibus similis 256, 31; pulsus sunt si- 
miles sanis 258, 22. 



De Oribasii versione Latina Bernensi. 299 

Verborum collocatio. PraeposiHones : in antem longa 260, 12; in 

autem vaporosam 260, 17; post autem evacuationem 262, 10; 
post vero dies tres 272, 8; particulae postpositae: ante vero pro sa- 
pore si 250, 21; solis vero cnrsus qnascnmque penetraverit loca 
254, 7; mordicatio vero si aliqua faerit facta vel defectns si sit 
260, 29; cf. 254, 8. 260, 12. 262, 17. 29; 263, 13. 14. 28; 269, 
18. 21; 274, 10 (si); 263, 12 (cum); 270, 9 (nt); 261, 24 (quae). 

Graecismi. 

€fra€ca nude pusüa (cf. R. 451): ana 275, 6. 8; dia trion 256, 
23. 264, 36, cf. Eos. 215; ex enantiu 261, 7. 

Declmatio: accus. sing.: crisin 266, 32; diaspolitin 265, 1; 
paralysin 265, 18; stignosin 259, 12. 35; syntexin 253, 12; 255, 
8. 270, 24; ypostasin 270, 1; accus, plur.; pandemus 269, 11. 
(porus? 259, 16); genet. sing.: cynodos orexeos ^^55, 13; ypocis- 
tidos 261, 7; agnu sperma 265, 18. Dabiae sunt hae formae: 
crocu 275, 1. 3. 5. 6. 8; cyminu 261, 19; melilotu 275, 3. 4; 
opiu 274, 30. 32. 33. 275, 2. 3. 5. 6. 8; opiu Cyrinaicu 265, 
12 (at in Graeco oxoü Kopy^vauoD X«|jLßavsiv legitur); origanu 264, 10; 
oxy rodinu 274, 33. 275, 2; ysopu 264, 10, quia non pro Graecis, 
sed pro Latinis sive nominativis sive accusativis m littera finali 
orbatis eas accipi posse haec demonstrant: nuclu 251, 32; piniu 
251, 13; puleiu 250, 25 nee non, quod 260, 33 legitur, liquidu. 
De m finali suppressa vide supra p. 283. Sane p. 264, 10 et piper 
et spica nominativi cum istis formis ysopu et origanu con- 
iuncti sunt. Itaque iUae quoque ablativorum formae, quae, si m 
finalem addas, in accusativos transeunt, non pro ablativis meris, 
sed pro accusativis m finali carentibus haberi possunt, ut p. 256, 
34. 35 etc. cf. supra p. 291. 

De aliis Graecismis cf. supra p. 285 (numerus). 291 (de c. 
gen.). 297 (gerund.) et ea, quae proximo capite proponentur. 

III. 

Lexicographica. 

Vocabala Graeca vel a GrafK^is derivata. 

Agaricus 265, 14; agnu sperma 265, 18; Agragantinus ager 
269, 30; alfita 251, 9. 261, 9. 268, 4; aloe 261, 5; amigdala 
251, 13, 82; anetum 263, 23. 271, 24 [276, 14. 27. 30]; aneu- 



300 ^^ Oribasii versione Latina Bemensi 

risma 257, 24. 26. 28; 270, 2; anissnm 251, 14; antidotas 264, 
36. 265, 9. [276, 19. 277, 10]; apomellis sucus 262, 16; atrofas 
259, 31. Baianas 275, 7. 9; balaustia 261, 8; bradipora 254, 4; 
bregma 259, 3; bromus 253, 17; bruncocelas 254, 30; bnlimis 
255, 15. Calaminthis 265, 14; calasticus 271, 20. 23; camimelinTis 
262, 22. 26. 36; 271, 23; cataplasma 266, 2 [276, 13. 16]; ca- 
taplasmare 265, 5 [276, 13] R. 253; catapotia 255, 18; catams 
259, 6. 7. 8; catharticus 264, 15. 265, 7. 266, 3. 271, 10; cau- 
calis 255, 4; canma 270, 2; cansodes 262, 29; causos nominativo 
262, 3. 266, 27. 270, 21; accusativo plurali 266* 12. 267, 17; 
causus nominativo 266,17; canson nominativo 267, 24; genetivo 
267, 7. 12; accusativo 266, 20. 270, 16; ablativo 267, 7. 13. 18. 
20; cefalargicus 275, 6; cerotum 261, 5; cholera cholerum 251, 
19; 252, 17. 30; 255, 20. 256, 1. 258, 4. 25; 260, 11. 263, 2. 
264, 21. 266, 9. 11; 269, 33. 273, 1 [276, 3. 8]; colera colerae 
[276, 2]; cholericus 251, 6. 7. 252, 16. 253, 10. 256, 2. 260, 
11. 20; 262, 34. 263, 14. 267, 10. 14; 268, 28. 269, 4. 35; 
270, 1; clysteris 262, 20. 263, 22. 264, 6. 32; 272, 13, cf. Res. 
120; coccymela 250, 7; coco Gnidins 265, 19; copodis 271, 19; 
costus 265, 16; crisis 266, 32; cristallnm 254, 26; crocnm 275, 
1. 3. 5. 6. 8; Cydonia mala 252, 29; Cytonea mala 252, 30, cf. 
Ros. 120. 214; cyminum 261, 19 [276, 20]; cynodes orexis 255, 
13; Cyrenaicum opium 265, 12. Dactuli 261, 8; diabetis 257, 
5; diaforeticus 271, 23; diaspolitis 265, 1 [diospolitus 277, 11]; 
diarria 269, 35; dieta 264, 30. 267, 17. 270, 8. 274, 18; dinre- 
ticns 265, 6, cf. Ros. 215. Ecticus 268, 10. 11. 15; efemerus 
258, 16. 17. 24. 27; 259, 23. 33. 34; 260, 9 [275, 23. 277, 27]; 
emigrania 274, 5; emitritens 262, 2. 268, 22. 269, 2. 4; epar 
273, 12. 33; ephialus 262, 2; epithymnm [277, 3]; eresipelas 
267, 29; erisipelatodes 267, 22. 27. Fasianns [277, 23]; fleboto- 
mus 262, 9. 266, 30. 36; 270, 13. 271, 10; flebotomare 262, 8. 
264, 28. 266, 31 [277, 4. 18]; flegma 266, 3. 9. 12. 21; 268, 
29. 33; 270, 12; flemna [276, 1. 7; 277, 24]; flegmaticus 258, 
3. 265, 26; flenmaticus 269, 5; flegmon 272, 23. 33; 273, 13; 
frenesis 273, 30. Gnidius coco 265, 19. Inpneumatosis 261, 
18; irinus 259^ 11. Leucozomum 259, 23. 261, 13; lipoperiodea 
262, 2. Mandragora 274, 31; marciaton [276, 18]; mastix 260, 
32. 261, 6 [276, 20]; mela 252, 28. 261, 11 [276, 34]; melan- 



De Oribasii versione Latina Bernensi. 301 

cholicus 264, 19. 265, 8; 266, 15 [276, 2. 8]; melilotu 275, 3. 
4; melinns 261, 4. 7; melones 250, 7; melopepones 250, 7; mnrra 
274, 32. 275, 6. Nardi 264, 11; nardinns 259, 11. 260, 31. 32; 

261, 4. 7; nardnae 261, 5. Ocra 257, 9; subocra 257, 32; om- 
facinns 258, 36. 268, 8; opium 265, 12. 274, 30. 32. 33; 275, 
2. 3. 5. 6. 8; orexis 255, 13; origannm 264, 10; oxybafam 251, 
21; oxymellis nominativo 252, 25. 264, 14; genetivo 262, 16; 
oxymelle accusativo 272, 26. 28, cf. Ros. 125. 218; oxy rodinmn 
274, 83. 275, 2. Pandemus 269, 11; paralysis 265, 18; pausare 
260, 15. 262, 38. 263, 18. 266, 22 [277, 34] ß. 253; pausatio 
[277, 32]; pentamyron [276, 18]; periodicns 265, 12; petroseli- 
nnm [276, 26]; pipereon 565, 1; pinun 261, 11; plethoricus 259, 
36. 260, 2; polytrofas 274, 19; porus 254, 5. 259, 16; proca- 
tarcticon 261, 26; ptysana 250, 6. 15. 28. 24; 251, 31; 252, 7. 
259, 21. 262, 16. 264, 10. 267, 25. 272, 19; pyretras 265, 16. 
Rafanns 266, 2; retuna 253, 11. Scirus 267, 3; senape 263, 34. 

264, 36; Sicyonius olens 271, 22; spasmi 270, 4; sperma agnu 

265, 18; sterea 266, 7. 268, 12; stignosis 259, 12. 35; 260, 1; 

stomachns 260, 31. 261, 2. 3; 262, 12. 271, 1 [276, 1. 13]; 

storax275, 8; stypticns 252, 27. 32; 254, 33. 34; 258, 83. 261, 

13. 21; 271, 21. 273, 19; sycamina 250, 8; sycomora 250, 8; 

symptoma 256, 14. 257, 2; syncopos 270, 31. 271, 12. 272, 33. 
273, 1. 8. 10. 27. 28; synochus 262, 25. 266, 4. 5. 8. 25. 27. 
29. 30; 268, 32. 269, 3 [275, 23. 276, 3. 5; 277,14]; syntexis 
253, 12. 255, 8. 270, 24. Thorax 270, 3; Tyriaca antidotus 265, 
10; typicus 266, 6; typns 266, 21. 25; 268, 32. 269, 3; tyfodes 

262, 3. Yosquiamns 275, 6; ypnoticon 274, 32. 275, 2. 5; 
ypocistis 261, 7; ypocondria plur. 253, 88. 268, 6; nom. sing. 
264, 5. 270, 28. 271, 2; ypocro 257, 9; ypostasis 257, 17. 20. 
29; 270, 1; ysoptis 271, 38. 272, 10. 

Voces Latinae notabiles. 

Absos pnrpnrae 260, 80; acidonica potio 252, 86; adeps gen. 
naasc. 261, 16, Ros. 118, 213; agere mitius 264, 25; agramen 
[276, 34]; alica 261, 11. 272, 20. 273, 20; alienatio = delirium 
267, 11. 269, 33. 270, 25; amaricare [277, 31] R. 162; angnsti- 
are 271, 12. 275, 11, R. 163; antecedere = procedere, progredi 
256, 21; aqnatissimns 252, 19; aqnosior 250, 10; aspratilis 261, 



302 I>o Oribasii versione Latina Bernensi. 

13; angmentare 252, 17. Causa = morbus 266, 1. 35. 268, 9; 
causa aegritadinis 265, 3, cf. B. 306, Ros, 214; eibare 264, 4, 
n. 154; circatio [27.6, 12J; cognitio = Signum 261, 32; eognoscere 
de [277, 15]: confractio 271, 19, R. 71; conspissare 252, 13; 
cottidianus = cottidiana febris 266, 15. Deambulare 253, 6, cf. 
R. 38; despumatus 252, 23, Ros. 215; digestibilis 251, 24. 259, 
24. 264, 5. 31; distemperatus 269, 18. 273, 33, R. 2.04; distem- 
peranüa 273, 30. 31; doDare = dare [276, 22. 277, 13]; drappum 
[276, 16]; durare multum = augeri 265, 24. Elegass = perituä 
[277, 30]; eventari 252, 6; expernere per secessus 266, 27; exi- 
stimare = consuevisse 264, 12; exungia [276, 15]. Facit==effi- 
cax est 255, 9; facit bene 273, 25; faeit similiter 274, 31, cf. 
Ros. 122; focus = igni8 250, 17. 18, R. 313; fortis = sanus, 
validus 256, 16. 262, 7; frigidis citrare 258, 34. Galos coxae 

255, 24; gutturosus 254, 25. 30. Incatara 250, 26; inconsuetas 
269, 13; infarctieius 259, 24; infermentatus 252, 6; infirmaas 
= aegrotans 262, 28, R, 370; ingenium facere [277, 30. 36]; 
infiigdare, vide supra p. 283, R. 205. Lactens cervellus [276, 33], 
cf. Hertzii viudic. Gellian. alt. p. 48; laetificare [277, 30]; lam- 
nuuosus 257, 18; liuteamina 268, 5, R. 26; lu^ra = dilaere 251, 
20. Maccinata 251, 9; malitia = vitium 264, 21; malitiosus 253, 
27; manducare = edere, manger [276, 31. 277, 23]; medianus 
251, 35, R. 128; mordicatlo 252, 26. 33; 260, 29. 261, 15. 34; 
267, 9, R. 81; Nucleu8 = nux 251, 13. 32, Ros. 125. Oera 257, 
9; omnis = quisqüe [276, 4]; otiositas 269, 24, R. 52; opus habeo 
271, 9. Paludestria loca 269, 15; parvissimns 271, 5, R. 279; 
pensa = trutina 254, 13; pweurrens pro adiectivo positum 274, 
6; per se [277, 11]. Qualia pondera 261, 5 (275, 2); quartanus 
= quartana febris 263, 4. 6. Rarus = tenuis, mollis 259, 14. 
262, 22; rarefacere 262, 21. 273, 16. 19; robrus (rubrus) = ruber 
251, 34. Savanum 262, 33, R. 250; Saviniensis oleus 271, 21; 
secundus venter 251, 8; sedimen 257, 14. 18. 22, R. 28; sementes 
uvae = semina 252, 34; sensibilitas 271, 19; septimana [276, 12]; 
siccidior 269, 20; siccitas 270, 9; significat impersonaüter positum 

256, 24. 26; 257, 16; solium = lavacrum 259, 19. 263, 27; solidi 
[277, 12]; sorbitio = potio 250, 30. 32; 251, 29. 30; 252, 11. 
264, 5. 272, 20. 273, 20; sordidus pulsus 258, 21; species = 
speeimen 251, 14; sputamina 257, 32, R. 27; stemutamenta 275, 



De Oribasii versione Latina Bernensi.. 308 

15; stigatio corporis 268, 30; stupida membra 265, 17; subocra 
257, 32; subsiUgineus 257, 33; subspumosus 257, 33; aubvenit 
= expedit 265, 16; suggluttium 255, 21; suptiliare 264, 9. 275, 
13, Tertianus = tertiana febris 263, 5. 264, 1. 20; 268, 24; 
tostarius vel tostarium 251, 21; toti = oimies 251, 14, B. 338; 
triturare [276, 20]. Vaporatio 260, 21; veniens pro adiectivo 
positum 256, 23; ventosas inponere 275, 14,; vespera 273, 6. 



Superest, ut de ratione, qnae inter textum Graecum et inter- 
pretationem Latmam Bemensem intercedat, paucis disseram. Atque 
Interpretern sxunma in vertendo licentia nsnm esse ita, ut nnlla 
fere sententia inveniattir, quae ad verbum, quod dicitur, expressa 
sit, qnaem pagina clamat. Qnae cnm ita sint, maximopere est 
caYendnm, ne, si qnae ab interprete aliter habita intellegas, sta- 
tim alind enm, quam qnalenobis traditnm est, seripturae genns 
secutmn esse credas. Snnt sane aliquot loci, qnibns diversam 
illum seriptnram ob ocnlos habnisse statni possit, nt p. 250, 9 
infrigdant antem, sed non omnes: ^6izk ol oü icdvxax; (^avxa); 
p. 250, 11 non minns — frnctns: oux oXt^ot — xap-oi (oXi-fov); p. 251, 1 
sed grana ipsa oppressas extendere in latitndine et co- 
qnere in aqna: dKkä icXovav-a v^zw Ttp Soa-ci (icXa-jvav-a) ; p. 251, 12 
ova: Oü« (wo); p. 251, 14 singnlasant vinas species vel totas: 

xai |ieTa svoc txdozou xai itSTCt Tlvtuv f^ TUcfvTwv (jisTd Büoiv); p. 251, 32 SOrbl- 

tionibns: k^^a^i (po<p%aaO; P- 251, 34 ita ut robrus fiat: auv -ccp 
£XüTp<|)(£pu&pii)); p*252, 11 sine vino: ^^wpl; täv Iväv (täv oivwv); p.254, 3 
ea quae septentrionali parte averso soie aquae sunt: 

zä ^sv f ap xpo; crpxTOü; saipa^jLjisva xai tov rjXiov cnusaTpaji^sva (a-JcsaTpajxjjLSvov) ; 

p. 256, 13 si quidem, quando febris: si pisv o is luopsTo; Uoizo (oxs); 
p. 258, 12 quodsi non expuunt nigrum, sed adhuc indi- 

gestns est: d U ^ri xtuoito jisXccv«, d\U Xsx-ov (dXV djcsicxov); p. 273, 19 

qni non satis rarefaciant corpus: xai. Tpo<pd; öoxsov oO r^dvo 
Siapp£Oüaa(;(5iapaiov3oc). Sed cum omnibus bis locis eae, quae ver- 
sioni subsunt, lectiones tradito contextu Graeco multo sint de- 
teriores, suspitio oritur, interpretem iUas non tarn legisse in anti- 



304 ^ Oribasii versione Latina Bemensi. 

grapho 8U0, quam legere sibl visum esse. Hand raro eiiim quadam 
octdonrai lippitudine obcaecatom exun perverso interpretandi ge- 
neri indulsisse , hi potissimum loci testantnr: p. 250, 20 addi 
oportet salem tritum non mtLltum. Ante bero pro sapore 
si in initio möx olens mittatnr: tob; «Xa; XsxTob; oü ^oXb rw 

TfJ; i^i3}^f^^' eXaiov 5s si xata apyd; l^^lo\^; p.252, 4 mensura auteiD. 

Labatio panis non propter snavitate sola fit nt aqua 
totiens mntetnr: jisTpov ll xf}; JtoßpoyT^c oü to avoio>jaai jjLovov, nbi de 
>5Büvsiv verbo interpres cogitasse videtnr; p. 252, 7 ptysanas vero 
mittis nnam partem et panis partes qnindecim sicci et 
triti et sie coquis, donec nimis efficiatnr suptilis et 

tritns: xnaavrj; os e^ssB'U) sv ^spo; ei; xsvxsxaiSsxa üBäto;, üzoXs'.'JCojisvou os 
xaxä TTjv stj^Tjaiv xoü lusjiircoü yLspou; xai $iT]&ou[ilvou. Kai ixpiov Zz xai apTov 
£T)pov e<j»o'.; ctv Xsxxov ■ysvdjiavov a©o5pa xai xpißdasvov; p. 253, 8 in prilDlS 

ergo cum pnrgaverit bene, nihil minus facit et seqnens. 
lila vero, que remanserint in ventre, per venas mini- 

strata nutriunt: xax« «px«; ^sv ouv xa&aipsi ypYjsxoi;, ouBsv y.h t.oVj 
XOÜ (?>wXoü 5ptoü, 03« 8s ev x^ xoiXtqr law iöxiv* ^ista 8s «üxo ^8t] 6'.;£py2'a' 

sl; xa; «pXsßa; xai xps<p6i xrfXXioxa; p. 253, 29 cognoscouda bona Igi- 
tur aqua secundum qualitatem suam et in gustu et odore: 

siBsvat yprj xoivüv xo <itpiaxov ßBwp chroiöxaxov eivai xaxd Y^tiaiv xai xoxa osujjv," 

p. 254, 15 quia adducitur aqua in aerem et propter solis 
ardorem levior et suptilior efficitur: oioxi ü-6 toü TjXwy to 
xoücpdxaxov sXxsxai xai Xsiuxöxaxov; p. 254, 16 uam in aoro non ex 
dulcibus solis aquis, sed et ex mari adducitur in aere, 
propter quod aquae pluviales aliae cito potriscunt, aliae 
non facile potrescunt: ovojci os oux ex ^dvwv xäv dOwXojv üBcf-wv, dX)i 

xai dxo xy]; daXa'asrj; xdx xojv aoj|icfxo)v auxwv 8lo xai suaTj-xo'xaxöv iaxi räviiuv 
ox; ov üiro 8ia(pöpu)v xai xXsidvwv tuoioxy^xwv auviaxdusvov ; p. 254, 26 pluvia- 

les igitur aquas in extate ex tonitrua tempestiva sunt et 

leviora: xoüxwv ZI xäv d|ißpiu)v ü8dxwv xo ^spivov xoü XaiXazwBoü; djisivöv 

£3X1 xai xo ßpovxatov; p. 269, 7 ox morbis communes nascuntur 

aegritudines: icavBrjjioü; xai xoivd; vo'aou; xai TüoXXoT; d^ia ao^zizzo'j'ia'^ 

o'vojidCooaiv. Qnae si perpendas, fäcile mecum statuas, ut in Ulis, 
ita in bis quoque Interpretern fugitivo oculo deceptum alia sibi 
videre visum esse: p. 263, 10 quod si .superposueris manum, 
omnia calida cum acridinem vaporis ascendit de corpore: 

61 hl exißd>J.oic X7JV ysTpa, xaxd jjlsv xyjv rpwxrjv srißoXT^v drovx^ ^spjjtaai« zoi^ 



De Oribasii versione Latina Bemensi. 305 

xai SpHisTa xal olov jisTct aT|ioü xivo; ava<p£po|ievr] (ctxavtß) et p. 269, 29 

quemadmodum factum referunt in agro Agragantino: 

lam hoc levius, quod interpres saepe pluralem nmnenun 
singnlari snbstitnit, singxdarem plurali, ut p. 250, 6 ptysanas 
cocurbitas elixas: rciacfvyj, xoXoxuv^tj if^Tj et p. 250, 13 fava biri- 
dis et cicer viridis: xua^ioi yXwpoi, epsßiv^oi yXwpoi, In aliis ordi- 
nem invertit, ut p. 269, 20 ant siccidior aut frigidior: \ ^u/po- 
—fjf^^ \ ^TjpöTspo;; p. 269, 25 ciborum superfluitas et pennria: 

xot'. -po^ojv Iv^eiait; xal -irdosw!; xXsovaapT;; p. 269, 26 et multae pO- 

tiones et nimius labor: x^ Vz xövok; xal aiTiu) zXslovi; p. 270, 25 
alienationemvelinsomnietatem: aYpüTCv(axalTCapacppooüvrj;p. 273,2 
robeum et veterem: xal TuaXaiov xal xippdv. 

Praesertim particnlarum versio licentius habita est, utp. 250, 11 
humidi igitur: üjpol Bl; p. 252, 32 myrtae igitur moUes: x« ^€ 
a^'y.).« ppia; p. 251,2 priiis cnim: rpoxspov oe; p. 252, 14 melius 
enim: ßiXxiov ^s; p. 258, 36 roseus enim: xd Bs c^üyovxa pd^ivov; p. 
267, 15 subducitur enim: ixxpivovxai jjlsv ouv; p. 267, 2 nam si: 
oTczv as; p. 253, 53 quae autem: xd -^6.^', p. 256,28 hoc autem: 

Haud raro, quae apud Graecum una sententia comprehensa 
erant, interpres in duas divisit, ut p. 250, 2: maxime enim in 
coctionc ciborum fit differentia de his, quae supermit- 
tuntur eis. Virtutes seminum et olerum, quae desiccare 
possunt, aliae plus et aliae minus: ^ieyioxt] Bs sv x^ axsüaa^Bia- 

cpopd ][iv£xai xaxd xtjv xäv sxsjißaXXojiivtov aüxot^ Büva|iiv oTcep^axiuv xe xal Xa- 
yavmB&v «püxiov, (ffm^^iMn^ ^£v ^^^pctivdvxtov, ^lOJjl ^xoi |tdXXov i^ t^'^xov. 

Alia ad sensum magis, quam ad verba versa sunt, ut p. 250, 28 
facis de pane infuso optimo et coquis et cum se spissa- 
verit et facta fuerit sorbitio, multam virtutem amittit. 
Conficitur autem sie: panis quam calidissimus frangitur 
et infunditur ed tritus cum aqua diligenter coquitur cum 
aqua et facta sorvitione datur: dicoppsyeiv xpdxiaxov xal %iv xal 

xp'lßsiv xrjv xpocpyjv. 'Airoßpe^oi jtev ouv dv xi(; xo dXcpixov xal xo xaicopov xuiv 
(zVyXUDV luXsiaxTjv Bs dcpiaoiv Büvajiiv oi dpxoi iü(; B-sp^idxaxoi xXaa^svxs; xal dxo- 
ß<y;y£vx£(;* xuiv Vz dcpecj^o^ievüov Ixi |i.aXXov xo Tcöjia xpEixxov xal xpocpuxwxapdv iax'.v; 

p. 252, 26 si ventris turvatio in febribus fuerit vel vomica, 
stipticas, sin minus constrictio, dulces: xd ol drcoßpiYjiaxa 

a-cjcj^iv syovxa |jLdXiaxa |i.lv xpo; xd(; ixxapd^si^ xwv xoiXiÄv £iYj dv oüx dva'pjxoaxa 
Hogcn, Zar Geschichte der Philologie, 20 



306 De Oribasii versione Latina Beniensi. 

xal icpoc TOüC sytETOuc Js, oi; '^ "ce xoö jtsXiio^ xai toü oJüjieXiTOQ icpocovTTj; eaiiv; 

p. 254, 13 nam qnisque iudicare de aquis buit, absque pensa 

poterit indicarec toDto hl el yJkv icpo^ toIq oXXoic oicap^ei xolc eip7j|iivoi;, 
ixaivetv yidvov Ik oüx e^apxsT xex)L7{ptov Eivai xÄv oioO-äv. 

Quo in genere id satis memorabile est, quod verbis Graecis 
interdum band absona iUa quidem, at alia notio substituitur, nt 
p. 262, 26 trasunctione olei camimelini: dX6i)L(La9iy dpaiu)Ttxoi;; 
p. 262, 36 et olei camimelini trasnnctio: oaa xs xwv oXei^^wv 

|iava)Xixcf; p. 264, 15 et lenes cathartici: xoi xi xäv Itcuixäv bicrikäxm; 

p. 266, 3 et catharticnm qui flegma deponat: xal xoT; <fUi^a 
xsvoüotv üicTjXdxoK; xP^ofr«^; P- ^64, 31 quodsi ventris constrictio 
fuerit: si ZI ^rfilv dv6gi xayxa; p. 265, 9 antidotum Tyriacnm: 

xoö 5id i'j^iBvÄv ^ap^dxou; p. 267, 2 m VlSCeribuSI 6v xupitp [lopup; 

p. 267, 9 secessus cholericns: üicox«>p>iiiaxa loxpd; p. 267, 37 lac- 
tucae et sempervivae: xäv ([»üxövxwv; p. 268, 28 cholerica in- 
fusione: ^ hi^dZa (pspei. 

Alia ab interprete aut omissa ant in brevius contracta sunt, 
nt p. 251,9 datur antem et alfita de hordeo fricta et mac- 
cinata ita, nt infnsa coqnatnr. Haec enim ventrem con- 

stringit: öiSoxai Zk xal >} eu; xo <?X.^ixov xpiO?^ ^pu^^aioa tJv xal xdrjjiuha xc- 
Xouoiv * $si tk icpo xou dXsG&Tjvai aüxTjv ohcoxpl^ai xou^u)^ xo icpo(;xexau|JLlvov crfypov 
xal dicoßpe^avxaQ l<j)6iv x^v näp xoiXiav jJioXXov ecptoxr^oiv exeivou. ^Afi<ifOi 05 
(?v xi^ xal xäaav o^sBov xpocprjv 6(loiu>c, oicoiav av xiva uicoXa{ißav^ olx£iav x<j) xö- 
jivovxi sivai, Td Bs uicoxptßdfuva xo^oxspa jjlsv xäv Biaßpsjjjiäxiüv cpaivexai eivai 
xal xÄv s(|)0|Levu)y xal loyupöxspa* üicoxpißoixo 5s dv o^^^^^ icdaa xpocprj «);aüH«; 

SIC xd BiBöyLsva icdvioxa; p. 251, 22 sic coqnis et sie das sorvere: 

s([>7Jaa(; lupdo^peps vTJaxet; p^ 251, 23 nOCOS: xd sußoixd xdpua; p. 251, 24 in 

coctione snei: ^ri xoXXd oüvsxpXiCdiisva jiexd xfj; xsTxpou; p. 251, 32 aut 
noces: üj xd xovxixd ?) xd ^oia xdpoa; p. 252, 1 coquis somnla cum 

aqna: s4>oi^ hk av xal oeji,teaXiv xexapxYj^dpiov £v Bsxa xoxüXait; SBaxo;; p. 252, 1" 
mittis et modicnm sale: lyizoi Ik oXi^ov dXöv xal eoxco dveXaiov; 

p. 252,83 absqne mordicatione: ariZk^ jjlsv x^ xöaei, d^Tjxxov U-, 
p. 253, 13 observandnm etiam est ne nstnletnr: g^j^siv hk xo p 

xpÄxov Tiooffi xal £tcI oXifov, ti)<; jispo; jiev xi Siaywpfjoai, |i.spo<; Bs xi oysö^vai' 
^6xd Bs Ixi jtdXXov ec|>£iv, cpuXaxxdjiEvov |jlt^X£ xaxoxauiv jiyjxs xupov £$ auxoD xou'.v; 

p. 253, 16 ferola nitida: vdpÖTjxi X£up xal Utz!^; 252, 25 non est ad 
nsn haec talis hntilis, sed mala erit existimanda: x<i)vicpo- 

£tpT]|JL£v »«vd^aö-Äv üicapydvxcov i^^iij^dx^P^ vojiioxeov; p. 254,31 de palUülDUS 



De Oribasii versione Latina Bernensi. 307 

vero aquas coquendae sunt et sicpotandae, sed et mixta 
cum vino bibatur. Quae antem stipticae sunt aqnae, 
dulci vino temperentnr: xaXoic Sl «v Ixoi xd xe iXücdBy) xai Bü;u)By; 

xccl xd lüoioTTjxoc ercöxou; r^ovxa xaic s^j^tJosöiv eici t6 ßeXtiov xpeicovx«; oStw 
«ivsiv xal xepovvüvxa; oivu), xa jjisv oxpucpvd xt|) YXoxuxsp(|>, xd 5s ^Xa xw 

öTpücpvoxspcp; p. 254, 34 interdnm etiam et colandas sunt: -caU-Koo 

xal T^B-eTv oü^icpepsi, xd iXüwSt)" xd 8s dXuxd xai dXcpixoK; TJÖ-siv; p. 255, 2 ueque 

patente satis ore: jitj^s ^avSov jitjSI <?oiva; p. 267,30 aqua vero 
frigida in initio passionis non est danda: S^axi 8s ^üypTp xaxd 

aiv XT^v dx|jL7]v xoD vo37Jjiaxo; ypTjoxsov «Y"*^^^'^-'^"^^? xoüxsaxi c];üypoxcfxü), ev dpy^ 

Bs oO yprjaxsov; p. 269,20 sic inferunt morbos et ideo, que 
aerum ratio inbaserit annum, si sapienter a nobis ser- 
ventur, ut contraria contrariis adhibeantur: xoT; jisv la^^ 

aXXoic alxioi^ ocixs tccIvxs; ä^a xspixiicxo|isv, oüxs 8'.d oXyj; T^V^epa; 6|iiXoüji£v, 6 
OS icepii^cüv T^jiac dyjp l^cudev xe Tcspixsyüxai xaai xal iXxsxai 8id xtJq slcxvofj«;. 
'AvaptaTov ouv auv8iax{8-s9^i xatc xcn:d xt)v xpasiv igaXXoqfau aoxoü xd xwv Ch><')v 
atbfjiaxa* xaöxa oi>v 6 Yi^vwaxtüv oo xpo^v^oexai jiovov xd(; Y6vTjoo|i.sva(; voooüi; sv 
kxdaT(i xÄv xaxaaxdasüDv, dXXd xal xwXoosi y^vsa^ai, xal; xoü xepisyovxoc djisxpoi; 
xpdazoi xy^v ivavxiav exixsyvwjisvou; Biaixav. SoCUntur in Graecis haOC 

etiam, quae ab interprete prorsus neglecta sunt: osa ^iv ouv ij-^ha 

tjBt] xoö voasTv soxi ati>|iaxa vöaov xivd 8id xtjv otxsiav oucxpaoiov, xaöxa üxo xfj; 
o^oiac XOÜ xspispvxoc tjV-^^ xpaasw; egeXe-p/exar xd 8s evovxiox; xsxpajiiva xtp 
Tcepieyovxi xpo; xcj) |i7]8£v d8ix£iaO-ai -(ivsxai ßeXxiw, xyjv d^sxpiav xyj; xpaaeu); xyj; 
evavxia; d^expia; xoXaCouoT];, xal 6 yiviüoxwv xoüxo xt^v b'^^.iiav «püXd^st xoT«; ow- 
|jLaot xdvavxta xpo^dYOJv. 

Praeterea haec quoque Graeca plane oniissa sunt post p. 259, 24 
qui non sint infarctici dari oportet: olvov 8s 8i8övai xov ü8axa>dT) 

xal ocLsi xal 8t>vd|i£i. Äsi 8s xaxd xtjv %pisiTqy si^ßoXTjv evioxe xoö xpobxou xa- 
po^usfjioö xoüXü)v xivd<; xpscpsiv, exl wv 7} 8u3xpa9ia xoö 9U)|iaxo; exl xo dspjLOv 
xal ^Tjpov exxpexojievT) xopsxolx; dvoxxei, Ol 8s exl ßoüßwvi Xüpsjavxsc oü8^ Xüv- 
^dvovxai xÄv laxpÄv xi yprj xoisiv, dkXä xoö SXxoü;, ixi ij) xsp av 6 ßoußu>v 
YsvYjxai, xpovo/jod^isvoi Xoüovxat xaxd xr^v xapax|jLyjv xoö ysvojis.»oü xapofüojioö. 
EtpYsiv 8s awxoü; otvou xpo^r^xsi xplv xoü; ßoußwva; Xüö-fjvai xol XsxxöxEpov 
oiaixav. 

Pro iis, quae p. 266, 5 Synocis — p. 266, 17 faciat com- 
motiones leguntur, apud Graecum haec sunt et diversa a La- 
tinis et multo breviori ambitu conclusa: 01 oüvsysi; o^oysvsI; eioi xops- 

xoi ixdoxtp xAv ^laXsixovXüDv, xpixaitj) ^sv dxpißsi 6 dxißri; xaöao;, dcpYj^spivil) 8s 

20* 



308 ^0 Oribasii versione Latina Bemensi. 

E contra in Latina versione molta addita sunt, quae in textn 
Graeco frustra quaeruntur, ut p» 253, 21 — 25, quo libri IV caput XLI 
continetur; p. 259,26 qui vero — 261, 21 qui non habeant 
aliquid stipticum; p. 262, 1 nam ephialus — 4 generantur 
potridinem; p. 265, 12 item ad periodicas febres — 20 nitro 
prostat; p. 271, 5 Pulsus autem — 7 efficitur; p. 271, 23 
si autem haec — 25 in vaso duplici coquis; p. 271, 28 in 
primo quidem — et sie unguere; p. 272, 2 et hoc solum 
— 3 accesserit; p. 272, 29 revertamur — 32 pallidum est; 
p. 273, 3 magis si fuerit — 7 patiuntur commotione; p. 274,32 
ypnoticon — 275, 9 in ano. Accedit libri VI capitum auctio, 
qualis in elenccho p. 255 proposito conspicitur; nam quattuor ca- 
pitum extremorum tituli a libro Graeco absunt: praeterea quod 
est Caput XXXIII apud Graecum xepl xaxatpopGtc. 'Ez täv 'Hpooöiou. 
interpres in duo divisit: XXXIII de malfactionibus. XXXIIII 
de angusteis et malfactionibus. 

Alia ita addita sunt, ut interpres verba Graeca quasi com- 
mento aliquo explanare voluisse videatur, ut p. 250, 16: nam 
quamdiu nimis frequenter fuerint inflatae, cum coquun- 
tur, focum maiorem debent habere: oxav izl icXswxov «voi^^aaa 
•züyji xaxa tyjv e(|*Y)oiv; p. 250, 25 et cum coctae fuerint edantur; 
p. 250, 27 qui autem infirmiores sunt ad continendum: toi; 
U ctodsvÄ; xapT« iyoüai; p. 251, 1 sodgrauaipsa oppressas exten- 
dere in latitudine et coquere in aqua: dkXa TzXövavza %iv v^ 
uSaxi; p. 251, 5 deinde deponitur et colatur et dabis bibere 
sie, si cholericus humor dominatur; quodsi non est cho- 
lericus humor, addis p.otioni mel et sie davis. Hoc et 
ventrem secundum reddit et urinam provocat et nutrit 

bene: sha diarjö-TJoa; to XsircdtaTov ohtap^ itiaycDv y.i\m auto xa-ca sauTo SiSoy 
TOüxo xal T7JV xoiXiav süXütov icoisl xai oupslxoti xal xpscpsi txavÄc;; p. 251, 26 

coquitur quemadmodum de hordeo avenae emina una et 

aquae eminas Ä: £cj»sxai Be x^ ^xiacfv^] x6v auxov xporov xoxüXt] £v üBato: 

/oxü>.ai!; Uxa; p. 251, 30 somou crudum et tostum ad ignem et 
tritum: oxsp^L« a>pv; p. 251,30 etmagnifice iubat;p. 252,21 ad 
lento igni; p. 253, 14 et agitare sine intermissionem et 
spuma, quae se supra recoUigit, cum pinna tollere: xai 'l 



De Oiibasii versione Latina Bernensi. 309 

xivyjasi To ecpioid^evov otuo^üsiv Tcctvco^sv; p. 253, 17 saeplus enim ex 
ipso bromo, qui in ora vasi colligitur, tota ex eo lactis 
corrumpitnr et casenm efficitur: icoXXcfxi; -^ap ivftiv^s xai to «XXo 
5iecp6^dprj; p. 253, 31 et tactu lenis et levis; p. 254, 6 et non 
cito calescunt et cum tardius fuerint calefactae, iterum 

tardius infrigdantur: xal ^jjLaivs-cai xai (j^uysTci ßpaoso);; p. 254, 7 

solis vero cnrsus qnascnmqne penetraverit loca, idest 
quae apertae sant, ut Libiae qnae surgnnt aquae, co- 

latae SUntl t« Be xp6^ avcrcoXd; xol oici iTüJpou tivoc ^ j^; i^ö-oü^sva; 

p* 255, 5 qui autem betas et cocnrbitas, antequam bibant, 
cum sale et vino temperatas edant, ab aquis malignis 

non leduntur: ol Vz TsuTXa xa» xoXoxuv^a^ «rposafrioüai liexd «>^|irj; oivw 

xsxpaiJLsvYjc; p. 257, 9 et dicitur ypocro hoc est subrobea sili- 
gineo colore subsimilis. Ocra antem terra dicitur, quam 
tinctores utuntur et siligineo colore ex ea tingunt: 
TO Ss öxtüxpov ecpsgf;^ £3X1 ToüT(j>; p. 259, 1: infrigdare autem ipsum 
oleum oportet inpositum in aqua frigida autnive: 6üyovTa 
U «üid ocpoBpÄ;; p. 259, 15 quao autem constippant et infrig- 
dant aut glutinant porus nocit nimium hanc passionem; 
p. 262, 17 in aqua, quae est bibenda, si decoquatur et 
sie potui detur. Haec autem ipsa et per ventre dedu- 
cunt et urinam movent; p. 262, 32 in eo autem ipso tem- 
pore, cum de piscina exit, cum in savanis pausat, statim 
sudare debit; p. 264, 28 sive in initio seu quolibet tem- 
pore; p. 264, 28 cuius sanguinem tamdiu currerc facis, 
donec nigrum colorem in rufum couvertat; p. 265, 33 idest 
a septima die incoatur dari quod in initium febris stius 
antiqui faciunt; p. 266, 3 cibi calidi: amwv (p. 269, 84 do- 
lores membrum: ic(5voi); p. 266, 33 cum non praevaluerit 
natura humorum expellere habundantiam, extinguitur 
homo; p. 267, 29 febres si de eresipelas intrinsecus natas 

fuerint generatae: ev xopetolQ sxl ipüOiicsXaxüjBsi Bia^soei auvioxa^svot;; 

p. 267, 32 et si mali causa nimio perurguantur ardore et 
de foris non satis iubantur: xal si ^tjösv dvosi; p. 267, 35 et 
intyba similiter; p. 268, 27 qualem in tertianis fieri posse 
proposuimus; p. 270, 4 idest ulcerationes membrorum 
et bullas et vissicas malignas et carvunculos pestiferos: 

xal eXxoü^jLSva 7SV0IVX0 8s dv ev XoiVLcp; p. 270, 20 Sub UUO iupetu CUm 



310 De Oribasii versione Laiina BemensL 

vaso patnlo: a&p6ov; p. 270, 26 extremae vero partes fri- 
gescant vel per totum corpus frigdor dominetur; p. 271, 1 
fit igitur aut ex indigestione aut ex alia altera oritur 
causa; p. 271, 12 et ideo haec passio a Grecis syncopos 
appellatur, quia de subito moriuntur; p. 271, 19 et timor 
fuerit copodis sensibilitatis ut eis fiat confractio car- 
nis ex multitudinem frictionis: xai (pößo; xi xoxüjSoo; süvat^&^asojc; 
p. 271, 21 qualis est Saviniensis; p. 272, 15 quod si plus 
cocta fuerit, minus dedueit ventrem. Nam si plus coqua- 
tur, plus notrit et minus dedueit, quemadmodum, si 
modice coquatur aut cruda sit, plus dedueit et minns 

nutrit: ri'zzov ^ap üicajsi. • 

Eodem pertinet, quod multifariam singulis vocabulis Grae- 
cis binae versiones respondent, ut p. 252, 6 ebentetur aut dige- 
rat: to dzoxvsüaai; p. 252, 19 quibus infirma viscera sunt, 

id est epar aut spien: toi; lyoüaiv iv xsiasi za oxXdYyva; p 254, 7 

solis vero cursus quascumque penetraverit loca, idest 
quae apertae sunt: -cd os rpo; dvaroXd;; p. 254, 9 colatae sunt 
et limpidale: tJ^oüiisv«; p. 254, 24 et raucitatem et gravidinem 
ed gutturosos faciunt: «ixiov ßapü^covi«; xa^iaTaxai; p. 255, 1 et 
non subito vel inpetu neque patente satis ore: xai |i# 
d^pdoj; ^jirjos yavUv; p. 258, 4 mediocres sunt et leviores: iistpi«; 
p. 258, 11 quod non facile aut nullo modo expui potest: 
TO iiTjBs oX(ü<; dvaTCTüOjisvov; p. 263, 8 pulsus iugeus, vehimens, 
excitus et creber: xai xd^i; dxpißyjc täv ocpo^jidiv ; p. 264, 9 habeat 
aliquit, quod incidere et suptiliare possit humores: dlU 

Ti xai TOü Y^ TjiTjTixcüTspoü Tpoxoü TCpo{;£TCiXa|ißaveaO'a), Cl. p. 275, 13 an- 

putare et suptiliare: Tiirixixyjv l/ovic« Büva|itv; p. 267, 14 sub- 
ducatur aut extrahatur: ixxpiO^yjvai; p. 267^ 15 subducitur 
enim vel evacuatur: ixxpivovxai ^b oSv; p. 269, 17 nam aernffi 
qualitates si distemperati fuerint frequenter in omni- 
bus mutata aerum temperantia generant passiones: o Js 

xsp'iycov r^|ia; ctyjp aüvsyui; t^jiüüv Tpsxsi tg; xpdssi;; p. 271, 5 nig^^ 

color aut libidus: ^sXdvTspov; p. 271, 11 de subito ruunt e^ 
angustiando deficiunt: ijaicpvr)«; oüYxoxxovTai; p. 273, 24 aquosus 
et albus vinus: 6 üBaTwBrjc oTvo;; p. 273, 35 et cum torpore 

et frigdore: Bid 4>üypdv jivexai Sidö-saiv. 

Nee praetermittendum, interpretem aliquotiens mera verba 



De Oribasil versione Latina Bemensi. 311 

Graeca in versionem suam recepisse, recepta commentario expli- 
casse, ut p. 254, 4 bradipora sunt, id est grabant porös, 
per quos Spiritus vitalis transitum habet: ßpaBüicopd xs saxt ; 
p. 257, 9 et dicitur ypocro hoc est subrobea siligineo co- 
lore snbsimilis: xo Ss üicwxpov; p. 257, 32 subocra id est sub- 
siligineo colore: Sicoxpa; p- 257, 24 ant aneurismata facta 
habeat id est in medio nebulas a se suspendat: ^^ hanap^^aza 
iroioü|isva; p. 259, 12 stignosin id est de constrictionem cotis: 
•q axsTvcDoic; p. 272, 23 qiiod si flegmon id est inflammatio 
fuerit horta: sijs «pXsjua-voiev; p. 273, 13 fiegmonem id est 
fervorem vel inflammationem incurrerint: (pXsy|iaiv^. Expli- 
catione praemissa hoc factum p. 253, 11 vel ea, quae ex reso- 
lutionem corporis per ventre fluunt, id est quod Greci 

Sintixin appellant: m\ oa« oüvxrjgsi^siciYaaxijaa oüwsüoüoiv; p. 261, 25 

quibus neque extrinsicus aliqua praecedit causa, quam 
Oreci procatharticon appellant: x6 ^jlyjBsv xwv icpoxaxapxxixwv «Iximv 

Ex iis, quae modo exposita sxmt, satis cognoscitur, ad verba 
Graeca restituenda non nisi pusillam inesse versioni Latinae aucto- 
ritatem totamque fere eins vim in eximia formarum quae dicun- 
tur vtdgarium multitudine suppeditanda positam esse^ Unum 
addam, esse ubi anomala Latini sermonis structura singulari textus 
Graecihabitu generata sit, utp. 266, 30: synoquorum febrium 
curantur: x«3jv oüvs^wv irüpexAv laat; soxi. Sod multo plura ex pecu- 
liari sermonis plebei ratione explicanda sunt, cf. e. g. p. 264, 25 
quartanam febrem laborantibus mitius agere eos oportet: 

xo!>; xsxapxaiov voooüvxccq irp^ux; a^siv )^pTf}. 



NAMENYEBZEICHNISS. 



Adamson S. 27, Asm. 75. 

Adelepsias 203. 

Aegidius 42. 

Albertus, archidux 197. 

Alegraeus, Christ. 98. 

Aligretius, Olivaxius 70, A. 43; 98. 

99, A. 119. 
Amariton 32. 33. 
Ancelius 116. 178. 
Anshelmius 213. 
Arnaldus 182. 
Auratus 49. 
Balduinus 42. 215. 
Barclaius 175. 178. 
Bamefeldius 211. 
Basta 171. 174. 
Beamnontius, comes 205. 207. 
Benedictus Floriacensis, s. Fleury. 
Beraldns, Nicolaus 5, A. 4. 
Bickerin, Lewes 177. 
Büderbeckius 174. 198. 201. 
Bocaüus 213. 
Bochellus, Laiir. 120. 
Bockius 130, A. 231. 
Bodinns 43. 
Boeesias 209. 
Bois, moTis du, s. Dubois. 
Boissie, Estienne de la 76. 
BoistaUier 15. 
Bonarscius 185. 
Bonerius 193. 
Bongars 13. 15, A. 35. 16, A. 42. 

17, A. 43; 23. 25. 28. 55 ff. 



Bongars' und Lingelsheim's Brief 

Wechsel 165 ff. 
Bonifacius 108. 

Bonnutius 13, A. 33. 166. 207. 
Borkius 169. 

Boschius 182. 184. 211. 213. 
Botskaius 171. 177. 180. 187. 190. 

194. 197. 
Bouretangus 191. (?) 
Brahe, Tych. 127, A. 223. 
Brederodius 171. 172. 201. 202. 205. 

206. 207. 209. 211. 215. 
Brionensis episcopus, s. Tilius. 
Brissonius 39. 40. 42. 43. 
Brodaeus, Jo. 11. 26. 44. 45. 108. 
Brodaeus, Victor 26, A. 71. 
Broelmann, Steph. 69, A. 37. 
Broughton 130. 137. 211. 
Buchanan 26. 33. 
Buguaeus 199. 

BuUionius 180. 191. 195. 207. 
Burnet 74. 

Burtanus 28, A. 85. 34. 
Bywater 178. 
Gallimachus 222. 
Calvin 5. 6. 

Cambierus 13, A. 33. 166, 211. 
Camerarius, Joachim 21. 23, A. 61. 

58. 67, A. 27. 28. 88, A. 75. 77. 

103, A. 135. 106, A. 142. 116, 

A. 176. 121, A. 197. 123, A. 205. 

124, A. 208. 125, A. 212. 21?. 

215. 129, A. 225. 131, A. 236. 



Namenverzeichniss. 



313 



134. 172. 174. 175. 180. 182. 

184. 193. 200. 214. 
Camerarius sen. 125. 209. 
Camerarius, Ludwig 58. 67, A. 28. 

103, A. 135. 
Camerarius, Philipp 134, A. 246. 211. 
Camers 35. 
Camillus 221. 
Canterus Theod. 16, A. 42. 25, A. 66. 

43. 47. 
Cantoclarus, C. 16, A. 42. 
Carolus, archidux 197. 
Carolns Saccus 195. 
Carrio, Lud. 17, A. 42. 27. 46. 47. 

132, A. 238. 
Casaubonus 22, A. 59. 67, A. 25. 68, 

A. 29. 87, A. 74. 75. 89; 91, A. 

90. 94; 96, A. 105. 107, A. 143; 

108; 110; 117, A. 179; 120, A. 

193; 127, A. 220; 130. 131. 132, 

A. 237; 134. 135, A. 248; 140. 

143. 168. 176. 181. 189. 194. 195. 

196. 204. 207. 210. 215. 
Castilionaeus 194. 204. 209. 212. 213. 

214. 
Chalonges, s. Spifama. 
Charantonaeus 98. 99, A. 119. 
ChastUlon, Odo Coligny von 5. 8 ff. 52. 
Chesnius, Andreas 9, A. 21. 
Chorde, Pierre de la 44. 
Chorrai, mons. de 40, v. Jvrez. 
Christianus Anhaltinus 171. 173. 181. 

183. 185. 186. 187. 207. 
Christianus, Florens 8, A. 17. 
Chrestien 135, A. 248. 
Christine von Schweden 3. 9, A. 20. 

21. 
Chytraeus 166. 177. 
Ciottus, Jo. Bapt. 24, A. 65. 
Clenardus 199. 200. 202. 204. 
Clusius, CaroL 117, A. 180. 
Colbe 112. 165. 168. 198. 
Cole, de 197. 
Colerus, Christ. 17, A. 42. 28. 104. 

136. 138. 



Coligny, Odo C. von Chastillon 5. 

8. ff. 
Comallius 181. 
Commelinus 13, A. 33; 17, A. 42; 

166. 
Compinus, Nicol. 44. 45. 
Contaeus, s. Decontaeus. 
Cottonus 126. 194» 199. 
Cuiacius 7. 31. 33. 34. 37. 44. 46. 

68. 69, A. 35; 71, A. 45; 96. 

97, A. 108. 109. 99, A. 119; 

101. 110, A. 156; 127, A. 221; 

130. 132, A. 239. 
Culmanus 190. 
Danaeus (Daneau), Laberius 6, A. 10. 

8. 11. 18, A. 46; 19, A. 49; 20. 

24, A. 65; 25, A. 66. 67.70; 49. 
Daniel, Peter 1 seq. 3. seq. 70. 95. 

99, A. 119; 102. 104. 105, A. 

141. 108, A. 146; 111, A. 167; 

112. 166. 220. 
Daniel, Franz, Vater 5. 
Daniel Franz, Sohn 5. 6. 12. 19. 51. 
Daniel, Jakob 7. 
Danisius, Johannes, 7, A. 14. 
Darimplius 194. 
Dathenus 172. 175. 182. 184. 185. 

190. 191. 197. 198. 200. 206. 215. 
De Cole 197. 

Decontaeus, Anianus 7, A. 15; 28. 
DeHvre, P. 19. 
Delrius 178. 180. 
Demetrius 197. 
Denaisius 166. 168. 169. 175. 179. 

180. 181. 182. 186. 188. 189. 190. 

192. 193. 196. 197. 201. 208. 211. 
Desdignerius 187. 
Dohna, Fabian von 77 seq., 160 seq., 

213. 
Dommarvilius 199. 
Doschius, Neveletus 111, A. 163; 

135, A. 248; 136. 168. 
Douglasius 181. 184. 
Douza, Janus 21, A. 57; 27. 
Duarenus 22,. A. 58; 26. 



814 



Namenverzeichniss. 



Dubois 22, A. &8; 39. 

Dudithius, Andr. 127, A. 223. 173. 

DnpayB, Jaques 41. 44. 

£berbachius 216. 

Elisaeus 174. 

Enguilbertus Mamefius 38. 

Enzelinufi 210. 

Escuierius 206. 

Esychius, Theod. 135, A. 248. 

Euphormio 215. 216. 

Faber, Nicolaus 64, A. 19; 71, A. 44; 

101, A. 127; 107, A. 143. 
Faber, Petrus 42. 
Ferion, mons. de 33. 
Fleury, Kloster des h. Benedikt 8—13. 

52. 
Florens 187. 

Florens, Christianus 8, A. 17. 
Foquelinus, Ant. 69, A. 35. 
Foqueraeus 205. 
Fornerius 4. 17, A. 42; 42. 45. 
Freherus 111, A. 166; 166. 167. 169. 

172. 174. 175. 180. 184. 189. 193. 

195. 196. 202. 204. 206. 210. 211. 

213. 216. 
Fresnes 87, A. 72. 88, A. 75. 
Friedrich von der Pfalz 9. 140. 192. 
Friden, Johann Jakob 60, A. 10. 
Geitzkefleras 183. 
Gentilis, Scipio 126, A.216; 132. 136. 

139. 173. 174. 181. 204. 207. 210. 
Gernandus 167. 169. 184. 188. 189. 

190. 193. 194. 200. 205. 
Gifanius 17, A. 42; 22, A. 58; 26. 28. 

41. 42. 43. 204. 
Gisius, Tidemann 22, A. 58; 26. 27. 

42. 
Gives, Jacobus de 10, A. 21. 
Glareanus 130, A. 229. 
Goldastus 91, A. 89; 110. 127, A. 

219; 209. 
Goltzius 47. 
Gothofredus 172. 174. 178. 182. 185. 

189. 194. 214. 215. 216 
Grandhomius 13, A. 33. i66. 



Gravisset, Ren6 92. 167. 169. 188. 191. 

195. 198. 200. 201. 202. 204. 208. 
Gravisset, Jakob 3. 10, A. 21. 22; 98, 

A. 95, 213. 
Gregor XV., Papst 10, A. 21. 
Gretserus 206. 
Groslotius 175. 
Grunius 166. 169. 175. 200. 
Grunradius 167. 176. 180. 189. 209. 

210. 
Gruter, Janus 9. 13, A. 33; 21, A. 

55; 27, A. 80; 103.108, A. 146; 

109. 113. 117, A. 180. 182; 130. 

134, A. 242; 136, A. 248; 166. 

167. 172. 174. 175. 180. 181. 182. 

184. 185. 189. 190. 193. 199. 

200. 202. 211. 
Grynaeus 180. 209. 
Guachotius 44. 

Guellis, Vaillant de, s. Pimpuntius. 
Gueretinus 183. 187. 199. 215. 
GulJelmitts, J. 16. 29. 50. 
Guliehnus Nassovius 211. 
Gupilus, Jacobus 36. 
Haggerius, Thadd. 127, A. 223. 
Hallerus 214. 
Harlaeus ^4, A. 19. 
Heerius 192. 
HeiHus 215. 
Heinrich IV. 71. 77. 86. 90. 92, A. 

94; 131. 141. 
Heinsius, Dan. 91, A. 90. 211. 
Höschel, David 22, A. 59. 107. 109. 
Hortinus, Sam. 71, A. 47. 
Hospitalis, Michael 7, A. 12. 
Hostaeus 199. 
Hotomanus 35. 41. 68. 135, A. 248; 

201. 
Huraltus 16. 

Hütten, Georg Ludwig 64. 
Janinus 208. 

Johannes Georgius Anhaltinus 185. 
Jungennann 68, A. 29; 107, A. 143; 

109. 114, A. 173; 135, A. 248; 

176. 179. 194. 198. 200. 211. 215. 



Namenverzeichniss . 



315 



Junta 193. 

Jvrez, mons. de St 32, s. Ghorrai. 

Kirchmaimiis, Joannes 14, A. 33; 67, 

A. 25. 
Knglems 201. 
Lambertos Aelius, syndicas Laevar* 

diensis 185. 
Lambinus 42. 130. 
Lantraeus 214. 
Lasidus 173. 

Lavater, J. Rod. 127, A. 219. 
Leichtenis 187. 

Lenonnant, Guill. 117, A. 181. 
Leodius, Thomas 200. 204. 205. 
Lermae dux 213. 
Lesierius 167. 175. 177. 182. 183. 

188. 191. 192. 197. 203. 205. 215. 

s. Sierias. 
Leuchtenbergius 182. 183. 188. 192. 

198. 205. 
Lewes Bickerin 177. 
Libavius 128. 137. 
Lingelsheim, G. M. 10, A. 22. 50 seq. 

86, A.69; 88, A. 75; 90, A. 86; 

91, A. 87—90; 92, A. 94; 94, 

A. 95, 98; 95, A. 103. 105; 96; 

105, A. 139; 109, A. 151. 152. 

155; 111, A. 163. 166. 167; 112. 

113; 114, A. 172. 173; 117, A. 

180. 182; 119, A. 184; 120, A. 

192; 121 A. 196. 197. 198; 123, 

A. 205; 127, A. 220; 129, A. 

226; 180, A. 230. 231; 131, A. 

232. 233; 134. 140; 143, A. 261; 

165 seq. 
Lingelsheim, Theobald 209. 
Lipsias, Justas 17, A. 42; 22, A. 59. 

27, A. 77; 67, A. 25; 68. 71; 

102. 105, A. 141; 108, A. 144; 

134. 175. 179. 181. 183. 185. 189. 

205. 
Lobbetius 170. 201. 
Loefenius 194. 
Loisellus 33. 
Lojsins 192. 



Lucanus 214. 
Mabillon 8—12. 61. 
Malepertus 175. 200. 209. 212. 
Malassize, mons. de 32, s. Memmius. 
Mantuanus, dux 208. 
Mareschallus 197. 
Margareta regina 181. 
Marnefius, Enguilbertus 38. 
Mamius 113, A. 171; 114, A. 173; 

166. 173. 174. 175. 176. 179. 183. 

187. 191. 194. 200. 202. 204 
Martin, Christian 68. 
Matthias, archidux 189. 194. 195. 
Mauricius, landgravius 176. 180. 181. 

187. 190. 196. 199. 
Maximilianas, archidux 210. 
Means, mons. de 33. 
Melancbthon 176. 
MeUssus 135, A. 248; 167. 
Memmius, Erricus 6, A. 10; 42. 43, 

s. Malassize. 
Merargius 206. 
Mercier, Jos. 132. 135, A. 248; 136. 

168. 
Metargius 206. 
Meursius 101. 
Michaelias 211. 
Miegius 190. 193. 211. 213. 
Misinetius, P. 17, A. 42. 
Modius 103. 
Munsterus 166. 
Muretas 132. 
Naevius 198. 200. 
Neveletus Doschius, P. 68, A. 34; 

135, A. 248; 136. 
Niversius 192. 
OnuMus 109, A. 148. 
Pareus 194. 
Parmenio 204. 

Patisson 17, A. 42. 219 seq. 
PauUus 180. 182. 184. 194. 195. 210. 

211. 213. 
Paulus Venetus 208. 
Pelerinus 99, A. 119. 
Pepütius 211. 



316 



Namenverzeichnifis. 



Percy, Thomas 203. 

Pererius 31. 

Perrotas, Aemilios 7. 15. 20. 

Perrotus, Carol. 20. 69, A. 35. 

Petavios, Alexander 9, A. 20. 21. 

Petavius, Paulus 3. 9, A. 21; 17, A. 

42; 67. 94, A. 99. 95; 110. 111, 

A. 167; 119. 143, A. 261. 
Peucer 87, A. 74; 89, A. 80; 92, A. 

91; 105, A. 140; 126, A. 217. 
Phavorinus 221. 
Pierius Aurelianus 21. 
Pighius 104, A. 138. 
Pimpuntius 22, A. 58; 27, A. 75; 42. 

43. 44. 49. 52, s. Vaillant de 

Gaellis. 
Pithoeus 42. 111. 
Pithoeus, Franc. 44. 96, A. 108; 99, 

A. 119; 110, A. 160; 119. 120, 

A. 191. 
Pithoeus, Pet. 43. 44. 96, A. 108; 97, 

A. 108; 99, A. 119; 110, A. 159; 

107, A. 142; 119, A. 189; 122; 

125, A. 214; 220. 
Plessaeus 173. 175. 176. 178. 179. 

187. 191. 207. 
Plessenius 166. 167. 176. 182. 183. 192. 
Polanus 180. 

Polus, Stephanus 97, A. 110. 
Popellinerius 168. 
Pulmannus, Theod. 103, A. 133. 
Puteanus 44. 99, A. 119; 110, A. 160. 
Puteani 14, A. 33. 
Putschius, Elias 25. 111 seq. 176. 

179. 181. 183. 193. 198. 204. 
Puys, Jaques du, s. Dupuys. 
Raemundus 189. 
Ramsey 208. 
Ramus 43. 

Reineccius 13. 41. 105. 
Renatus Ghalonensis 212. 
Rhedanus, baro 165. 177. 
Riholius, Theodosius 41. 
Rittershusius, Conr. 21. 27, A. 80. 

106. 140, A. 253. 



RoesUnus, Elisaeus 127. 

Rondeau, Mons. de 12, A. 30. 52. 

Rosaeus, Franc. 70. 

Rosembergius 214. 

Rosinus 108. 109. 140, A. 254. 

Rosnias 204 

Roussard 51. 

Roussat 109. 119, A. 190. 137. 

Rudolfiis Flaviacensis 167. 

Ruswurmius 188. 190. 204. 205. 

Sagius 212. 

Salentinus Isenburgicus 183. 

Salmasius 136, A. 248. 

Sambucus 41. 117, A. 180. 

Saracenus 216. 

SaviHs 121, A. 196; 135, A. 248. 173. 

192. 193. 194. 
Saxo 210. 

Scaliger, Jos. 16, A. 41a; 17, A.42; 
22, A. 58; 29, A. 85; 30. 33. 39. 
46. 49. 50. 51. 70, A. 39. 96. 
109. 132, A. 239. 179. 183. 190. 

193. 198. 199. 204. 
Schonhovius 109, A. 148. 
Schottus, Andreas 27, A. 77; 92, A. 

92; 130, A. 228. 
Schutzius 201. 
Scioppius 22, A. 58. 23, A. 61; 24, 

A. 65; 27. 69. 71, A. 47, 103; 

124, A. 208. 209. 210; 126, A. 

216; 136. 196. 215. 
Scribanius, Carolus 185. 
Scultetus 188. 

Seber, Wolfgang 114, A. 173. 
Sendomiriensis 197. 
Serdarus 194. 
Serranus 123, A. 205. 
Servita 212. 
Severinus 128, A. 223. 
Sidnaeus 198. 
Sierius, s. Lesierins. 
Sigismundus, marchio 199. 203. 206. 
Sigonius 41. 43. 
Sixtus V., Papst 72. 
Smetius 211. 



Namenverzeichniss. 



317 



Soulasius 176. 

Spanheim, Friedrich 58. 103. 135, A. 

248. 
Spifama, Odetta, v. Chalonges 87. 
Spina 193. 
Spinola 181. 183. 190. 191. 195. 201. 

202. 211. 
Stancarns 173. 
Stenius 194. 
Stephanus, Rob. 35. 
Stuckius, G. 86, A. 70 ; 87, A. 75. 
Sylburg, Fried. 95, A. 105. 
Thomas Leodius 200. 204. 205. 
Thorius 49. 
Thuanus 22, A. 59; 68, A. 29; 72. 

94, A. 99; 120, A. 193; 123. 

143, A. 261; 172. 188. 189. 204, 

207. 209. 213. 
Tidemann, Gisius 22, A. 58; 26. 27. 

42. 
Tilenus 215. 
Tilius (Tillius), Joannes, Brionensis 

episcopus 34. 36. 43. 
Tondorfius 192 (?) 
Tossanus 168. 
Tuppius, Joh. G. 137. 
Turenne 87, A. 71. 
Turianus, baro 207. 



Tumebus, Hadrianus 7, A. 12. 15; 26. 

28, A. 82; 29, A. 85; 42. 45. 52. 
Turnebus, Odo 7, A. 12. 
Ursinus, Fulvius 23, A. 61. 70. 
Vaillant de Guellis, s. Pimpuntius. 
Varillas 73. 
Velserus, Marcus 24, A. 65; 120. A. 

195; 175. 181. 204. 
Verrutius 42. 

Vesprinensis episcopus 177. 
Veyraz, Franz 60. 61. 
Viartius, Jacobus 5, A. 4. 
ViUeroaeus 199. 
Vinetus, EUas 16, A, 41a; 17, A. 42. 

24, A. 62; 25, A. 66; 28, A. 85. 

32. 33. 34. 36. 38. 39. 
Virotus 161. 170. 
Voegelinus 200. 

Vossius G. 3. 84. 120, A. 193. 
Vowerius 204. 
WachtendonMus 199. 
Weihe, Eberhardus 209. 
Widemarkerus 180. 185. 195. 196. 
Winkehnanus 187. 
Winterfeldius, Joach. 203. 
Wottonus 173. 194. 
Wouver, Joannes a 14, A. 33. 
Zeznerus 200. 



Berliner Bvehdruckerel-Aetien-OesellBehafk 

8eti«rijuMn>8ehal« dM L«tU>V«x«iiis.